Научная статья на тему 'ПИЁЗ УРУҒИ ЭКИШ УЧУН ПУШТАНИНГ ГЕОМЕТРИК ПАРАМЕТРЛАРИНИ АСОСЛАШ'

ПИЁЗ УРУҒИ ЭКИШ УЧУН ПУШТАНИНГ ГЕОМЕТРИК ПАРАМЕТРЛАРИНИ АСОСЛАШ Текст научной статьи по специальности «Техника и технологии»

CC BY
11
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Сабзавот / пиёз / уруғ / пушта / эгат / тупроқ / кенглик / ифода / тадқиқот. / Ключевые слова. Овощ / лук / семя / грядка / почва / широта / выражение / исследование. Keywords. Vegetable / onion / seeds / bed / combs / soil / breadth / expressions / research.

Аннотация научной статьи по технике и технологии, автор научной работы — Турдалиев В., Асқаров Н., Мансуров М.

Ушбу мақолада сабзавот экинларининг инсон ҳаётидаги тутган ўрни, пиёз уруғини экиш муддатлари ва пиёздан юқори ҳосил олиш учун муҳим агротехник тадбирлар ҳақида қисқача таҳлил келтирилган. Шу билан бирга Ўзбекистон шароитида пиёз уруғи экиладиган пуштанинг геометрик ўлчамларини асослаш бўйича олиб борилган назарий тадқиқот натижалари келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по технике и технологии , автор научной работы — Турдалиев В., Асқаров Н., Мансуров М.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Justification of the geometric parameters of the beds for sowing onion seeds

This article provides a brief analysis of the role of vegetable crops in human life, the timing of sowing onion seeds and important agricultural measures for obtaining high yields of onions. It also presents the results of a theoretical study on the substantiation of the geometric dimensions of the onion sowing beds in the conditions of Uzbekistan.

Текст научной работы на тему «ПИЁЗ УРУҒИ ЭКИШ УЧУН ПУШТАНИНГ ГЕОМЕТРИК ПАРАМЕТРЛАРИНИ АСОСЛАШ»

УДК 635.13

ПИЁЗ УРУГИ ЭКИШ УЧУН ПУШТАНИНГ ГЕОМЕТРИК ПАРАМЕТРЛАРИНИ АСОСЛАШ

Турдалиев В., Аскаров Н., Мансуров М.

АННОТАЦИЯ. Ушбу маколада сабзавот экинларининг инсон хдётидаги тутган урни, пиёз уругини экиш муддатлари ва пиёздан юкори х,осил олиш учун мух,им агротехник тадбирлар хдкида кискача тах,лил келтирилган. Шу билан бирга Узбекистон шароитида пиёз уруги экиладиган пуштанинг геометрик улчамларини асослаш буйича олиб борилган назарий тадкикот натижалари келтирилган.

АННОТАЦИЯ. В этой статье дается краткий анализ роли овощных культур в жизни человека, сроков посева семян лука и важных агротехнических мер для получения высоких урожаев лука. А также представлены результаты теоретического исследования по обоснованию геометрических размеров грядки посева лука в условиях Узбекистана.

ANNOTATION. This article provides a brief analysis of the role of vegetable crops in human life, the timing of sowing onion seeds and important agricultural measures for obtaining high yields of onions. It also presents the results of a theoretical study on the substantiation of the geometric dimensions of the onion sowing beds in the conditions of Uzbekistan.

Калит сузлар. Сабзавот, пиёз, уруг, пушта, эгат, тупрок, кенглик, ифода, тадкикот.

Ключевые слова. Овощ, лук, семя, грядка, почва, широта, выражение, исследование.

Keywords. Vegetable, onion, seeds, bed, combs, soil, breadth, expressions, research.

Ах,оли сонини ортиши, хдёт тарзини кутарилиши ва дунёкарашларнинг ривожланиши сифатли, минералларга бой озик-овкат мах,сулотларига булган талабни ортишига олиб келмокда. Кундалик хдётимиздаги озик-овкат мах,сулотлари ичида сабзавотлар алох,ида урин тутади. Ах,олини сабзавот мах,сулотларига булган эх,тиёжини тула кондириш учун уларни етиштиришни кескин купайтириш, янги техника ва технологияларни жорий этиш талаб этилади. Бунга кул мех,натини камайтирган х,олда таннархини пасайтириб, х,осилдорликни ошириш х,исобига эришиш мумкин. Бунинг учун сабзавотчиликни ихтисослаштириш, унинг техник манбаларини мустах,камлаш, механизациясини такомиллаштиришга катта эътибор каратиш лозим.

