CC BY
12ОСОБЕННОСТИ КОНВЕРСИИ В ТАДЖИКСКОМ ЯЗЫКЕ
В статье подробно говорится об особенности конверсии в таджикском языке. Авторы утверждают, что в таджикском языке аналитического строя самым продуктивным способом безаффиксального конверсионного словообразования является субстантивация. В заключительной части статьи особое внимание обращено на один из активных способов конверсии субстантивацией переходят в существительные, в прилагательные, в глаголы, в причастия и числительные.
Ключевые слова: субстантивация, словообразования, флексия, конверсия, части речи, существительные, прилагательные, глаголы, причастия, числительные.
THE PECULIARITIES OF CONVERSION IN TAJIK LANGUAGE
There is investigated in detail and described about the peculiarities of conversion in Tajik Language. The authors insist on that, substantivizion is of the most effective way of non-affixed conversional word formation in the analytical system of the Tajik language. The conclusive part of the article, emphases is pointed on the use of active way of conversional substantivizion transfers to the nouns, adjectives, verbs, participles and numerals.
Keywords: substantivizion, word formation, flexion, conversion, parts of speech, nouns, adjectives, verbs, participles, numerals..
Сведения об авторах: Бекчаев Ёлбарс, старший преподаватель кафедры английского языка и сопоставительной типологии факультет английского языка Таджикского государственного университета имени С. Айни, e-mail: bekchaev.elbars@mail.ru
Мукашева Гайгул, соискатель Российско-Таджикского (славянского) университета, e-mail: bekchaev.elbars@mail. ru
About authors: Bekchaev Yolbars, senior teacher of the chair of the English language and comparative typology, Tajik State Pedagogical University named after S. Aini
Mukasheva Goygul, researcher of the Russian-Tajik (Slavonic) University
ВО^ИД^ОИ ФРАЗЕОЛОГИ БО ВОЖАКОМ ИФОДАГАРИНОМИ АЪЗОИ БАДАНИ ИНСОН ДАР ЛА^^А^ОИ ^АНУБИ КУЛОБ
ГадоевН.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Дар гуфтугу ва муоширати мардум иборахои рехтаи устувору тагйирнаёбандае мавриди истеъмол карор мегиранд, ки сухани сохибони лахчаро таъсирноку нишонрас мекунад. Дар лахчахои чануби забони точикй, аз чумла дар гуйиши мардуми минтакаи Кулоб, таъбирхоеро дучор шудан мумкин аст, дар онхо чузъи асосй вохидхои лугавии ифодакунандаи номи аъзои бадани инсон - «дил», «гуш», «чашм», «дахон», «даст», «руй» ва гайрахо буда хеле зиёданд. Чунин иборахои фразеологй дар махалхои номбурда дар сари хар кадам дар забони сохибони лахча корбаст шуда, сухани онхоро бою рангин менамоянд ва аз лихози мазмуну мундарича дар пояи баланд меистанд. Онхо маънохоеро ифода менамоянд, ки ба пахлухои мухталифи зиндагй иртибот дошта, рухия, кайфият, хусусиятхои фардй ва максаду мароми мардумро ифода менамоянд. Дар нутки сохибони лахча таъбирхои мазкур хамчун муродифи калима, ибора ба кор рафта ба нутк чилохои гуногуни маъной бахшида, онро образноку таъсирбахш мегардонад. Иборахои фразеологй бо калимахои ифодагари номи аъзои бадани инсон дар аксар мавридхо дар таркиби таъбирхое меоянд, ки онхо таркибан устувору тагйирнаёбандаанд ва хамчун маводи тайёр дар муоширати мардум истифода бурда мешаванд. Дар онхо тобиши хиссиву муассирй фаровон буда, тобиши чиддият, киноя ва хазлро низ басо равшантар, барчастатар ифодагар хастанд. Бояд махсус кайд намуд, маънохои дар бар гирифтаи иборахои фразеологии мавсуф доираи истеъмолии фаррохтаре доранд.
Доло мо вохидхои лугавии ифодагари номи аъзои бадани инсонро, ки дар таркиби иборахои фразеологй омада, дар ифодаи образнок ва пуробурангии гуфтор мавкеи мухим доранд, мавриди мухокима карор медихем.
