Научная статья на тему 'СПИРТЛАРДАН ЎТКИР ЗА²АРЛАНИШ (1-ºисм)'

СПИРТЛАРДАН ЎТКИР ЗА²АРЛАНИШ (1-ºисм) Текст научной статьи по специальности «Клиническая медицина»

CC BY
1057
30
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
алкоголь / этил спирти / метил спирти / этиленгликоль / пропил спирти / бутил спирти / спиртлар метаболизми / токсик гепатопатия / нефропатия / энцефалопатия / ўткир жигар-буйрак етишмовчилиги / ўткир нафас етишмовчилиги / алкоголь / этиловый спирт / метиловый спирт / этиленгликоль / пропиловый спирт / бутило- вый спирт / метаболизм спиртов / токсическая гепатопатия / нефропатия / энцефалопатия / острая печеноч- но-почечная недостаточность / острая дыхательная недостаточность

Аннотация научной статьи по клинической медицине, автор научной работы — Р. Н. Акалаев, А. А. Стопницкий, Х. Ш. Хожиев, Ш. Ш. Ширинбаева, Г. Ш. Хамраева

ªисºача хулоса: Спирт саºловчи ма³сулотлардан за³арланган беморлар ўткир экзоген за³арланишлар структурасида биринчи ўринни эгаллайди. «Алкоголь ёки унинг суррогатларидан ўткир за³арланиш» ташхиси билан даволанган, айниºса нобуд бўлган беморлар касаллик тарихини та³лил ºилганда ³ар хил спиртлар билан за³арланиш патогенези, ташхисоти ва клиник кўриниши тў¼рисида шифокорлар етарли маълумотга эга эмаслиги маълум бўлди. Маºолада асосий за³арли спиртлар характеристикаси, бу моддалардан ўткир интоксикация патогенетик механизмлари, симптоматикаси, асосий ташхисот ва даволаш принциплари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по клинической медицине , автор научной работы — Р. Н. Акалаев, А. А. Стопницкий, Х. Ш. Хожиев, Ш. Ш. Ширинбаева, Г. Ш. Хамраева

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ACUTE ALCOHOL POISONING (part 1)

Пациенты с отравлениями спиртосодержащими продуктами занимают первое место в структуре острых экзогенных отравлений. При этом анализ историй болезни пролеченных и особенно умерших пациентов с диагнозом «острое отравление алкоголем или его суррогатами» показал очень низкую информированность врачей о патогенезе, диагностике и клинических проявлениях отравлений различными спиртами. В статье представлена подробная характеристика основных ядовитых спиртов, представлены патогенетические механизмы острой интоксикации данными веществами, симптоматика, основные принципы диагностики и интенсивной терапии.

Текст научной работы на тему «СПИРТЛАРДАН ЎТКИР ЗА²АРЛАНИШ (1-ºисм)»

УДК: 615.451.13:615.9

СПИРТЛАРДАН УТКИР ЗАХ.АРЛАНИШ (1-°исм)

Р.Н. АКАЛАЕВ, А.А. СТОПНИЦКИЙ, Х.Ш. ХОЖИЕВ, Ш.Ш. ШИРИНБАЕВА, Г.Ш. ХАМРАЕВА ACUTE ALCOHOL POISONING (part 1)

R.N. AKALAEV, A.A. STOPNITSKIY, KH.SH. KHOJIEV, SH.SH, SHIRINBAEVA, G.SH. KHAMRAEVA

Республика шошилинч тиббий ёрдам илмиймаркази Тошкент врачлар малака ошириш институти

Кис°ача хулоса: Спирт са°ловчи ма^сулотлардан за^арланган беморлар уткир экзоген за^арланишлар структурасида биринчи уринни эгаллайди. «Алкоголь ёки унинг суррогатларидан уткир за^арланиш» ташхиси билан даволанган, айни°са нобуд булган беморлар касаллик тарихини та^лил °илганда *ар хил спиртлар билан за^арланиш патогенези, ташхисоти ва клиник куриниши туррисида шифокорлар етарли маълумотга эга эмаслиги маълум булди. Ма°олада асосий за^арли спиртлар характеристикаси, бу мод-далардан уткир интоксикация патогенетик механизмлари, симптоматикаси, асосий ташхисот ва даволаш принциплари ёритилган.

Калит сузлар: алкоголь, этил спирти, метил спирти, этиленгликоль, пропил спирти, бутил спирти, спиртлар метаболизми, токсик гепатопатия, нефропатия, энцефалопатия, уткир жигар-буйрак етишмовчилиги, уткир нафас етишмовчилиги.

Пациенты с отравлениями спиртосодержащими продуктами занимают первое место в структуре острых экзогенных отравлений. При этом анализ историй болезни пролеченных и особенно умерших пациентов с диагнозом «острое отравление алкоголем или его суррогатами» показал очень низкую информированность врачей о патогенезе, диагностике и клинических проявлениях отравлений различными спиртами. В статье представлена подробная характеристика основных ядовитых спиртов, представлены патогенетические механизмы острой интоксикации данными веществами, симптоматика, основные принципы диагностики и интенсивной терапии.

Ключевые слова: алкоголь, этиловый спирт, метиловый спирт, этиленгликоль, пропиловый спирт, бутиловый спирт, метаболизм спиртов, токсическая гепатопатия, нефропатия, энцефалопатия, острая печеноч-но-почечная недостаточность, острая дыхательная недостаточность.