Сабзавот экинлари ичида пиёз алох,ида урин тутади. Пиёз жах,онда энг куп истеъмол килинадиган озик-овкат мах,сулотларидан бири х,исобланиб, у нафакат овкатни мазали ва фойдали килади, шу билан бирга у даволаш хусусиятига эга булган кучли восита хдмдир. Бу муъжизакор сабзавот кадимдан Х,индистоннинг Аюрведа тиббиёт тизимида хдмда Кадимги Хитой тиббиётида шамоллашга карши энг яхши дори сифатида фойдаланилган. Маълумки, пиёз уруги Узбекистонда уч муддатда: эрта бах,орда, кишда (туксонбости) ва кузда экилади. Адабиётларда келтирилишича, пиёз уругини экиш микдори бах,орги экинда 10-12 кг, кузда ва кишда эса 14-16 кг. Эрта бах,орда экиш кенг

таркалган булиб, у далага кириш имкони булган захоти, яъни - феврал ойининг охири ва март ойининг бошларида бошланади. Экиш кечикиб кетган вактда нихол сийрак униб чикиб, хосилдорлик камаяди. Бахорги пиёз одатда сентябр ойида пишиб етилади ва киш давомида яхши сакланади. Шу сабабли кишда саклаш учун фойдаланилади [1].

Кечки экиш доимий совук кунлар бошланишидан олдин ноябр ойининг охири ва декабр ойининг бошларида амалга оширилади. Уруг кишда унмайди, эрта бахорда кунлар исий бошлаганда униб чикади. Агар жуда эрта экиб юборилса, кишнинг илик кунларида хам униб чикиб, совук уриб кетиши мумкин. Шу боисдан киш олдидан экишга унчалик ишониб булмайди.

Кузги экиш август-сентябр ойларида амалга оширлади. Августда экилган пиёз октябр-ноябр ойларидаёк яганаланади. Март ойида эса такрорий сийраклаштирилади. Кузги пиёз кучли даражада узаклайди, боши саклаш пайтида чириб кетади. Шу сабабли кишга саклашга ярамайди.

Пиёздан юкори хосил олиш учун мухим агротехник тадбирларга куйидагиларни киритиш мумкин: мос ер танлаш; тупрокка ишлов бериш; дала майдонини экишга тайёрлаш; уругни экишга тайёрлаш; уруглар озикланиш майдони буйича тенг таксимлаш; уругларни белгиланган чукурликка экиш; парваришлаш; йигиштириш.

Агротехник талабларга кура сабзавот экинларининг уруглари 1,1 - 1,2 г/см зичликка эга булган тупрокка экилиши ва устидан майин зичланмаган катлам билан кумилиши лозим. Бу эса уругларни тупрокка яхши жойлашиши ва намликни етарли даражада сакланишига имкон беради. Кишлок хужалигида янги технология ва усулларни жорий этиш ёки мавжудларини такомиллаштиришдан асосий максад ресурстежамкорликни таъминлаш, махсулот сифати ва хосилдорликни оширишдир [2].

Тадкикотлар шуни курсатдики, пиёз уругини пуштага экиш, текис ерга экишга нисбатан самарали булиб, уругларнинг эртарок униб чикиши ва яхши ривожланиши макбул шароит яратишга имкон беради.

Х,озирги кунда Узбекистон шароитида пуштага экиш технологиясига тегишли булган барча агротадбирлар соха вазирлиги томонидан маъкулланган "Кишлок хужалиги экинларини парваришлаш ва махсулот етиштириш буйича 2016-2020 йилларга мулжалланган намунавий технологик карталар" га мувофик жорий этилмокда [3].