ДАСТ. Унсypи лyFавии «даст (дъст) » даp лах,чах,ои мавpиди назаp хеле фаъол аст. Аз ин py,фpазеологизмx,ои бо калимаи «даст (дъст)» сypатёфта ба тавpи фаpовон даp исифода каpоp доpанд. Маълyм аст, ки «даст» номи узви асосии бадани инсон аст. Кисми зиёди ^py фаъолияти одам ба воситаи даст и^о каpда мешавад. Даp «Фаpx,анги тафсиpии забони точикй» [7, с. 439] чунин маънох,ои он нишон дода шyдааст:
1. Даст- узви бадани инсон аз шона то нуги ангуштон, каф ва панчаи даст. 2. мачозан чавp, бедод, таадй (аз дасти замона). З.суй, таpаф, ,чониб: дасти pост, дасти чап; ва Fайpа.
Вожаи «даст(дъст)» низ даp таpкиби вох,идх,ои фpазеологй ба маънох,ои Fайpиасосй омада, мазмунх,ои мyхталифpо аз баp каpданд, ки таpкибан yстyвоpy таFЙиpнаёбандаанд. Чунин ибоpаx,о даp ду намуд-вох,идх,ои фpазеологии изофй ва вох,идх,ои фpазеологии феълй ба назаp меpасанд. Ин чо мо мазмуну мyндаpича ва хусусиятх,ои онх^о ба назаp гиpифта, фpазеологизмx,ои номбypдаpо ба чунин rypyx,^ тасниф намудем.
1.Вох,идх,ои фpазеологие, ки даp он вожаи «даст» хдмчун муайяншаванда омада ба худ муайянкунанда кабул намуда, даp алокаи изофй меоянд. Даp ин х,олат чузъх,ои таpкиби ибоpа маънои аслии хyдpо аз даст дода, маънои мачозй кабул мекунанд ва сохдби маънох,ои пypобypанги суфтаву pехта мегаpданд. Баpои мисол ибоpаи «дъсти чап»-pо мегиpем. Ин ибоpа даp шакли ибоpаи изофй омада, x#p ду чузъи он маънои мачозй гиpифта, ифодагаpи маъное шудаст, ки ба мазмуни маънои калимах,ои таpкиби ибоpа х,еч алокамандй надоpанд:
Оли (х,оло) амича бъдъ ба назаpъм дъсти чап pафт.
Даp ин чумла ибоpаи «дъсти чап» маънии казои x,очатpо доpад. Ибоpаи «дъсти кам» шаклан мисли ибоpаи номбаpшyда буда, маънои камбаFалй, нодоpй ва бечоpагиpо ифода мекунад:
Дъо мекънем, ки х,еч вахт дъсти кам-а набинй. Дъсти кам-а хъдо х,ич вахт х,ич киpа нишун ната.(Т). Ибоpаx,ои фpазеологии поён х,ам аз хдмин кабиланд: Дъсти цалб (киноя аз одами дузд). Дъсти рост ^дамчй, хдмдами касе), дъсти мъвъ дyмани тъ (домани махбуби хyдpо саp надодан), ай дъсти тъ (аз чавpy азоби ту), занаки дъстнигар( зани нодоp, мутеъ, бечоpа), дъсти къшод( олихдммату саховатманд), дъсти таи санг (киноя аз касе, ки вайpо имконияти ^p каpдан, хyдpо нишон додан намедихднд), дъсти норас (бечоpагй, камбаFалй), дъсти кута (мypодифи «дъсти ноpас»), дъсти сабък (киноя аз табиби х,озик), дар таи дъсти...(киноя аз тангдастй, Fyломй, факиpй) ва х,оказох,о. Ибоpаx,ои боло yстyвоpy таFЙиpнаёбанда буда, даp лах,чах,ои мазкyp доиpаи васеи истеъмолй доpанд.