Patients with poisoning with alcohol-containing products occupy the first place in the structure of acute exogenous poisoning. At the same time, analysis of the histories of the patients treated, and especially of the deceased patients diagnosed with «acute poisoning with alcohol or its surrogates» showed very low awareness of doctors about the pathogenesis, diagnosis and clinical manifestations of poisoning with various alcohols. The article provides a detailed description of the main toxic alcohols, presents pathogenetic mechanisms of acute intoxication with these substances, symptomatology, basic principles of diagnosis and intensive care. Key-words: alcohol, ethyl alcohol, methyl alcohol, ethylglycol, propyl alcohol butyl alcohol, alcohol metabolism, toxic hepatopathy, nephropathy, encephalopathy, acute hepatic-renal failure, acute respiratoryfailure.

Куп йиллар давомида спиртлардан за^арланиш маиший за^арланишлар орасида улимга олиб келувчи о°ибатлари ю°ори даражадалиги билан нафа°ат биз-ни мамлакатда, балки хорижий давлатлар статистик курсаткичларида *ам етакчи уринни эгаллайди. 20012016 йиллар давомида за^арланишлар буйича 68% улим ^олатлари шу патология туфайли кузатилди. Бун-дай ^олатларнинг касалланиш тизимида этил спирти-дан за^арланиш кенг тар°алган булса, улим ^олатлари тизимида алкоголь суррогатлари ^исобланади [1, 2, 5, 27, 31, 36].

Муста°ил давлатлар ^амдустлиги (МДХ,) токсикология марказлари маълумотларига кура экзоген уткир за^арланишли беморлар умумий сонининг 39,8 дан 54,9% гача °исмини спиртлардан за^арланиш ташкил этади. РШТЁИМ токсикология илмий-клиник булими статистик тад°и°от маълумотларига кура 2001-2016 йиллар давомида Узбекистан Республикасида спиртлардан за^арланиш билан ёт°изилган жами беморлар сони 41949 кишини ташкил °илган, бу эса шу йиллар да-

вомида умумий ётган касаллар сонининг 36,6% ташкил °илади [1, 2]. Эпидемиологик курсаткичлар маълумот-ларининг та\пилига кура 2010 йилдан бошлаб мамла-катимизда кимёвий за^арланишлар орасида спиртлардан уткир за^арланиш биринчи уринни эгаллайди. Ёш жи^атдан энг ижтимоий а^амиятга 30 ёшдан 50 ёшгача булган беморлар ^исобланиб, бу эса умумий мурожаат °илган беморларнинг 82,6% ни °амраб олади. Спиртлардан за^арланиш билан касалхонага ёт°изилган беморларни 90% дан купрорини сурункали алкоголизм билан касалланган беморлар ташкил этади [1, 2, 6, 7, 19, 21, 22].

«Алкоголь ва унинг суррогатларидан уткир за^арланиш» ташхиси билан даволаниб чи°°ан, айни°са улган беморларни касаллик тарихи та^лил на-тижалари турли спиртлардан за^арланиш патогенези, ташхиси ва клиник белгилари *а°ида шифокорлар кам маълумотга эга эканлигини билдирди ва «алкоголь сур-рогатларидан за^арланиш» ташхиси бундай лолларда спиртли ичимликлар °абул °илиб тушган беморларни

улимини °айд °илганда одатий ташхис *олига айланиб °олди [2].

Шундай килиб, спиртлардан уткир ва сурункали за*арланиш му*им ижтимоий муаммо булиб *ар бир спиртни инсон организмига таъсирининг патогенетик хусусиятларини батафсил тушуниш учун бу адабиёт-ларни шар*лашга сабаб булди.

Спиртларнинг умумий хусусиятлари. Спиртлар (ёки алкоголлар) - бу молекулалари углевод радикал-лари бир ёки бир нечта гидроксил гуру*ларини уз ичига олган органик моддаларга айтилади. Спиртлар гидроксил гуру*лар сонига кура бир атомли, икки атомли ва уч атомли булади. Углерод радикали тузилишига кура туйинган, туйинмаган ва ароматик турларга ажратила-ди. Спиртлардан иш жойларда, уйда фойдаланиш нати-жасида спиртларни кундалик *аётда кенг тар°алишига ва оммалашишига сабаб булди [1, 2, 6, 7].

Спиртлар спиртли ичимликлар ишлаб чи°аришда, ози°-ов°ат саноатида, дори воситаларини ишлаб чи°аришда (этил спирти), дезинфекцияловчи модда-лар ишлаб чи°аришда, кимё саноатида, парфюмерияда кенг куламда ишлатилади. Мисол тари°асида, одеколон таркибида спиртлар улуши 70-80% ни, суюлтирилган атирда 85% ни, турли хил атирлар таркибида 90 дан 96% гачани ташкил этади. Бу *олда спирт концентрациям суюлтирилган атирда 6 дан 15% гача, одеколон-да 6%, турли хил атирларда 5 дан 25 % гача, кундузги атирларни бош°а хилларида 25 дан 30% гачани ташкил °илади [6, 7, 8, 11, 18, 31].

