CC BY
5words for everydays use. If the young adults use the words "цияю додиро" for the words "падару модар" then adults use "дъдат" or "нънат"for the words 'father' and 'mother'.
Keywords: 'хъвар' (хоуар-sister), биёр (додар- small brother), сънор (келин-daughter-in-law), ама, янга, занемък (занамак- uncle's wife), хъсър (хусур-father-in-law), хъшдоман (хушдоман- mother-in-law), шухола (шаувари хола- aunt's husband).
Сведения об авторе:
Шердилова Сурайё Фармонбековна-соискатель Хорогского государственного университет имени Моёншох Назаршоева и специалист управления учебна методической работы «Республиканский институт повышения квалификации и переподготовки работников сферы оброзования», г.Душанбе, ул. Нисор Мухаммад 15, тел: +(992) 934027788, ssherdilova@bk.ru.
About the author:
Sherdilova Surayo Farmonbekovna- post graduate Khorog state University named after Moyonsho Nazarshoev and the specialist of department of training method work of state department Republican institute of professional development in education, Dushanbe sity, Nisor Muhammad strit 15, fone: +(992) 934027788. ssherdilova@bk. ru
ВО^ИД^ОИ ФРАЗЕОЛОГЙ БО ВОЖАИ «ГАП» ДАР ЛА^ЧА^ОИ
МИНТАЦАИ КУЛОБ
Гадоев Н.
Донишго^и давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С.Айнй
Вохидхои фразеологй дар лахчахои минтакаи Кулоб дар муомила ва муоширати мардум ба таври фаровон гардиш мехуранд. Онхо аз руи мазмуну мундарича хеле гуногунанд. Чунин иборахои фразеологй бо роххои мухталиф ташкил мешаванд. Дар сохта шудан ва шаклгирии таъбирхо мавкеи хиссахои мустакили нутк, махсусан исм ва феъл назаррас аст. Вохидхои фразеологие, ки дар ташаккулёбии он исм сахмгузор аст, асосан иборахои фразеологии изофй (номй) ба шумор мераванд. Исмхои ифодакунандаи шахс, хайвонот, номи узвхои бадани инсон ва исмхои маънии ба шахс иртиботдошта ва гайрахо дар таркиби иборахои фразеологй омада, забони сохибони лахчаро чаззобу пуробуранг мегардонад.
Х,оло мо дар ин чо дар бораи вохидхои фразеологие сухан меронем, ки дар таркиби онхо вожаи «гап» (сухан) хамчун чузъи асосй омада, иборахои фразеологии дорои мазмунхои гуногун сохта, барои образнок шудани сухани сохибони лахча хизмат мекунанд. Унсури лугавии «гап», дар «Фарханги тафсирии забони точикй» чунин тафсири маънй шудааст: 1. сухан, калом, гуфтор, гуфтугу. 2. сухани беасос, лоф. [12, с. 312].
Вожаи «гап» дар муомилаву муоширати мардум дар чомеа мавкеи мухим дорад. Маълум аст, ки кулли фикру акидае, ки дар бораи шахсхо, ашёхо ва ходисахои гуногуни мухити атроф дар шуури мо пайдо мешавад, он тавассути «гап» (сухан) вокеъ шуда, ба воситаи забон танзим карда мешавад. Пеш аз хама, бо туфайли «гап» аъзои чомеа муошират мекунанд, аз ахволи хамдигар бохабар шуда меистанд, ба дарди шахсон мархам мешаванд, якдигарро дастгирй менамоянд, рухи касеро баланд бардошта, табъи онро болида мегардонанд, касеро бо рохи росту ичрои кори неку судманд хидоят мекунанд. Аз ин чост, ки мардум ба сухани хуб эътибори чиддй медиханд. Он, ки сухани хуб мегуяд ва гуфтораш аз кирдораш фарк намекунад, кадру манзалаташ дар байни ахли чомеа баланд аст. Х,ангоми сухбат бо сохибони лахча аён шуд, ки онхо ба кадри сухани хуб, гуфтори хуб мерасанд, гапи хубро такрор ба такрор ба забон меоранд ва ба дигарон тавсия медиханд, ки онро сармашки кори худ карор диханд.