2. Вох,идх,ои фpазеологии феълй, ки даp онх,о чузъи асосй- yнсypи лyFавии «даст (дъст)» мавкеъ доpад. Ин навъи ибоpаx,о даp гyфтоpи маpдyм бештаp гаpдиш мехypанд ва мазмуну мyндаpичаи баландтаpеpо сохдбанд ва даp таъсиpбахшию мучазбаёнии нутк накши мух,им доpанд. Ибоpаx,ои фpазеологии феълии «дъста болои дъст бyндан» (бекоp ба гушае нишастан), дъст шиштан (ноумед шудан), дъст дъста мешноса (киноя аз одамони маккоpy x,илагаpе, ки байни худ хаpидy фypyш мекунанд),дъст нъмък надоштан (подоши некиpо баpнагаpдондан), дъст берyн ай гур бyндан (навмедона аз дунё даpгyзаштан),дъст таи санг бъдан (баpои гyзаpондани зиндагии хyppамона имконият надодан), дъст гир бъдан (машFyли ^p будан), дъст алол кадан (хатна каpдан), дъстъ по вазмин шидан (x,омиладоp шидан),сари дъста гъръфтан (ба касе ëpï pасондан) дъст хоридан (ишоpа ба сох,иби пул шудан ). Дъст расидан (имконият доштан), ба дъсти чап хестан ^p давоми pyз баpоp нагиpифтани rap), дъстнигар шидан (камбаFалй мух,точи касе шудан), дъстъ похурда шидан (саpосема шидан), дъста сабък кадан (ба касе заpаp pасондан), дар дъст задан (ба даст афтидан), дъст ба дъст ^p кадан (дастчамъона rapy фаъолият намудан) доиpаи истеъмолии васеъ доpанд.
3. Баъзан даp лахда чyмлаx,оеpо дyчоp менамоем, саpосаp маънои мачозй касб намуда, yстyвоpy таFЙиpнаёбанда шуда, фикppо обpазнок мегаpдонанд. Маълум аст, ки вох,идх,ои фpазеологй хдмчун yнсypи лyFавй даp дохили чумла нашъунамо мекунад, маънояшpо дигаp мекунад, суфтаю муъчаз мегаpдад. Масалан чумлаи «Дъст дар почъки бъни умадан» --pо мегиpем, ин чо мачоз саpосаpи чyмлаpо фаpо гиpифтааст. Обpазнокй пypобypангии сухан даp даpачаи баланд аст. Чумлаи мазкyp ду маъниpо доpост. 1. Ба хонаи касе дасти холй бе дастовез омадан. 2.Баъди баpоp нагиpифтани ^p навмедона ба хона баpгашта омадан.
Ч,умлахои фразеологии «Деч дасти къшод-ша надидем» (саховатмандй ва олихимматии касеро надидан), Ч,ун ай дъстъ по бърумадан (1. Наздик расидани ачал; 2. Нихоят сахт тарсидан), дъстъ пора хурдани шидан (сахт гурусна мондан), дъстъ по шъкастан( ба сари касе омадани мусибатро ишора мекунад.), Дъста бътиш ага, ай оринчът мекапа (харчад ки додй, хеч сер намешава), дъстъм пеши кор намерава (аз гаму гуссаи зиндагй ба кор кардан дилам намекашад), ай тай дъст бъруман (шогирд тарбия кардан), дъст-а дар косаи тар назадан (кор накардан, бекор ба гушае нишастан), лачум-ша дар дъст гъръфтан (касеро дар итоати худ нигох доштан), дъста дар ови хънък назадан (муодили «дъста дар ови хънък назадан»), таи дъстъ по х,ак-а гъръфтан (саросемавор, дар муддати кутохтарин кореро ё фаъолиятеро ба сомон расондан) ва гайрахо аз лихози образнокй ва чилохои услубй дар пояи баланд истода, дар муомила ва муоширати сохибони лахча самаранок мавриди истифода карор доранд.
ЧАШМ. Вохидхои фразеологие, ки дар таркиби онхо вожаи «чашм» чузъи асосй аст, дар гуйиши мардуми чануби Кулоб хеле зиёд ба назар мерасад. ^айд кардан ба маврид аст, ки дар лахчахои мазкур калимаи «чашм» -ро ба таври гуногун талаффуз менамоянд. Масалан, дар ш. Кулоб вохиди лугавии номбурдаро дар шакли «чашъм», дар Шуроободу Тагнов «чъшъм», дар нохияи Хдмадонй низ «чъшъм» ном мебаранд.
Таъбирхое, ки вожаи «чашъм (чъшм)» дар онхо истифода шудааст, мазмуну мундаричаи мухталиф дошта , аз руйи банду баст ва ифодаи тобишхои маъноии хиссй-муассирй тафовут доранд. Аз ин ру, мо онхоро ба ду гурухи калон тасниф менамоем.