Спиртли ичимликларни (этил спиртини уз ичига олган) наддан таш°ари куп ми°дорда истеъмол °илиш алкоголдан уткир за*арланиш ва сурункали алкого-лизмга олиб келади. Бундай турдаги за*арланишлар токсиколог мутахассислар томонидан доимий урганиш остида эканлиги сир эмас. Биро° шунга ухшаш бош°а сую°ликлардан уткир за*арланишлар куплаб учраши ва натижада улим *олатлари сонини ошиши нафа°ат токсиколог клиницистлар, балки кимёвий токсикология ва суд тиббий эксперт мутахассислари эътиборини *ам узига жалб °илди. Бу клиник токсикологияда алкоголдан уткир за*арланишлар ва бош°а спиртли ичим-ликлардан за*арланишларни фар°лаш зарурлигига олиб келди. Алкоголь истеъмолидан за*арланишларни алкоголдан за*арланишлар, бош°а спиртли ичимлик-лардан за*арланишларни алкоголь суррогатларидан за*арланиш деб номланди [2, 4, 6, 12, 14].

Алкоголь. Тор маънодаги бу атама фа°ат спиртли ичимликлар, яъни этил спиртини уз ичига олган ичимликларга аталади (таркибидаги кучи *исобга олин-маган). Шундай °илиб, алкоголь атамаси табиатан ас-лида бир хил маънога эга алкоголь ичимликларига синоним сифатида ишлатилади [6, 7, 8, 10, 22, 25].

Этанол (С2Н5ОН, мусаллас спирти, этил спирти, этил алкоголи). Рангсиз, тини°, учувчан, тез тутайдиган сую° уткир таъмли характерли *ид, оз нурли олов ёниб, уткир ё°иладиган сую°ликдир [1, 2].

Алкоголдан уткир за*арланиш этил спирти ёки этил спиртини са°ловчи сую°ликларни организмга таъсири натижасида юзага келадиган патологик *олат *исобла-нади, бу уларни истеъмол °илганда этанолни психоактив таъсири °абул °илинган спиртли ичимликларни ми°дорига, индивидуал чидамлилигига борли° *олат булиб, инсоннинг психологик, физиологик, хул°-атвор функцияларидаги узгаришларга олиб келади [2, 8, 9, 11, 31, 34]

Алкоголь суррогатлари. Суррогат (лотин тилида БиггодаШв) - уринбосар, бу факт баъзи хусусиятлари алмашинувчи объект ма*сулотидир. Алкоголь суррогатлари бу спирт са°ловчи сую°ликлардан иборат. Улар ичимлик *исобланмайди ва истеъмол °илишга мулжалланмаган, лекин алкоголли ичимликлар топи-лиши °ийин булган лолларда маст булиш ма°садида ишлатишади. Бу тушунча фа°ат ички адабиётларда мавжуд. Бу турли кимёвий таркибли ва физик-кимёвий хусусиятларини бирлаштирувчи сую°ликлар ёки уларни аралашмаларидан иборат. Шундай °илиб, «алкоголь суррогатлари» атамаси йирма тушунча *исобланиб, фа°атгина субъектив белгиларга (спиртли ичимликлар урнига истеъмол °илиш) асосланади [8, 9, 23, 24, 29, 32]. Бу атама купрок клиник токсикологияда ишлатилади. Соби° Иттифо°да, кейинчалик МДХ, мамлакатлари-да ва Узбекистон Республикасида энг кенг тар°алган, Е.А. Лужников (1977) томонидан клиник °уллаш учун °улай таклиф ва таснифлар киритилган, унда барча этанол суррогатлари икки гуру*га булинади:

- етарли тозаланмаган этанол асосида;

- таркибида этанол булмаган турли моддалар ёки аралашмалар;

Шундай °илиб, бу таснифга кура, биринчи гуру* этил спирти асосида ёки куп ми°дорда этил спирти-дан тайёрланган *ар хил эритмалар ва сую°ликлардан иборат. Бу гуру*га гидролиз ва сульфит спиртлари, метил спирти, одеколонлар, лосьонлар, политурлар ва *оказолар киради. Бу гуру*га киритилган сую°ликлар ва эритмалар ха°и°ий алкоголь суррогатлари деб айтилади. Уларнинг барчаси истеъмол °илинганда алко-голга ухшаш за*арланишни ча°иради, лекин айримла-ри (БФ елим, лак) му*им фар° °илади [8, 9, 19, 20, 21, 22, 29].

Иккинчи гуру* *ар хил хусусиятли турли кимёвий бирикмалар, спиртлардай альдегидлар, кетонлар, угле-водородлар ва шу кабиларни уз ичига олган [5, 8, 11, 13, 14].

Статистик маълумотларга кура, энг катта ама-лий а*амиятга эга за*арланишларга турли спиртлардан (масалан, метанол, этиленгликол, пропилол, бутилол, амилол, тетрагидрофурфурил) ва унга я°ин булган аралашмалар киради. Этанол суррогатлардан за*арланиш гуру* ёки оммавий хусусиятга эга ва ю°ори улим курсаткичига эга эканлиги билан фар°ланади [8, 9, 14, 15].

Этанол суррогатлари (ЭС) биотрансформациясида токсик ма*сулотларига °араб °уйидагиларга булинади: токсифицирловчи (бирламчи моддага нисбатан унинг метаболик ма*сулотлари ута за*арли - булар метанол, этиленгликол ва унинг эфирлари, тетра- гидрофурфу-рил, фторбутанол, хлорэтанол, аллилол ва бош°алар) *амда детоксицирловчи (бирламчи моддага нисбатан унинг метаболитлари камро° за*арли - этанол, про-панол, бутанол ва бош°алар). Буна°а ажратиш умумий °абул °илинмаган, аммо за*арланишларда организмда учрайдиган жараёнларни тушунишда °улайлик яратади ва даволаш учун асосий ёндашувларга имкон беради [4, 8, 9, 15, 17, 20, 25].

