Научная статья на тему 'Physiological opportunities for the physical function of the human organism'

Physiological opportunities for the physical function of the human organism Текст научной статьи по специальности «Науки о здоровье»

CC BY
54
47
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Re-health journal
Область наук
Ключевые слова
ИНСОН ТАНАСИ / ФИЗИОЛОГИК ИМКОНИЯТ / ЖИСМОНИЙ ИШ қОБИЛИЯТ / ОРГАНИЗМ ЧЕЛОВЕКА / ФИЗИОЛОГИЧЕСКИЕ ВОЗМОЖНОСТИ / ФИЗИЧЕСКАЯ РАБОТОСПОСОБНОСТЬ / HUMAN BODY / PHYSIOLOGICAL CAPABILITIES / PHYSICAL PERFORMANCE

Аннотация научной статьи по наукам о здоровье, автор научной работы —

Мақолада инсоннинг иш қобилияти ва жисмоний сифатларини аниқлайдиган физиологик имкониятлар тавсифланган. Физиологик имкониятлар юзага чиқиши алоҳида кўрсатилади. Мунтазам равишда спорт машғулотлари билан шуғулланувчи ва шуғулланмайдиган кишиларнинг жисмоний иш қобилиятларини таъминлайдиган функционал тизимларнинг кўрсаткичлари аниқланди.В статье описаны физиологические возможности, определяющие трудоспособность человека и его физические качества. Появление физиологических возможностей подчеркивается. Показатели функциональных систем, которые обеспечивают физические навыки для тех, кто регулярно занимается спортом, и тех, кто не занимается.The article describes the physiological capabilities that determine the ability of a person and his physical qualities. The appearance of physiological capabilities is emphasized. Indicators of functional systems that provide physical skills for those who exercise regularly and those who do not.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Physiological opportunities for the physical function of the human organism»

ОДАМ ОРГАНИЗМИНИ ЖИСМОНИЙ ИШ КОБИЛИЯТИНИ ТАЪМИНЛОВЧИ

ФИЗИОЛОГИК ИМКОНИЯТЛАР

Мамадияров Музаффар Умирзоцовиич

Самарканд давлат университеты Мамадиярова Дилшода Умирзоковна

Самарканд давлат тиббиёт институты

Мацолада инсоннинг иш цобилияти ва жисмоний сифатларини аницлайдиган физиологик имкониятлар тавсифланган. Физиологик имкониятлар юзага чициши алохдда курсатилади. Мунтазам равишда спорт машгулотлари билан шугулланувчи ва шугулланмайдиган кишиларнинг жисмоний иш цобилиятларини таъминлайдиган функционал тизимларнинг курсаткичлари аницланди.

Калит сузлар: инсон танаси, физиологик имконият, жисмоний иш цобилият.

ФИЗИОЛОГИЧЕСКИЕ ВОЗМОЖНОСТИ ДЛЯ ФИЗИЧЕСКОЙ ФУНКЦИИ

ЧЕЛОВЕЧЕСКОГО ОРГАНИЗМА

В статье описаны физиологические возможности, определяющие трудоспособность человека и его физические качества. Появление физиологических возможностей подчеркивается. Показатели функциональных систем, которые обеспечивают физические навыки для тех, кто регулярно занимается спортом, и тех, кто не занимается.

Ключевые слова: организм человека, физиологические возможности, физическая работоспособность.

PHYSIOLOGICAL OPPORTUNITIES FOR THE PHYSICAL FUNCTION OF THE HUMAN

ORGANISM

The article describes the physiological capabilities that determine the ability of a person and his physical qualities. The appearance of physiological capabilities is emphasized. Indicators of functional systems that provide physical skills for those who exercise regularly and those who do not.

Key words: human body, physiological capabilities, physical performance.

Бй!: 10.24411/2181 -0443/2020-10036

Кириш: Одам организмини ташкил этувчи турли хил функционал тизимлар ва уларнинг иш ;обилияти,уларни таркибига кирувчи структура бирликларининг морфологик физиологик хусуиятлари билан богли;.Бош;ача ;илиб айтганимизда, одам организмининг асосий жисмоний иш ;обилияти юрак-;он томир, нафас ва мускул тизимининг хусусиятларига боглик;. [1,2]. Булар куч , тезлик, чидамлилик кабиларни ривожланишини таъминлайди.Бунинг натижасида одам организмининг жисмоний иш ;обилияти ва физиологик имкониятлари ортиб боради [3,4].