1.Ба гурухи аввал чунин иборахои фразеологиеро дохил менамоем, ки онхо маънои яклухт дошта, ба кисмхо таксим намешаванд ва ба мазмуни чузъхои дохили таъбирхо(иборахои фразеологй) иртиботи маъной доранд:
Иборахои фразеологии таи чашъм (чъшм) кадан(ба касе ё чизе таваччух зохир намудан), чъшъма ов додан (сохибчамоле ё лоларухеро наззора кардан), бо як чъшъм ниго кадан (ба хама баробар эътибор додан), куки чъшъм канда шидан (аз хад зиёд мунтазир шудан ), барк- барк кадани чъшъм (хурсанд будан, болидану раксидан), чъшъма пеши хъди гъръфтан (бо занхои бегона ахамият надодан, онхоро нигох накрдан), чашъми зогвори сия (чашмони калони сиёхи мафтункунанда), чъшъми масти хов (галаба кардани хоб), чъшъм дъзундан (пинхонй амале ё кореро ба сомон расондан), чашъм шъкоф кадан (ба касе ё ба чизе бодиккат нигох кардан), чъшм хандидан (аз хад зиёд хурсанд будан), чъшъм начъкидан (хоб накардан), чъшъм бози кадан (чизеро пайхас намудан), чъшъм воз кадан// чъшъм шъкойдан (ба дунё омадан, таваллуд шудан), чъшъма калун шъкойдан (кушодан) ( бодиккат будан, эхтиёткор будан), чъшъм гап задан ( 1.Хурсанд будан, аз хурсандй раксидану болидан; 2. Маълум шудани нияти касе.), чъшъми дидан надоштан (бад дидани касе) , чъшъм гърезундан (худро ба нодонй задан), чъшъма дъзундан(пинхонй амалеро ичро намудан), чъшъма бурдан (зебо ё ялаккосй будани матоъ),чашъм пушидан (вафот кардан, дунёро падруд гуфтан), чъшъма гъръфтан (пушондани чашми мурда) ва гайрахо дар гуфтору муоширати сохибони лахча серистеъмол буда,холатхои гуногуни зиндагии харрузаи мардумро дар худ инъикос менамоянд.
Мисолхо: Шавкат ами дъхтари амсояи бологи-мун- Боймърода таи чъшъм кадаст.(Т). Чъшъмша дъзундъмъ ай хуна бърумадъм.(Ш). Дина дар Шуробод чъшмома ов додъм, уча дъхтарой хъшру пъран.(Т).Имшав то олай мъргфайрода чъшъм начъкидъм.(Д). И дъхтарака бин, чъшмош бозй мекънан(К). Ай рузи чъшъм воз карданъм то имруза азор бор шъкър дъсти кама надидъм.(Д-Ч,). Назир амии хел нигот мекад, ки чъшмош шъкофът мекаданд.(Т).
2.Вохидхои фразеологие, ки маънои онхо ба мазмуни чузъхои дохили онхо хеч алокамандие надоранд. Ин намуди иборахои фразеологй хам дар шакли вохиди фразеологии номй ва хам феълй дучор мешавад. Онхо низ монанди фразеологизмхои гурухи аввал устувору тагйирнаёбанда буда,ба гуфтори мардум образнокию рангорангии лавхахои хаёти рузмараро тачассум намуда, маънохои мухталифро кутоху мучаз ифода менамоянд.