Дунёда 100 дан орти° турли маиший спиртли ичимликлар бор, лекин биз улардан Узбекистан Республи-каси *удудида купро° фойдаланиладиган турларини куриб чи°амиз.

Метанол (СН3ОН, метил спирт, ёроч алкоголи, карбинол) - моногидрик ёрли спирт *исобланади. Бу рангсиз,

узига хос *идли сую°лик, сув, эфир, этанол ва бош°а спиртлар билан барча нисбатларда °оришади, унда ёрлар, липидлар, мойлар ва бош°а органик моддалар яхши эрийди [8, 18, 21, 22].

Метанолни биринчи бор 1661 йил ёрочни °уру° *ай-даш (таркибий °исмларга ажратиш) *исобига олинган. За*арланишни узо° ва°т давомида метанолни узи эмас, балки ёрочни °уру° *айдаш натижасида * осил буладиган ва сую°ликка ё°имсиз *ид, таъм берувчи аралашмалар юзага чи°аради деб *исоблашган [8].

Пропил спиртлари (С3Н7ОН). Улар орасида оддий пропилол (пропанол) ва изопропилол (пропанол-2, ик-киламчи пропилол, петрогол, перспирит) булади. Бу рангсиз узига хос спирт *идли сую°лик, шунингдек сув, этанол, бензол билан яхши аралашма *осил °илади. Пропил спиртлари синтетик са°ичларни, баъзи эфир мойларини ва шу кабиларни эритиш учун ишлатила-ди. Изопропилол антифриз сифатида ишлатилади. Ало*ида *олда пропил спиртларидан за*арланиш нис-батан кам учрайди, уларнинг этанол билан аралашма-ларида за*арланиш белгилари купро° юзага келади [8, 18, 21, 22, 26, 33 ].

Бутил спиртлари (С4Н9ОН, тамазол). Бу рангсиз узига хос спирт *идли сую°лик. Улар шакар ишлаб чи°аришдаги чи°индиларни ферментациясидан, шунингдек синтетик йул билан °улга киритилади. Уларга н-бутилол (бутанол-1), вторбутилол (бутанол-2), трет-бутилол (триметилкарбинол)лар киради [8, 18, 21, 22].

Бутил спиртлари парфюмерия ва фармацевтик саноатда, синтетик каучук ишлаб чи°аришда, тормоз сую°ликларини (50% гача бутанолни уз ичига олади) эритувчи сифатида ишлатилади.

Этиленгликоль (СН2ОНСН2ОН, гликоль, 1,2-этан-диол) - икки атомли ёрлар турига мансуб булиб рангсиз ёки бир оз сарриш °иёмсифат, таъми ширинро°, *идсиз сую°ликдан иборат. У органик синтезлашда, чарм, ту°имачилик, тамаки, фармацевтика, парфюмерия саноатида ишлатилади. Этиленгликолнинг сувли эритмалари кам музлаш *ароратига эга. Бу хусусияти билан антифриз ишлаб чи°аришда, тухтатиш мослама-си сую°ликлари ва резистансларда муз *осил °илишда ишлатилади [8, 18, 21, 22, 30].

Спиртларни токсикодинамика ва токсикокинетикаси. Спиртларни учувчанлик хусусияти чегараланганлиги ва *идининг нисбатан кам токсиклиги сабабли спиртлар-дан уткир ингаляцион за*арланиш кам лолларда куза-тилади [8, 18, 21, 22, 30].

Клиник амалиётда энг кенг тар°алган спиртли ичимликлардан ориз ор°али уткир за*арланишлар, ЭСлари сифатида истеъмол °илиш натижасида келиб чи°ади. Спиртлар физико-кимёвий хусусиятининг уму-мийлиги охирги этапда бу моддалар токсикокинетика-сини ухшашлигини белгилайди. Бу гуру* спиртлари-нинг барча вакиллари ош°озон ва ингичка ичак ю°ори °исмидан тез °онга сурилади ва организм буйлаб тенг та°симланади. Ю°ори липофилликка эга ёр ту°имасида тупланиши мумкин булган 6 ёки ундан орти° углерод атомига эга булган спиртли ичимликлар бундан истис-нодир [8, 18, 21, 22].

Крннинг ярим тозаланиш даври этанол ва пропанол учун 1-2 соат, метанол учун 12-16 соат оралирига турри келади. Спиртли ичимликларни организмдан узгаришсиз чи°иб кетиши сийдик ва нафас олиш тизи-ми ор°али руй беради, °онга нисбатан сийдикда бироз узо°ро° са°ланади. Куп атомли спиртларга (этиленгли-

коль, пропиленгликоль ва глицерин) хос токсикокинетик хусусиятларидан бири сийдикда ушбу модданинг кон-центрланган (сийдикда токсин ми°дори °онга нисбатан 3-5 марта купро°) *олда учраши таъкидланади, моно-атомли спиртларда эса бу курсаткич 40-60% ни ташкил этади. Спиртларнинг организмдан чи°иб кетиши пешоб-нинг рН ига борли° эмас, лекин уларнинг кислотали ме-таболитлари иш°орий му*итда янада жадаллашади [8, 18, 21, 22].