Мавзунинг долзарблиги: Биз биламизки, инсонни жисмоний имкониятлари ривожланиши, унинг турли хил функционал тизимлари фаолияти билан богли;. Бунда юрак ;он-томир, нафас, мускул тизимлари фаолияти яхши ривожланса, барча тизимлар ва бутун организм фаолиятини яхшиланишига олиб келади. Турли функционал тизимлар фаолиятидаги физиологик, биокимёвий узгаришлар организмни яширин зах,ираларини х,ам курсаткичлари билан богли;. Х,ар ;андай

инсонда узи билмайдиган яширин имкониятлар бор ва буларни урганиш мавзунинг долзарблигини акс этади.

Мавзунинг максади: Инсон организмидаги яширин физиологик имкониятларни урганиш,уларнинг физиологик курсаткичларини аниклаш , жисмоний иш кобилият курсаткичини аниклаш ва амалиётга тадбик этиш.

Тадкикот усуллари ва материаллари: Олиб борилган тад;и;отда 20 нафар текширилувчи иштирок этди. Шундан 10 нафари мунтазам кул тупи спорт тури билан 3 йилдан орти; шугулланган спортчилар ва 10 нафари спорт билан шугулланмайдиган кишилар иштирок этди. Уларнинг жисмоний сифатлари ва физиологик имкониятларини ани;лашда пулсотахаметрия, пневмография, Теппинг тести ва Гарвард Степ- тести усулларидан фойдаланилди [7,8,9].

Одам организми яшаши, усиши, ривожланиши ва жисмоний иш бажариш жараёни учун маълум бир микдордаги энергияни талаб килади. Одам организми бу жараёнлар учун энергияни ташки мухитдан кабул килинган ов;атнинг физик, кимёвий, термик узгариши натижасида хосил килади. Х,ар кандай жисмоний, а;лий мехнат жараёнида организмда чарчаш юзага келади. Бу жараённи юзага келишини биз организмда энергия микдорини тугаши ёки камайишига боглаймиз. Чарчашни юзага келтирувчи сабабларга синапслардаги тормозланишлар х,амда кислород етишмай колиши хам оламиз. Биз факат энергия тугаши билан боглик чарчашни тахлил киладиган булсак, одам хар кандай катта хажмдаги жисмоний юкламани бажаргандан сунг унда юзага келадиган чарчокда хам унга маълум бир даражадаги жисмоний юкламани бажариши шартлиги айтилса, унда маълум бир даражадаги жисмоний юкламани бажара олиш имконияти сакланиб колади. Бундан билиш мумкинки, организмда кучли толикиш х,олати юзага келганда хам маълум даражадаги жисмоний ва аклий юкламани бажаришини таъминлайдиган яширин имкониятлар мавжудлиги х,акида фикр юритиш мумкин. Одам организмидаги яширин имкониятларни морфологик, анатомик,физиологик ва биокимёвий имкониятлар (захиралар) га булиш мумкин.

Морфологик имкониятлар дейилганда, мускул таркибидаги структуралар. нерв тизимидаги структуралар назарда тутилади. Биокимёвий имкониятлар дейилганда, турли хил микдорда энергия сакловчи бирикмалар асосан (АТФ) аденозинучфосфат ва (КФ ) креатинфосфат назарда тутилади. Булардан асосийси физиологик захиралар хисобланади [9,10]. Физиологик имкониятлар куйидагиларга булинади:

1.Жисмоний сифатлар (куч, тезлик, чидамлилик) ни ривожлантирувчи ;

2.Хар хил кувватдаги (максимал, субмаксимал, катта, уртача микдордаги энергия сарфини талаб киладиган) ишларларда сафарбар килинадиган;

3.Ишга тортилиш навбати буйича функционал захиралар: А) кундалик х,аёт фаолиятида ишга тушадиган;

Б) машк килиш жараёни ва мусобакаларда ишга тушадиган; С) организмнинг яшаши учун курашида ишга тушадиган захиралар.

Тадкикот натижалари: Ишга тортилиш навбати буйича функционал захиралар курсаткичлари урганилди. Бунда хар бир гурухда узига хос физиологик холатлар юзага келиши маълум булди.