Иборахои фразеологии чъшъм сер нашидан (1.чашмгурусна; 2.конеъ нашудан аз чизе.), чашъм кандан (дар кахр шудан, ситеза кардан), чъшъм ала кадан (муродифи «чъшъм кандан»),чъшъми сойиб дору бъдан (хузур доштани сохиби кор ё фаъолият шарт будан), чъшъм шурова кадан (хирагй кардан, касеро безор намудан), чъшмък додан (наздик расидани пухтани мева), чъшъми кора дунистан (ухдабаро будан; дар ичрои кор кобил будан), чъшъм ба рушани шъкойдан (ба дунё омадани кудак), чъшъми норум
доштан (шахсе, ки аз наздикони худ rnpx^rop аст), чъшъмош санга мекафуна (одами бахил; чунин одам агаp ба пешpавии шумо чашмаш афтад, хатман заpаpи калон мебинед.), чъшъм сyхтан (таpсидан; хазаp каpдан), чъшъми нас (нахс) (чашмгypyсна; киноя аз шахсе, ки аз хеч чиз œp намекунад), чъшъми сер доштан (ишоpа ба шахси бою бадавлат), ба чъшъми кам дидан (касеpо ба назаp нагиpифтан), ба чъшъм хок пошидан (фиpебy найpанг; бо суханхои дypУF домани касеpо аз чоpмаFЗи пуч пyp намудан, ай чъшъмош алов паридан (1.заpбаи сахт хypдан; 2. ишоpа ба одами зиpакy хyшёp.), чъшъми бечо доштан (нияти бад каpдан),чъшъми афтов тофтан (баpомадани офтоб аз зеpи абp ва ба нypпошй саp каpдани он), чъшъми сърх (ишоpа ба каси олихиммат, некиpода), чъшъм часпидан (ишоpа ба шахсест, ки аз ухдаи хама коpхо мебаpояд.), чъшъм зора кадан (1.зоpию илтичо намудан ); 2. хост^и сухани хуб шудан), алови чъшъма гъръфтан (танбех додан, чазо додан;), пеши чъшъма хун гъръфтан(ба вачд омадан; даp ^xp шудан, хyдиpо аз бегона фаpк накаpдан) ва Fайpахо таpкиби yстyвоp дошта, чузъхои онхоpо иваз намудан мумкин нест. Даp байни онхо хеч гуна алокаи гpамматикй вучуд дошта наметавонад. Ибоpахои номбypда маънои мачозй касб менамоянд. Даp ин холат алокаи мантикии байни маънои яклухти ибоpа ва маънои чузъхои дохилй бокй мемонад. Ибоpхои фpазеологии даp боло оваpдашyда бинобаp сабаби хеле зиёд даp нутки сохибони лахча гаpдиш хypданашон pехтавy yстyвоp шуда, чилохои маъной аз баp намуда, сyханpо обpазнокy кутоху муъчаз мегаpдонанд.
Чунончи: Бой Mаpиёбой pафтъ хичи ай дънё чъшъмъш œp нашид (П). Чй чъшъмота ба саpи мъpа меканй, ича айби мъ нест.(Х) Биё, яг зенъш бун, охй, чъшъми сойиб доpyвай (Анч). Заpдолyвой боFи Бедо чъшмък додан (Т). Чъшъми коpа, ки дунистй хич мал(вакт) зypът намиёя.(Ф). Имшав хъдо чъшмоша ба pyшанй шъкойд.(кушод)(Ш). Аpчй нагуй, ки олй ам чъшъмош ноpyман. (X,). Меган, ки бобой мъло Mаpизоpа чъшмош санга мекафундан. (Й) Тъ дойим чъшмой давъ мат-да хок мепошй (М). Э, таFа и маpдака ба чъшъми кам набин.(Ш). Боваp къ, ай Къpбон чъшмом шyp хypдан (П). То алови чъшъм-ша нагиpъм, pyзъш наметъм (X). Бечоpаpа чъшмош зоpа мекънан, ки дахтаpъш ба хунаша биёя, неки и дъхтаpак намеpава (Т). Ай паси пъштъм яг мъшт зад, ай чъшмом алов паpид.(К). Медунй, и маpдака пеши чъшъм -ша хун гъpъфтаст, тъ даp ^пеши у яг паша метовй (С-Н). Ба хунай касиpа, ки pафтй, чъшмота пеши хъдй бъгй (Й).
РУ (РУЙ). Вохидхои фpазеологие, ки калимаи «py»даp онхо коpбаст мешавад, камтаp бошанд хам, даp онхо тобишхои хиссй-мyассиpй, обypанги бадей ва обpазнокии сухан назаp pасанд. Ин намуди ибоpахо ба ашё, ходисахои мушаххас нигаpонида шуда, таpкиби yстyвоpи лексикиpо сохибанд ва даp асоси маънои лyFавии чузъхо маънои яклухт гиpифта, хамчун масолехи тайёp даp гуфтугу ва мусохиба мавpиди истифода каpоp мегиpанд. Даp байни чузъхои таpкиби ибоpахои мавpиди назаp низ хеч гуна муносибати синтаксисй вучуд надоpад.