Барча спиртларни биотрансформацияси жигар-да этанолоксидловчи фермент тизимлари иштиро-кида амалга оширилади, уз навбатида ундан *осил булган ма*сулотлар буйрак ор°али ажратилади. Биро° спиртлар гуру*ини жиддий ухшашликларига °арамай ало*ида вакилларининг метоболизми бир-биридан анча фар° °илиши мумкин [8, 18, 21, 22, 30].

Спиртлар оксидланишининг ферментатив тизими. Хрзирги °арашларга кура спиртларнинг бирламчи оксид-ланиши °уйидаги схема асосида кечади: спирт ^ альдегид ^ кислота *амда ферментатив йул билан амалга ошади. Бошланрич бос°ичидаги жараёнда туртта фермент тизими °атнашади: алкогольдегидрогеназа (АДГ), микросомаль этанолоксидловчи тизим (МЭОТ), каталаза ва ксантиноксидаза [8, 12, 16, 17, 26, 28].

Спиртлар метаболизми натижасида *осил булган кислоталар метаболизми *ар хил булиши мумкин. Улар кейинчалик ферментатив биотрансформацияга учрай-ди, конъюгация реакцияларига киришади, модда алма-шинуви жараёнларига °ушилади ва организмдан асо-сан пешоб ор°али чи°арилади.

Метанол *ам бош°а спиртлар каби ориз ор°али °абул °илганда ош°озон-ичак тизимидан тез сурилади ва °онда бир соатдан кейин максимал ми°дорга ета-ди. У ту°ималарга бир хил тезликда тар°алади, куп сую°лик са°ловчи аъзоларда эса унинг концентрация-си купро° булади. Метанол узгармаган *олда биологик му*итларда 3-5, *атто 7 кунгача ани°ланади. Бир неча кун давомида метанол ош°озон шилли° °аватидан элиминацияланади ва такрор °онга сурилиши мумкин. Метанолни организмдан ажралиб чи°иши упкадан нафас чи°ариш ва буйраклар ор°али амалга ошади. Бу эса умумий °абул °илинган метанол ми°дорининг 50 ва 10% тегишлича улушда ажратиб чи°аришига мос келади. ^абул °илинган метанолнинг тахминан 20% чумоли кислотаси куринишида пешоб билан ажрала-ди. Токсинни °абул °илинган ва°тдан бошлаб 5-7-кун-ларида *ам пешобда топишимиз мумкин [5, 8, 13, 14, 15, 17, 18].

Метанолни организмда оксидланиши (одам орга-низмида АДГ ёрдамида, *айвонларда эса каталаз иш-тирокида) этанолга нисбатан секинро° (соатига 25 мг/кг тезликда) кечади. Жигар ту°ималари купрок оксидловчи хусусиятга эга. Метанол метаболитлари биотрансфор-мацияси иккита асосий йуналишда: тетрагидрофолий кислотаси ва тикланган глутатион иштирокида кечади [8, 18, 21, 22].

Метанол оксидланишининг асосий ма*сулотлари формальдегид ва чумоли кислотаси *исобланади. Формальдегид °исман о°силлар билан борланади ва яна °исман чумоли кислотасигача оксидланади. Формаль-дегидни чумоли кислотасигача оксидланиши тез кеча-ди, шундан бошлаб кислота метаболизми секинро° давом этади.

Метанолга индивидуал таъсирчанлик узига хос. Летал *олатларини ю°ори даражаси метанолни 100 мл

ва ундан куп ми°дорда истеъмол °илганда кузатилади. Баъзи ва°тларда бу спиртни 30 мл истеъмол °илганда *ам летал *олатлар кузатилган. Куп муаллифларнинг фикрига кура минимал за*арланиш ми°дори 7-8 мл, минимал улим ми°дори 30-100 мл ни ташкил °илади [5, 8, 15, 21, 22, 26, 28].

Пропил спиртлари. Пропанолни 82% °абул °илишнинг биринчи соатидаё° ош°озон-ичак тизими-дан сурилади, икки соатдан кейин эса бу жараён якун-ланади. Пропанол ва изопропанолни ю°ори липотроп хусусиятга эгалиги сабабли этанолга нисбатан ёрларда уларни ми°дори ю°ори *исобланади. Инсон организми-да пропил спиртлари *ар хил тезликда метаболизмга учрайди. Этанолга нисбатан пропанол бир ярим марта тезро°, изопраопнол эса икки марта секинро° оксидла-нади. Оксидланишни орали° ма*сулотлари пропанолда пропил альдегиди ва пропил (пропион) кислотаси, изо-пропанолда изопропил альдегид ва изопропил кисло-таси, охирги ма*сулот эса ацетон булиб у узо° ма*ал организмда ани°ланади. Организмга тушган спиртлар-ни 30 дан 50% гача °исми ферментатив оксидланишга учрайди. Крлган °исми узгармаган *олда упка ва буй-раклар ор°али ажралади. Пропанол ва изопропанолдан за*арланиш клиник белгилари уларни °ондаги ми°дори 0,5 г/л булганда юзага келади, агар °ондаги ми°дори 1-2 г/л булганда сопор ва кома *олати кузатилади [5, 8, 15, 21, 22, 26, 28].