Вохидхои фразеологие, ки дар онхо вожаи «гап» чузъи фаъол аст, дар нутки сохибони лахча дар аксар мавридхо маънои мачозй аз бар намуда, ифодагари маънохои мухталиф мешаванд. Инчунин калимаи номбурда ба маънои дуюми хеш - «сухани бофтаю дур^» дар лахчахои чануби Кулоб доираи васеи истеъмолй дорад: Мъ бовар намекънъм, иё хамаш гап-анд. (Х,ам.) Агар калимаи «гап» ду бор такрор шавад, маънои «сухбат кардан», «хушгуй кардан» ро мегирад: То ними шава гап-гап када шиштем. (Т).
Мо хамаи вохидхои фразеологии бо унсури лугавии «гап» сохта шударо аз назар гузаронда ба кароре омадем, ки онхоро аз руйи намуди зохирй ва мазмуну мундарича ба ду гурух тасниф намоем. Зеро онхо аз лихози шаклу маънй, устуворй тагйирнаёбандагии
чузъхои таркиби худ ва дар бар гирифтани мазмунхои кутоху муъчаз аз хамдигар тафовут доранд. 1. Иборахои фразеологии изофй (номй), ки тавассути вожаи «гап» ташкил шудаанд. Чунин таъбирхо нисбат ба дигар намуди вохидхои фразеологии дар лахчахои номбурда корбастшуда камтар бошанд хам, дар гуйиши мардуми ин чо хеле зиёд истеъмол мешаванд. Бештарини иборахои фразеологии изофй аз ду чузъ иборатанд. Одатан унсури якум исм буда, маънии аслии худро нигох медорад. Чузъи дуюм - сифат маънии аввалаи худро сарфи назар карда, маънои мачозй касб менамояд. Чунончй: И мардак бъсё гапи хъшру гуфт, бар падаръш хазор бор рахмат (Х,ам). Ича бийо, яг гапи коFазпеч-ът доръм, бъгум-ът. (К).
Дар чумлаи аввал «гапи хъшру» ба маънои сухани хуб, сухане, ки шахсро рухбаланд намуда ба рохи рост хидоят мекунад, омадааст. Ин чо вожаи «гап» маънии аслии хешро нигох дошта, унсури лугавии «хъшру» маънои мачозй гирифтааст ва маънии зиёдро дар як колаби кутоху мучаз гунчоиш додааст. Дар чумлаи дуюм бошад ибораи «яг гапи когазпеч» маънии сухани махфи ё нихоят мухимро ифодагар буда, дар колиби ибораи фразеологии аввал сохта шудааст.
Калимаи «яг» бошад номуайяниро ифода мекунад. Дар вохидхои фразеологии изофии «гапи бугъни», (суханхои тахдор, сухани дуругу игвоангез, ки кас аз шунидани он норохат мешавад.), гапи бечо (сухани пуч, бемаънй), гапи бофта (сухани дуруг, игвоангез), гапи сахт (хакорат, дашном), гапи нешдор (сухани пуртаъсир, сухани дурушт, дагал, нохак), каймоки гап (асли сухан, кулминатсияи сухбат), гапи бепарда (сухани пуч; сухани фахш;), гапи куча (сухани бедалел, беасос, ночо), гапи ката (сухани болохонадор; бо гурур сухан кардан;), гапи раи рост (сухани оддй ва оммафахм;), рости гап (дар хакикат), гапи макул (сухане, ки мувофики дили хамсухбатон гуфта шудааст.) гапойи пастъ бъланд (мочаро кардан, чангу чанчол кардан), гапи шърин (муродифи гапи хъшру), гапи овдор (муродифи гапи нешдор), пусткандаи гап (сухани ошкоро, ру ба ру сухан кардан, фош гуфтан.), хърчини гап (ин ибора одами пургу ва серчогро далолат мекунад) маънихои мухталифи тарафхои гуногуни зиндагии харрузаи мардуми чануби Кулоб бо рангубори тоза инъикос карда шуданд: Инчунин дар иборахои фразеологии «бачаи гапгир» (бачаи хуб, фармонбардор ), занаки гаправ (зани хизматгор, зудбовар), мардаки бугънигап (марди дагал, бадмуомила) вохиди лугавии «гап» дар шакли мураккаб омада, то андозае аз маънои аслии худ дур рафтааст: Бобочон бачахаки гапгирай. (Ш). Мъродбегим занаки гаправай,^ама ура санг мезана. (Т). Яг амсояйи бугънигап дорем, ки бо сояи хъдиш чанг мекъна. (Й).