Биринчи гурух захиралар шартли ва шартсиз рефлекслардан иборат. Булар организмни нисбий тинч холатдан маълум бир фаолиятга утганида ишга тортилади. Организм тинч холатдан фаол холатга утганда, организмдаги турли функционал тизимлар, яъни юрак кон-томир, нафас олиш, мускул тизимлари функциялари юкори даражада фаоллашмайди.Чунки бу тизимлар фаолиятини юкори даражада фаоллашиши билан организм фаолиятини ушлаб туриш учун эхтиёж йук. Бундай холатда юракнинг бир дакикадаги кискариш частотаси 85-90 атрофида, нафас

олишнинг да;и;алик тезлиги яъни, сони 17-22 марта, кислороднинг да;и;алик узлаштирилиш курсаткичи 300-430 мл атрофида булади. Бунда физиологик реакциялар ;исман тезлашиши эвазига физиологик тизимлар иши ;исман тезлашиши рефлектор ва гуморал йул билан амалга ошади. Бунда мускул системаси фаолияти ;исман фаоллашганлиги, мотор бирликлар сони хам камро; ишга тортилганлиги сабабли улар фаолиятини таъминлаш учун сарфланадиган энергия ми;дори хам камро; булади. Мускул фаолияти учун зарур булган ози; моддалар, кислород кам талаб ;илинганлиги сабабли ;он айланиш тизими, нафас олиш тизими фаолиятида функционал фаоллик курсаткичи кам булади.

Иккинчи гурух захираларда биринчи гурух захираларидан таш;ари "эмоция" ва хаяжонланиш ;ушилиб," фаолланиш реакцияси "сифатида намоён булди. Бунда юзага келувчи реакциялар кундалик фаолиятда турли функционал тизимларда юзага келувчи реакцияларга нисбатан анча тез ва кучли булиши билан фар;ланиб туради. Бунда юракнинг да;и;алик ;ис;ариш частотаси 190-200 тагача, нафас олиш да;и;асига 45-60 тагача, кислороднинг да;и;алик узлаштириш курсаткичи 5,5-6,5 л атрофида, упка вентиляцияси 165-180 л гача булиши кузатилди. Мускул ;ис;ариш частотаси биринчи гурух резервлар ишга тортилгандагидан 20-22 марта тез булди. Организм функцияларининг бундай тез ва кучли ривожланиши спортчилар иш ;обилиятини ю;ори даражада булишини таъминлайди. Жисмоний жихатдан чини;маган кишиларда бу курсаткич 2,0-2,5 баробар камро; булади. Шу сабабдан жисмоний чини;маган кишиларда жисмоний иш ;обилияти пастлиги ани;ланган. Турли одамларнинг жисмоний иш ;обилиятини Гарвард-Степ тести индекси ор;али хам ани;лаш мумкин. Чини;маган кишиларда бу индекс 49-54, жисмоний чини;;ан спортчиларда эса 80-90 ва ундан хам ю;орилиги ани;ланган.

Учинчи гурух захиралар одам организми ва унинг хаёти учун хавф юзага келганда сафарбар этилади, яъни "уткир стресс" куринишида намоён булди. Бунда организмда юзага келувчи реакциялар организм саломатлигини, турли экстремал омилларга чидамлилигини камайтиради. Бунда кишиларда хеч ;ачон кузатилмаган куч, тезлик, ча;;онлик, чидамлилик каби сифатлар юзага чи;иб, одам организмини хавф-хатарда химоя ;илади. Хавф тугилганда бундай имкониятлар юзага чи;иши кишилар хаётида куп учрайди. Хар ;андай функционал захираларни ми;дор жихатдан ани;лашда, турли функционал тизимларнинг тинч холатдаги курсаткичлари ва максимал холатдаги курсаткичлари билан та;;осланди. Организм захираларини ривожлантириш учун мунтазам равишда жисмоний маш;лар билан шугулланиш, турли хил таш;и мухит омилларига организмни чини;тириш ва мунтазам равишда рационал кун тартибига риоя ;илиш кабилар мухим ахамиятга эга эканлиги урганилди. Масалан, организмни сову; сув таъсирига чини;тириш ор;али биокимёвий резервларни ю;ори даражага кутариш, организмниг ю;умли касалликларга ;арши курашиш ;обилиятини кутариш мумкин.Организм иммунитетини ошишида ;ондаги иммуноглобулинлар ми;дори мухим рол уйнайди. Сову; сув билан организмни чини;тириш ;онда иммуноглобулинлар ми;дорини ошишига олиб келади. Х,озирги кунда физиология ва спорт физиологияси фанлари учун бу захираларни ми;дорий курсаткичларини ани;лаш мухим ахамиятга эга. Буни ани;лаш учун телерентген, биопсия, синапслардан нерв импулсини утиш тезлигини ани;лаш методлари мухим ахамиятга эга. Организмниг ю;орида келтирлган имкониятлари, яширин захиралари ми;дор ва хажм курсаткичларини ани;лаш физиология ва спорт физиологияси олдида турган асосий муаммолардан бири хисобланади. Буларни ани;лаш ор;али турли ёшдаги болалар ва усмирлар ,урта ёшли ва кекса ёшдаги кишиларни жисмоний иш ;обилияти ха;ида фикр юритиш мумкин. Бу ор;али организмни таш;и мухитнинг но;улай таъсирларига адаптацияланиш хусусияти ха;ида хам фикр юритиш имкониятини беради. Болалар