Бутил спиртларининг улимга олиб келувчи ми°дори *алигача маълум эмас. Бизни кузатувларимизга кура тахминан 350-400 мл ни ташкил этади. Бутил спиртлари *ам пропил спиртлари каби турли хил токсико-кинетик курсатгичларга эга. Бутил спиртлари метабо-лизми *ам шу ферментлар тизими ор°али бош°арилиб тегишли альдегидлар (кетонлар) ва кислоталар *осил °илади, улар кейинчалик о°силлар ва бошка биологик фаол моддалар билан конъюгацияга кириша олади [5, 8, 15, 21, 22, 26, 28, 30].

Бутанолни °ондаги ми°дори 1 г/л ва ундан ю°ори булганда орир за*арланиш *олати кузатилади. Бутил спиртини 150 мл °абул °илганда орир за*арланишга са-баб булади, тахминан 200-250 мл улим олиб келувчи ми°дори *исобланади [5, 8, 15, 21, 22, 26, 28].

Этиленгликол ош°озонга тушиб тез °онга сурилади. Организмга тушган этиленгликолни куп ми°дори жигар ва буйракларда биотрансформацияга учраб токсикли-ги кучлиро° булган ма*сулотларни синтезлайди. Этиленгликолни биринчи бос°ичи метаболизмида НАДга борли° АДГ гликол альдегиди *осил булиши *исобла-нади. Этиленгликолни кейинги парчаланиши альдеги-доксидаза ёки АДГ таъсирида содир булиб, бунда гли-кол альдегид гликол кислотага трансформацияланади, охиргиси ЛДГ иштирокида глиоксил кислотага айлана-ди. Глиоксални глиоксилатга трансформацияси ферментатив (АДГ ёрдамида) ва ноферментатив йуллар билан *ам содир булиши мумкин. Глиоксил кислотаси юзага келиши бир неча йуллар билан амалга оширила-ди: ЛДГ ёки альдегидоксидаза таъсири остида оксалат кислотасига трансформацияланиши; чумоли кислотаси *осил булиб кумиргача оксидланади ва сув, карбонат ангидрид ва шунга ухшашларга парчаланади [5, 8, 15, 21, 22, 26, 28, 30].

Токсинларни организмдан ажралиши узгаришсиз *олатда ёки биотрансформация ма*сулотлари шак-лида *ам амалга оширилади. Этиленгликолдан ориз ор°али за*арланишларда токсиннинг °ондаги максимал

ми°дори дастлабки 6 соатда ани°ланади, унинг критик даражаси биринчи соат ва биринчи куннинг охирида 7 ва 2 г/л ни ташкил °илади. Куп муаллифлар фикрига кура, этиленгликолни °онда айланиш давомийлиги 24-48 соатга тенг экан. Яна шундай далиллар *ам бор, яъни токсинни °абул °илгандан сунг 1 кун давомида умумий токсин ми°дорини 20% этиленгликол *олатида, 1 % оксалат кислотаси *олатида сийдик ор°али ажралади. Этиленгликол ва унинг метаболитлари ми°дори элиминация бос°ичида °ондаги ми°дорига нисбатан сийдикда ю°ори булади [5, 8, 15, 21, 22, 26, 28, 30].

Шунингдек, бош°а спиртли ичимликлар каби этиленгликолни за*арли ми°дорлари индивидуал сезгирликка борли°. Бизнинг маълумотларга кура, этиленгликолнинг енгил, урта ва орир даража за*арланишни ча°ирувчи ми°дори сую°ликлар таркибида уртача (58±32,7) мл, (132±28,7) мл, (315 ± 42,5) мл ни ташкил ° илади. Этиленгликол ми°дори 350 мл дан ошганда салбий о°ибатлар билан якунланади [5, 8, 15, 21, 22, 26, 28, 30].

Спиртларни токсик таъсири махсус ва номахсус ком-понентларга ажратилади. Шуни айтиб утиш лозимки, детоксицирланган бирикмалар номахсус, токсицирлан-ган бирикмалар эса махсус хусусиятлари билан орга-низмга узига хос таъсир курсатади [24, 25].

Спиртларни номахсус таъсири уларни физико-кимёвий хусусиятлари билан борли° булади, буни ноэлетролит самара деб айтилади (бутун моддалар молекуласи *аракат механизми иштирокида). Ноэ-лектролит таъсир мембрана узгарувчанлиги ошиши билан намоён булади, натижада уларнинг биологик функцияларини (ионлар о°имини тартибга солиш, биологик фаол моддаларни °амраб олиш жараёни, рецепторлар ва АТФ-аза ферментатив тизимлари фаолияти) бузилишига олиб келади. Спиртларни умумий хусусияти ю°ори осмотик фаоликка эга булиб организмни турли секторлари уртасида сую°ликни тар°алишига, тромбоцитлар агрегациясининг секин-лашишига, миокарднинг адреналинга сенсибилиза-цияси узгариши натижасида аритмияларни ривож-ланишига олиб келади; спиртлардан интоксикация ривожи НАД биотрансформацияси жараёнида *осил буладиган ва НАДга борли° орали° алмашинувига таъсир °иладиган НАДлар ми°дорининг ута ю°ори тикланишига му*им роль уйнайди. Спиртлардан за*арланишларда орали° метаболизм ва кислотанинг биодеградация ма*сулотлари *осил булишини бузи-лиши °онуният буйича метаболик ацидоз ривожлани-шига олиб келади [1, 2, 24, 25 26, 28].