Тахлиллар сунгги йилларда республика худудидаги фермер хужаликларининг ерларига ишлов бериш жараёнларини такомиллашиб бораётганлигини, айникса, экинларни пуштага экиш технологияси ва техник воситаларни яратиш хамда уларни кишлок хужалик ишлаб чикаришига жорий этиш буйича олиб борилган илмий-тадкикот ишларида хам куришимиз мумкин. Масалан, [4, 5, 6, 7] ушбу адабиётларнинг муаллифлари томонидан пуштага экин экиш технологиясини афзаллиги буйича куйидаги фикрлар айтиб утилган:

- амалдаги кулланилаётган усулларга нисбатан пуштали экишда майдон юзасининг ортишига эришилади;

- экин экиладиган юзанинг ортганлиги сабабли иссикликнинг тупрокка таъсир курсатиш даражаси бахорда 2,20 гача ортик булишига эришилади;

- пуштали майдонга уругларни каторлаб ва доналаб экиш имконияти яратилади;

- пушта хосил килишда сугориш арикчаларини шакллантириш ва сугориш имкони булади;

- меъёрдан ортик ёмгир сувларининг дала юзасида тупланиб колиш эхтимоли камаяди, сугориш арикчалари оркали ортикча сувни чикариб юбориш осонлашади, натижада экилган уругларнинг касалланиш, майдонларнинг каткалок булиш эхтимоли камаяди;

- уруг сарфи камаяди;

- пуштали майдонларда куёш нурларининг тугри таъсир килиши хисобига тупрок остидаги уругларнинг эрта униб чикишига ва усимлик илдиз тизимининг яхши кизишига кулай мухит яратилади.

Агротехник талаблар ва технологик картада келтирилган маълумотларга кура, пиёз уруги Узбекистон шароитида кенглиги 70 см булган пушталарга экилади ёки сепилади [3]. Шунинг учун, пиёз экиладиган пуштанинг шакли ва геометрик улчамларини куйидагича келтириш мумкин (1-расм).

1-расм. Пиёз экиладиган пуштанинг геометрияси

1-расмга кура пиёз уругини экиладиган трапециясимон пуштанинг геометрик параметрларига куйидагилар киради, яъни пуштанинг кенглиги Ъ„, экиш эгатининг кенглиги Ъэ, сугориш эгатининг кенглиги Ъс, сугориш эгатининг чукурлиги к„, сугориш эгати деворининг горизонтга нисбатан киялик бурчаги рс. Ушбу трапециясимон пуштани хосил килишда арик очгич ёрдамида маълум микдордаги тупрок кесиб олиниб, икки ён томонга ишчи орган корпуси билан юкорига, яъни текис дала юзасига ташлаб кетади. Кесиб олинган ва текис дала юзасига ташланган тупрокларнинг кундаланг кесим юзалари орасидаги муносабат куйидагича булади

^ = 25,. (1)

1-расмдан пуштанинг кенглигини куйидагича ифодалаш мумкин

К = К + ьс, (2)

бyнда Ьэ-экиш эгатининг кенглиги, м; be-сyFориш эгатининг кенглиги, м.

Aгар пиёз yрyFи экиладиган пyштанинг кенглиги 70 см ва экиш эгатининг кенглигини 40 см эканлигини инобатга олсак, y х,олда сyFориш эгатининг кенглиги (2) ифодадан

ьс = К - Ьэ = 70- 40 = 30 см.

СyFориш эгатлари деворларининг киялик бyрчаги ße ни куйидагича ифодалаймиз

2h

ße = arctg —i . (3)

bc

бyнда hn-сyFориш эгатининг чукурлиги, м.

[1] да келтирилган маълyмотларга кyра сyFориш эгатининг чукурлиги hn=10-15 см эканлигини ва пушта х,осил килингандан сунг тупрок чукиши ёки сошник ёрдамида текисланиб зичланишида деформацияланишини инобатга олсак, у х,олда сyFориш эгати чукурлигининг энг катта киймати 15 см булади деб кабул килиб, сyFориш эгатлари деворларининг киялик бурчаги ße ни х,исоблаймиз

2-15 » ß = arctg-= 45 .