«Ифодаи маънои яклухт ва yстyвоpи сохту таpкиби вох,идх,ои фразеологи сабаб мешавад, ки дар байни чузх,ои онх,о муносибати синтаксисй то як андоза хира гашта, гохдо, аз байн мераванд [4, с. 103]. Аз ин py, вохидхои фpазеологй аз якчанд yнсypи лyFавй ва воситаи гpамматикй ташкил ёфта, даp чумла ба вазифаи як аъзои он меоянд.
Маънои аз баp намудаи вохидхои фpазеологй бо вожаи «py» (pyй)- pо аз мазмуни таpкиби чузъхои он эхсос намудан имкон надоpад. Ибоpахои мавpиди сухан даp ду намуд даp лахчахои чануби Кулоб дyчоp мешаванд. 1.Онхо бе хеч гуна воситахои гpамматикй сохта шуда, ташаккул меёбанд.
2. Ба воситаи пешояндхои номй ва содаи аслй сохта мешаванд.
l.^prô хамаи ибоpахои фpазеологй бо yнсypи лyFавии «py» маънои мачозй кабул намуда, обpазнокии сyханpо таъмин намудаанд. Ч,узъхои таpкибии он бошад даp чумла бо алокаи x,амpоx,й омада,тобишхои маънои гyногyнpо ифодагаpанд. Ин тобишхои маъной даp чумла зух^ менамоянд. Вохидхои фpазеологии ру дар гъръфтан (аз амал ё каpдаи худ пушаймон шуда, шаpм доштан), ру сухтан (мypодифи «py даp гъpъфтан»), ру шърин кадан (хушомад задан, тамаллyккоpй намудан), ру-м нашид (чypъат накаpдан), pyи хъш надодан (кавок гиpондан), ру гъръфтан (сypх шудани нон даp танyp), ру шърини кадан (вохypии Fайpичашмдошт бо шахси наздик), руйи нодид шудан (хафа шудан, ка^й шудан), пъшть ру кадан (l.pe гаpдон намудан; 2.омехта каpдан.) дъл ру гаштан (1.сахт таpсидан; 2. ба тахлука афтодан.) ру барк-барк кадан (1.сохибчамолу зебо будан; 2.аз хypсандй болидан.), руйи дига гаштан (ин ибоpа даp чумла сеpмаъной зохиp намуда, баpои ифодаи чунин маънохо меояд: 1. сахт таpсидан; 2. pанчидан, хафа
шудан; 3. аз нияту мароми худ гаштан, пушаймон шудан;), рангу ру паридан (1.сахт тарсидан аз хабари ногахонй; 2.бемор шудан.), ру-руи дъст гардондан (1. эрка кадан; 2.хурмату эхтироми касеро ба чо овардан;), руй натан кор кадан (аз тахти дил кор кадан) дар гуйишхои мардуми чануби Кулоб ба таври фаровон мавриди истифода карор дошта, сухани онхоро образноку зебо мегардонад.
Бояд гуфт, ки баъзан унсури лугави «ру» дар таркиби вохидхои фразеологй дар шакли мураккаб омада, маънохои мухталифро ифода менамояд:
Рупуш кадан (1.сири махфиеро пинхон доштан; 2. пушондани болои хона.), рубаро кадан (чизхои лозимии рузгорро пайдо намудан;), рубарогар будан (ишора ба шахсе, ки тамоми чизхои лозимии рузгорро пайдо менамояд.).
2. Ба ин гурух вохидхои фразеологие дохил мешаванд, ки дар сохта шудан ва ташаккул ёфтани онхо пешоянду пасояндхо мавкеи мухим доранд. Даминро хам хотирнишон кардан зарур аст, ки роли пасояндхо дар чунин иборахо камтар ба назар мерасад.