ва усмирларни спортга танлашда уларни имкониятларини хисобга олган холда спорт турларига йуналтиришда физиологик захираларни ми;дор ва х,ажм курсаткичларини хисобга олиш мухим ахамиятга эга. Бу болалар ва усмирларнинг ирсий хусусиятлари билан хам бугли; булади. Бу курсаткичлар ватанимиз спортчилари эришаётган натижаларни янада ю;ори погоналарга кутаришда хам мухим ахамиятга эга.

Хулоса: Ма;олада жисмоний сифатлар ва организмнинг жисмоний иш ;обилиятини белгиловчи физиологик имкониятлар ва уларнинг курсаткичлари мунтазам равишда ;ул тупи спорт тури билан шугулланувчилардаги ва шугулланмайдиган кишиларда ани;ланди. Ишга тортилиш навбати буйича функционал захиралар холати урганилганда, улардаги физиологик фар;лар бажариладиган иш ,яъни кундалик хаёт фаолиятида ишга тушадиган ва маш; ;илиш жараёнида ишга тушадиган захираларда физиологик курсаткичлар узгариши ани;ланди. Тад;и;отда организмни жисмоний иш ;обилияти пулсотахаметрия(юрак -;он томир курсаткичлари, пневмография (нафас курсаткичлари), Теппинг тести (мускуллар ;ис;ариш частотаси) ва Гарвард Степ-тести (жисмоний иш ;обилияти) усулида ани;ланди.

АДАБИЁТЛАР:

1. Агаджанян Н.А. Адаптационная и этническая физиология: продолжительность жизни и здоровье человека. - М.: Изд-во РУДН, 2009. - С. 24-26.

2. Агаджанян Н.А., Баевский Р.М., Берсенева А.П. Функциональные резервы организма и теория адаптации // Вестник восстановительной медицины. - 2004. -№ 3(9). - С. 4-11.

3. Ивашев С.П. Информационные аспекты саморегуляции целенаправленного поведения человека в системе принципов равных и встречных возможностей // Вестник новых медицинских технологий. - 2012. - Т. XIX, № 3. - С. 190-196.

4. Медведев В.И. Взаимодействие физиологических и психологических механизмов в процессе адаптации // Физиология человека. 1998. Т. 24. № 4. С. 7.

5. Селезнева, И. С. Биохимические изменения при занятиях физкультурой и спортом: учеб. пособие / И. С. Селезнева, М. Н. Иванцова; М-во науки и высш. образования Рос. Федерации, Урал. федер. ун-т. — Екатеринбург: Изд-во Урал. ун-та, 2019. — С.162.

6. Юматов Е.А. Информационная концепция происхождения и эволюции жизни / Е.А. Юматов // Системные аспекты физиологических функций: Тр. межвед. науч. Совета по эксперим. и приклад. физиологии / Под ред. К.В. Судакова. - М., 2002. - Т. 11. - С. 99-105.

7. Nuritdinov E.N. "Fiziologiya va sport fiziologiyasi" I-II qism. Toshkent.- 2019 .-С.228.

8. Haydarov B.T. "Fiziologiya va sport fiziologiyasi" Toshkent. -2018.- С.41-43.

9. Azimov I.,Sobitov Sh.Sport fiziologiyasi.Toshkent. -1993.-С. 5-6.

10. Nuritdinov E.N. "Odam fiziologiyasi". Toshkent. - 2005.- С. 72-74.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.