30

Пушта х,осил килишда сyFориш эгатидан канча баландликдаги тупрок катлами текис дала юзасига олиб ташланиши кераклигини аниклаймиз. Бунда биринчи навбатда, сyFориш эгатларидан олинадиган хдмда текис дала юзасига ташланадиган тупрок катламларининг кундаланг кесим юзалари S1 ва S2 ларини аниклаймиз

S, = 1 К№, -hni). (4)

S = hni. (5)

бунда Ьс1-текис дала юзасидаги сyFориш эгатини очиш учун кесиб олинадиган юзанинг асоси, м; h^-эгат очгич ёрдамида кесиб олиниб пушта юзасига ташланадиган тупрок катламининг баландлиги, м; Ьэ1-текис дала юзасидаги экиш эгатини дастлабки кенглиги, м.

о

Aгар сyFориш эгатлари деворларининг киялик бурчаги ße=45 эканлигини инобатга олсак, у х,олда S1 юзали учбурчак тyFри бурчакли тенг ёнли учбурчак эканлиги келиб чикади. У х,олда (4) ифодани куйидагича ёзиш мумкин

S, = 1 bi = i(hn - h,,)2. (6)

2-расм. Текис дала юзасига ташланадиган тупрок катламининг кундаланг кесим

юзасини аниклашга оид схема

2-расмга кура Ьэ1=Ьэ1+2кп1 эканлигини инобатга олсак, у холда (5) ифодани куйидагича ёзамиз

= Ьэкп1 + кп1.

(7)

(6) ва (7) ифодаларни (1) ифодага олиб бориб куйиб куйидагини хосил киламиз

(к - Юг = ъэнпХ + нщ.

(8)

(8) ифодадан текис дала юзасига ташланадиган тупрок катламининг баландлигини аниклаймиз

к = к

Пп\

2к + Ъэ

(9)

(9) ифоданинг сонли ечимини амалга оширсак, у холда текис дала юзасига ташланадиган тупрок катламининг баландлиги 3,21 см эканлиги келиб чикади.

1-расмга кура сугориш эгатларидан олинадиган тупрок катламларининг баландлигини куйидагича ифодалаймиз

кп2 = К - кп1 .

(10)

(10) ифоданинг сонли ечимини амалга оширсак, у холда сугориш эгатларидан олинадиган тупрок катламларининг баландлигини 11,79 см эканлиги келиб чикади.

Хулоса: Тадкикотлар ва тахлиллар шуни курсатдики, белгиланган агротехник талаблар буйича пиёз экиш учун 70 см кенгликдаги пуштани хосил килишда чукурлиги 11,78 см кам булмаслиги лозим экан.

АДАБИЁТЛАР

1. Каримов А. Сабзавот ва полиз экинлари агротехникаси. -Тошкент: Узбекистон, 1985. -268 б.

2. Джураев А., Тухтакузиев А., Мухамедов Ж., Турдалиев В. Тупрокка экиш олдидан ишлов берувчи ва майда уругли сабзавот экинларини экувчи комбинациялашган агрегат. Монография. -Т.: Фан ва технологиялар нашриёти, 2016.-180 б.

3. Кишлок хужалиги экинларини парваришлаш ва мах,сулот етиштириш буйича намунавий технологик карталар. 2016-2020 йиллар учун. I-кисм. - Тошкент: КХИИТИ, 2016. - 140 б.

4. Игамбердиев А.К., Мурадов Р.Х. Комбинациялашган агрегат иш куролларининг самарали ишини аниклаш // Фаргона политехника институти илмий-техника журнали. -Фаргона, 2012. - № 3. - Б. 22-25.

5. Кузиев У.Т. Комбинациялашган агрегат пушта х,осил килгичининг параметрларини асослаш: Техн. фан. ном. ... дисс. - Тошкент, 2010. - 135 б.

6. Игамбердиев А.К. Гуза катор ораларига кузги бугдой экишни механизациялашнинг илмий-техникавий ечими: техника фанлари доктори (Doktor of Science) илмий даражасини олиш учун тайёрланган диссертация. - Тошкент, 2018. - 202 б.

7. Рижов С.Н., Кондратюк В.П., Погосов Ю.А. Гузани жуяк ва пушталарда устириш. - Тошкент: Фан, 1984. - 72 б.

Механика ва технология илмий журнали кабул килинди 13.03.2021

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.