Клиник жи*атдан спиртларнинг ноэлектролит таъ-сири мастлик (наркотик таъсир), миокарднинг °ис°ариш °обилиятини пасайиши, *ужайра ичи алмашинув жара-ёнларини издан чи°иши билан намоён булади. Ноэлек-тролит таъсир асосан этанол, пропанол, бутанол, ами-долдан за*арланганда юзага чи°ади.

Ноэлектролит таъсирли моддалардан за*арланишда биринчи уринда интоксикациянинг патогенези ва клиник кечишида МАТ функциясини, юрак °он-томир ва нафас тизими функцияларини издан чи°иши кузатилади. Па-ренхиматоз органларнинг (буйрак ва жигар) орир зарар-ланиши кам учрайди [8, 30].

Спиртларни махсус таъсири натижасида ва уларни метаболитлари таъсирида плазматик *амда *ужайра ичи мембраналари, энергетик жараёнлар, аутопротео-литик фаолликка эга лизосомал эндопротеаз фер-ментлар фаоллашувининг бузилишига хос узгаришлар

юзага чи°ади. Курсатилган узгаришлар ва липид ал-машинувининг бузилиши натижасида дистрофик (ёрли дистрофия) ва ички органлар *ужайраларининг некро-тик узгариши кузатилади [8, 30].

Метанолни токсик таъсири метаболик ма*сулотлар -формальдегид ва чумоли кислотаси токсик таъсири билан борли°, яъни бу моддалар фосфорилланган ок-сидланишни сусайтиради, уз йулида АТФ тан°ислигига олиб келади (асосан бош мия ва куз тур пардасида), о°ибатда оксидланишни издан чи°иши ва формиатни тупланиши натижасида метаболик ацидоз ривожлана-ди. Натижада тикланган глутатион ми°дори камаяди, бу эса сульфгидрил гуру*ларни тан°ислигига, биологик фаол моддалар билан конъюгатлар *осил булишига олиб келади [8, 30].

Этиленгликолнинг токсик ма*сулотлари биотранс-формацияси °уйидаги куринишда амалга ошади: глиок-сил кислота > гликол альдегид > оксалат > гликол кисло-таси. Этиленгликолдан таш°ари ю°орида курсатилган барча моддалар ту°има нафаси, фосфорилланган оксидланиш ва о°силлар синтези жараёнини сусайти-ради. Глиоксил кислота оксидланиш ва фосфорилла-ниш жараёнларини тухтатадиган, биро° оксалоацетат билан узаро таъсирланиб оксаломалатга трансформация °иладиган Кребс цикли му*им ферментлари изоцитратдегидрогеназалар ва аконитгидратазаларни ингибирлайдиган кучли модда *исобланади. Шу билан бир ва°тда, этиленгликолдан за*арланишда гликол кис-лотаси ю°ори токсикликка эга булиб, организмда секин парчаланиш натижасида глиоксилат ми°доридан 13001400 марта купро° ми°дорда тупланади. Кальцийни узига бириктириш хусусиятига эга булган оксалат кис-лотаси (кичик метаболит *исобланади) хам этиленгли-колни токсик таъсирини юзага чи°ишида узининг *исса-сини кушади [5, 8, 15, 21, 22, 26, 28, 33, 34].

Ю°орида ёзилган жараёнлар *ар хил аъзо ва ту°ималарда бир томондан гомеостазни жиддий узгаришлари (метаболик ацидоз, сув-туз алмашинуви, гемокоагуляцион узгаришлар ва бош°а жараёнлар), бош°а томондан иккиламчи синдромлар (нафасни мар-казий ва аспирацион-обтурацион бузилишлари, уткир юрак етишмовчилиги, паренхиматоз аъзолар зарарла-ниши) шаклланиши учун асосий фурсат *исобланади [5, 8, 15, 21, 22, 26, 28, 30, 33, 35].

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:

1. Акалаев Р.Н., Сафаров Х.О., Шодиев А.С., Стопниц-кий А.А. Диагностика, дифференциальная диагностика и тактика лечения алкогольной интоксикации. Пособие для врачей. Ташкент, 2014, стр 4-11, 12, 23, 29, 33-36

2. Акалаев Р.Н., Стопницкий А.А., Хожиев Х.Ш. Острые отравления алкоголем. Эпидемиология, диагностика, лечение и анализ нерешенных проблем // Журнал «Вестник экстренной медицины», Ташкент, № 1, 2017. - С 104-112

3. Алексеенко С.А., Щупак А.Ю., Лебедько О.А., Пучков Ю.Б. Острый токсический гепатит, развившийся вследствие употребления спиртосодержащих дезинфектантов // Монография. Хабаровск, 2010. -С 18-30

4. Афанасьев В.В. Руководство по неотложной токсикологии // Руководство для врачей. Краснодар. Просвещение-Юг. 2012. - С 124-134

5. Бенеманский В.В. и соавт. Сравнительная морфологическая характеристика изменений в печени у людей при отравлении спиртосодержащими жидкостями и у животных после подострого воздействия этиловым, пропиловым спиртами, эти-ленгликолем и их смесью// Судебно-медицинская экспертиза, Т. 53. № 3 , 2010. - С. 14-16

6. Богомолов Д.В., Павлов А.Л., Панченко Л.Ф., Буку-шев Н.А. Патология и клинические особенности отравлений суррогатами алкоголя // Сибирский медицинский журнал, Т. 5, № 3, 2006. - С. 42-46

7. Бонитенко Е. Ю. Современные подходы к терапии отравлений спиртами // Медико-гигиенические аспекты обеспечения работ с особо опасными химическими веществами. Сборник трудов науч-практич. конф., посвященной 40-летию НИИГПЭЧ - СПб.: 2002, — С. 525-531.