Иборахои ру-ро ба нъмъков шиштан (чуръат карда сухани мамнуъро ошкор намудан), ру ба ру задан (беихтиёр бо шахсе вохурдан, ба дидори якдигар расидан), ба кадом ру нигох кадан (малоли хотир шудан, сахт ранчидан аз касе), ай руи дъст(ба карибй), ру ба гърез шидан (аз тарси чон гурехтан), ай ру-ш нур рехтан (сохибчамолу зебо будан) дар лахчахои номбурда ба таври зиёд дар муоширати сохибони лахча гардиш мехуранд. Ин навъи вохидхои фразеологй нисбатан кам бошанд хам, доираи истеъмолашон васеъ ба назар мерасад. Дар ду гурух аз руи мазмуну мундарича ва ифодаи маъно аз якдигар тафовут надоранд. Чунончй, Ибораи фразеологии «занаки беру»,ки чузъи дуюми он маънои мачозй гирифтааст, ду маъноро ифода менамояд. Маънои аввалаш нотарсу далер буда, маънои дуюмаш шартакигу, яъне суханашро истихола накарда дар руи одам меуяд,мебошад. Ибораи мавриди назар ба чумлаи фразеологии «занаки руву мича надоштаги» муродиф шуда маънохои зикршударо ифодагар аст:
Салима рувъ мича надора, гап-ша дар руи одам гуфтан мегира (П). И занаки беру ки боша?
Инчунин баъзе иборахои фразеологии номй бо унсури лугавии «ру» дар гуйиши мардум дучор мешаванд, ки ба воситаи бандаки изофй сурат ёфта, хамчун маводи тайёр дар чумла муродифи калима ва чумла мегарданд. Масалан дар ибораи фразеологии «руи сурх (сърх)» хар ду чузъхои таркибии он маънои асосии худро сарфи назар намуда, маънои мачозй касб намуда ба маънои шахси голиб, олихиммату некирода дар лахчахои мазкур корбаст мешавад: Гулом бо руи сърх ай чанг омад (К). Ибораи «руи ширин» бошад дар мавриде истеъмол мешавад, ки шахс дар ру ба руйи одам истода хамаи суханхоои дар дил доштаро гуфта наметавонад. Баъд беихтиёр мегуяд: Руйи одам ширинай (П). Калимаи мураккаби «русуз» ба ибораи фразеологии «руйи ширин (шърин)» муродиф шуда, дар нутки сохибони лахча доираи васеи истеъмолй дорад: Чдлил Дуст одами русузай (П).
Мисолхои дигар: Ру-ма ба нъмъков шиштъмъ гап-ма гуфтъм (Д). Ишоло ру-м ба ру-ш мераса, баъд дьл-ма холй мекънъм (Й). Мъра дидъ ру ба гърез шид (Ф). Аз барои хъдо, тъ и мусъфед-а бин, ай ру-ш нур мереза (Т).
Дар мисолхои боло бараъло намоён аст, ки вохидхои фразеологй бо вожаи «ру» холатхои мухталифи зиндагии рузмарраи моро дар худ инъикос менамоянд.
ДАХ,ОН (ДАХДН). Вожаи «дахон (дахан)» -номи узви бадани инсон аст. Дар дохили дахон забон чойгир буда, вазифаи муомилаву муошират ба ухдаи уст. Пушида нест, ки дар зиндагй забон накши мухим дорад. Дар гуйишхои мардуми минтакаи мазкур фразеологизмхо бо калимаи «дахон» низ хеле зиёданд. Мавзуъхои ифодакардаи онхо гуногун буда, доираи фаррохи истеъмолй доранд ва дар забони сохибони лахча гардиш мехуранд. Ин намуди вохидхои фразеологй хам дар шакли ибора ва хам дар шакли чумла ба чашм мехуранд.
Доло дар навбати аввал таъбирхоеро мебинем, ки дар шакли ибора ташкил шуда, дар чумла мавриди истифода карор мегиранд.
1.Таъбирхое, ки ба воситаи ибора сохта шудаанд, инхоянд: дахан хоридан (нияти сухан гуфтан кардан), авои дахан кадан (магрурона сухан кардан), дахан ях кадан (мулзам шудан, чавоб наёфтан), дахани воз (ишора ба одами сода; танбал, нокора), дахана воз нагъръфтан (хушёру зиракиро аз даст надодан), дахани хънък(одами баддахан, бадгуфтор; шахсе, ки сухани нохуш мерасонад), дахана чамъ кадан (ишора ба
шахсе, ки пеши хандаи ночо ва суханхои фахшро мегирад), дах,ана пеши хъдй гъръфтан (муродифи «дана чамъ кадан»), Дах,ан панча рафтан (як суханро гаштаю баргашта такрор намудан), ай дан (дах,ан)бьруман, (сухане, ки беихтиёр ба забон меояд), дъ-се дан гап(гапи сари куча, дар ин ибора вожаи дан (дах,ан),маънои лугавии худро аз даст дода, хамчун нумеративи «гап» омадааст.