Чунин ба назар мерасад, ки иборахои фразеологии изофй мувофики шароити нутк ва вазъияту холати гуянда маънои иборахои номбурда васеъ шуда, тобиши услубй пайдо намуда, нуткро кутоху муъчаз ва возеху равшан мегардонанд.
2. Баъзан дар забони сохибони лахча ифодахои фразеологй (фраземахо) бо иштироки вохиди лугавии «гап» дучор мешаванд.
Ифодахои фразеологй устувору тагйирнаёбанда буда, дар аксар мавридхо маънои лугавии худро нигох медоранд. Ифодахои фразеологии «гап якта», (сухани охирин ва катъй), «бе гапъ гъп» (бе хеч дудилагй), «калтавъ кутайи гап» (хулоса хамин, ки...), «чойи гап нест» (мавкеи суханро надонистан), «гап- гапай, ки...»(овозахо, гапу калоча будан) ва гайра, ба гурехи ифодахои фразеологй дохил мешаванд:
3.Дар лахчахои мазкур вохидхои фразеологии феълй бо вожаи «гап» нисбатан зиёдтар ба чашм мехуранд. Маънохои касб кардаи онхо низ васеъ ва гуногунчабхаанд. Сохибони лахча дар гуфтор ва муоширати худ сари хар кадам онхоро мавриди истифодабарй карор медиханд. Дуруст аст, ки мардум бехтарин эчодкор аст. Вай муъчизахое меофарад, кас хайрон мемонад ва хангоми сухбат ва баёни марому максади худ кушиш ба харч медихад, ки суханаш образноку таъсирбахш бошад. Иборахои мавриди назар дар гуйишхои мардум дар ду намуд дучор шудаанд. Иборахои фразеологии феълии бепешоянд ва иборахои фразеологии феълии пешоянддор. Иборахои фразеологии феълии бе пешоянд нисбатан доираи истеъмолии фаррох дорад. ^ариб хамаи хиссахои таркиби ин иборахо маъно ва мафхуми мачозй гирифта, аз сабаби устувору рехта буданашон маънои аслии хешро сарфи назар карданд.
Як хусусияти мухими иборахои фразеологие, ки дар таркибашон калимаи «гап» доранд, аз он иборат аст, ки онхо бо касб намудани маънохои мачозй ва зохир намудани сермаъной, ба хамдигар омоним ва хам антоним мешаванд. Чунончи, иборахои фразеологии феълии «гап гъръфтан», «гап пъхтан», «гап пазундан» ва «гап нест» маънои «сухани касеро рад накардан, ба касе хамфикр будан, розй будан ба коре ё ба сухане» - ро ифода мекунад. Онхо дар чумлахои зерин аз руи тобиши маъной аз хамдигар андаке фарк
доранд: Уво кима кай (кайхо) байни хъдшун гап-а пазундан, дига йагум гап корашун намекъна. (Й). Ака гап нест, доим дар барът рост местем, бо гап дорй? (К). Ибройим гапой маъкул мега, ага гап-ша бъгирй зарар намекънй. (Т).