8. Бонитенко Ю.Ю., Никифоров А.М. и соавт. Чрезвычайные ситуации химической природы // Пособие для врачей, СПб, Гиппократ, 2004. - С 309-331

9. Бонитенко Ю. Ю., Ливанов Г. А., Бонитенко Е. Ю., Калмансон М. Л., Васильев С. А. Острая алкогольная интоксикация — СПб.: ИИЦ «Балтика», 2003. — 48 с.

10.Бузанов Д.В., Петрова Н.В., Афанасьев В.В., Антушевич А.Е. и др. Применение моликса-на для раннего лечения алкогольной комы// Скорая медицинская помощь, Т.17. № 4, 2016. -С.70-75

11.Буров Ю. В., Ведерникова Н. Н. Метаболизм этанола и его фармакологическая регуляция // Нейро-химия и фармакология алкоголизма. — М., 2005. -С. 238

12.Вовк Е.И. Диагностика и лечение неотложных состояний, ассоциированных с употреблением алкоголя. // Лечащий врач. №2. 2005. - С. 86-87

13.Головко С. И., Зефиров С. Ю., Головко А. И. и др. Функциональное состояние рецепторов. Углеводный обмен, печень и алкоголь. //Пущино. 1998. - С. 148

14.Зобнин Ю.В. и соавт. Некоторые показатели функции печени у пострадавших при массовом отравлении содержащими алкоголь жидкостями в процессе стационарного лечения// Судебно-медицинская экспертиза, Т. 76. № 13, 2008. - С. 66-67

15.Ивашкин В.Т. Токсический гепатит вызванный отравлением суррогатами алкоголя // Российский журнал гастроэнтерологии. №1, 2007. - С 4-8

16.Клевно В.А. Клинические, лабораторные и морфологические проявления смертельных и несмертельных отравлений суррогатами алкогольных напитков // Судеб.-мед. экспертиза. 2008. - № 5. -С. 36-38.

17.Курсов С.В., Михневич К.Г., Кривобок В.И. Острое отравление этанолом // Наркология № 7-8, 2012. - С. 22-35

18.Куценко С.А. Основы токсикологии// Пособие для врачей. - СПб., 2012. - С 667

19.Лужников Е. А., Костомарова Л. Г. Острые отравления. — М.: Медицина, 2007. — С. 444

20.Лужников Е. А. Неотложная терапия острых отравлений и эндотоксикозов. Справочник. — М.: Медицина, 2009. — С. 304

21.Лужников Е.А. Злоупотребление алкоголем в России и здоровье населения. Острые отравления этиловым алкоголем и его суррогатами. Соматическая патология при хронической алкогольной интоксикации. //М. РАОЗ. 2009. - С.53-61.

22.Лужников Е.А. Клиническая токсикология. 3-е издание. — М.: Медицина, 2011. — С. 265-268, 272

23.Лужников Е.А., Суходолова Г.Н. Острые отравления у взрослых и детей. - М.: Эскмо, 2009. - С. 320-345

24.Марупов А.М., Стопницкий А.А. Эндогенная интоксикация у больных с острыми алкогольными отравлениями и пути ее коррекции // Т.: Инфекция, иммунитет и фармакология №3, 2008. - С. 55-57.

25.Марупов А.М., Стопницкий А.А. Интенсивная терапия токсико-гипоксической энцефалопатии у больных с острой интоксикацией этанолом // Т.: Инфекция, иммунитет и фармакология 2009 год, №3-4 С. 78-80.

26.Мошкин Е.А. Острые отравления техническими жидкостями // СПб.: ВМедА, 2000. - С. 78

27.Мировая статистика здравоохранения 2016. ВОЗ 2017. - С 22, 25, 41

28.Остапенко Ю.Н. и соавт. Клинические проявления, диагностика и лечение отравлений спиртосодержащими жидкостями // Информ.письмо. Москва, 2006. - С. 1-8

29.Софронов Г.А., Александров М.В., Головко А.И. Экстремальная токсикология // Учебник. СПб, ЭЛБИ-СПб, 2012, - С 104-112

30.Шиманко И.И., Мусселиус С.Г. Острая печеночно-почечная недостаточность при отравлениях спиртами // М.: Медицина, 2003. - С. 23-38

31.Урсекеева Г. А., Кузнецова Л. А., Романова Л. Г. К механизму развития метаболических расстройств при действии алкоголя // Мед.-биол. аспекты науки о питании. Алма-Ата, 1998 — С. 75-77.

32.Bocker E. A. Metabolism of ethanol // J. Amer. Diet. Assoc. — 1999. — Vol. 76, N 6. - P. 550-554.

33.Kraut, J.A. Toxic alcohol ingestions: clinical features, diagnosis, and management / J.A. Kraut, I. Kurtz // Clin. J. Am Soc Nephrol. 2008. - Vol. 3, № l.- P. 208-225.

34.Meridit T. Antidotes // Med. Int. - 2009. №6 - P. 357-370

35.Muller K. Toxicological analysis // Berlin: Ulstein Mosby, 2007. - P 837-846

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

36.Schuc-kit M.A. An expanded evaluation of the relationship of four alleles to the level of response to alcohol and the alcoholism risk // Alcohol Clin. — 2016. —N 6. - P. 42-44.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.