2. Ч,умлахое, ки онхо хамчун вохидхои фразеологй пурра ба маънои мачозй омада, мазмунхои нав гирифта, гуфтори мардумро таъсирноку нишонрас гардонданд.
Ч,умлах,ои фразеологии зеринро аз назар мегузаронем:
Ай даханьш буйи шир миёйа (ишора ба одами тамоман чавон,тачриба надоштагй, бехабар аз кору бори дунё), дар дах,ан ов гъръфтан(хомуш мондан, мулзам шудан дар чавоби савол), Дар дан задаш намешава (ин чумла нисбат ба зани зебову сохибчамол нигаронида мешавад.) панч панчара ягбора дар дах,ан дохта намешава (хамаи корхоро якбора ба сомон расондан имкон надорад.), ба данът ниго кънъ бад гап бъза (аввал андеша, баъд гуфтор). Ч,уньм дар данъм умад (азобу ранч кашидан хангоми ичрои коре), данта калуши куна мегардуньм (як навъ дугу пуписа) ва гайрахо.
Чи хеле ки мебинем, дар гуйишхои мардуми чануби Кулоб чумлахои фразеологй бо калимаи «дан (дахан)» хам доираи васеи истеъмолй доранд. Онхо барои кутоху мучаз ифода намудани фикр ва образнокии сухан имкониятхои фаровон доранд.
Ихтисорахо: Анч. - Анчиров; Т - Тагнов; Р - Рог; С.М - Саримагзор; И - Йол; Ф -Фархор; Н - Новачун; К - Кишт; М - Мълёв; Ш - Шурообод; П. - Порвор; X, -Хамадонй; К - Кулоб.
Адабиёт:
1. Виноградов В. В. Избранные труди (лексикология и лексикография). - М., 1977.
2. Жуков В.П. Семантика фразеологических оборотов. - М.: Просвещение, 1978. - 160 с.
3. Маъсумй. Н Очеркхо оид ба инкишофи забони адабии точик. - Душанбе, 2011. - 385 с.
4. Мачидов Х. Фразеологияи точик. - Душанбе, 1982. - 102 с.
5. Максудов Т. Лексика ва фразеологияи лахчаи точикони Исфара. - Душанбе: Ирфон, 1977.
6. Саидов Р. Вох,идх,ои фразеологй дар назми халкй. - Душанбе, 1992. - 230 с.
7. Фарханги тафсирии забони точикй, к.1 (нашри дуюм). - Душанбе, 2010.
ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИЕ ЕДИНИЦЫ СО СЛОВАМИ ОБОЗНАЧАЮЩЕЕ ИМЕНИ ЧЛЕНИ ОРГАНОВ ЧЕЛОВЕКА В ЮЖНОМ ДИАЛЕКТЕ КУЛЯБСКОГО РЕГИОНА
В статье речь идёт о фразеологических единицы со словами обозначающее члены органов человека, которые по содержанию и значению связаны с различными сферами жизни и быта и выражают различные действия людей. Они в речи представителей диалекта используются как готовые средства, в речи приобретают особую эмоциональность - обоятельность, серьёзность, сатиру и намёк.
Ключевые слова: фразеология, диалект, сатира, языкознание, речь.
PHRASEOLOGICAL UNITS WITH THE WORD DENOTES THE NAMES OF MEMBERS OF HUMAN ORGANS IN THE SOUTHERN DIALECT KULYAB REGION
This article is about phraseological antonums in Kulobs South East dialect and sounds that phraseological synonyms is viewed in thai article that concern to different fears of life from their meaning and explain different activities of the person. They are used as a reday materials for the speakers of this dialect, in speech they give special loud, serious, satiric tone.
Keywords: phraseology, dialect, satire, linguistics, speech.
Сведения об авторе: Гадоев Нурхон, кандидат филологических наук, доцент кафедры таджикского языка Таджикского государственного педагогического университета имени С. Айни, e-mail: baqoi@mail.ru
About author: Gadoev Nurkhon, PhD in Philology, Associate Professor of the Tajik languages chair, Tajik State Pedagogical University named after S. Aini