Иборахои «гап гъръфтан», «гап нест» тобиши маъноии бе хеч дудилагй розй шудан ба сухане ё кореро мефахмонад. Иборахои «гап пъхтан», «гап пазундан» бошад маънои розй шудан на бо хохиши худ, балки хосил шудани якдигарфахмй дар натичаи сухбат ва машваратро мефахмонад. Ба замми ин, хамаи иборахои болой дар забони сохибони лахча вохидхои фразеологии мукобилмаъно доранд. Инхо вохидхои фразеологии «гап гардундан», «гап начаспидан», «гап гърехтан», «гап нагъръфтан» хастанд, ки ба иборахои дар боло овардашуда маънои мукобил доранд. Маънои умумии иборахои мазкур сухани касеро рад кардан, хамфикр набудан ба касе, барои гузарондани фикри худ чанчолу хархаша кардан, махсуб мешавад ва бо тобишхои маъноиашон андаке бошад хам тафовут доранд. Ибораи фразеологии «гап гардундан» ба маънои мустаъкиман чавоби манфй додан ба сухани касе-ро далолат мекунад. Фразеологизми «гап начаспидан» бошад касеро далолат мекунад, ки ба вай сухани хуб таъсир накарда, хатман кори ба худаш маъкулшударо ичро мекунад. Таъбири «гап гърехтан» ба касоне нигаронида мешавад, ки онхо суханони якдигарро кабул надоранд, хамфикр нестанд ва байни худ чанчолу хархаша мебардоранд.
Одатан ибораи фразеологии «гап нагъръфтан», ки маънои рад кардани сухани касеро дорад, хангоми хостгорй бисёртар истеъмол мешавад. Ин дар холатест, ки шахси духтардор ба кудошавй розигй намедихад: Дина шав ба хунайи Алимардона гапзанй (хостгорй) рафтемъ гап- муна нагъръфтан. (Анч). Гапа мегъръфтан бъсё хуб мешъд, неки чъко кънем. (Анч). Инчунин иборахои фразеологии синонимии «гап кадан», «гап кофтан», маънохои айби касеро чустучу кардан, аз пашша фил сохтан-ро дорад, ба ибораи «гапа къштан»(ба суханони айбчуёна хотима додан) антоним мешавад: Ами хамсояи мо - Зъмрат бъсйо занаки гапкънай, дар гап кадан астогун надора, дойим одамора чанг медоза (П). Неки хамсойаи бологи-мун-Салима мебина, ки гапо гърехтан, сар-ша дар санг мезанавъ гап-а мекъша, ки бо чангъ чанчол нашава (П). Иборахои «гап додан» ва «гап партофтан» аз руи ифодаи маъно хаммаъно, буда айни як маъно, яъне кушиши бо духтаре хамгап шудан, гуфтани суханхои болохонадори ба табъи духтар мувофикро далолат мекунад. Фразеологизмхои «гап доштан» (дар дили худ рози нихоне пинхон доштан), «гап расидан» (боиси сарзаниши касе шудан), «гап гъзаштан» (сухани баде сар задан) дар лахчахои номбурда дар гардиш фаъол буда, мардум онхоро бо ниятхои гуногуни услубй мавриди истифода карор медиханд: Гълнорара гап-ъш бъте ишоло ром мешава. (Х-чо). Ами чохора хъшру тоза бъкъ, ки бо гап-му нараса (К). Намедунъм, байни уво чи гап гъзаштаст, ки дъ мо-ай кахрийан, гап намезанан (Ф). Чи гап дошти, изо накаш, гап-та гуфтан бъгй, и ча амашун одамой хъдийан (Х,ам.)
Як гурухи муайяни вохидхои фразеологии феълй дар лахча гардиш мехуранд, ки калимаи «гап» дар шакли мураккаб омада, бо туфайли гирифтани маънохои мачозй суханро пуробуранг ва таъсирнок мегардонанд. Иборахои фразеологии «гапгардунй кардан» (чангу чанчол, хархаша кардан), «гапфурушй кардан» (дуруг гуфтан, найрангбозй кардан), «гаправ бъдан» (зудбовару итоаткор бъдан) аз хамин кабиланд. Як чанд мисол: Бачам, яг насият-ът мекънъм, ки ич мал (хеч гох) ба одамой ай хъдит калун гапгардунй накъ. (П). Яг ъмр и занак мийоявъ гапфърушй мекънавъ сари мора гаранг мекънавъ бо мерава. (Х,ам). ^исмати дигари фразеологизмхо бо вожаи «гап» дар гуйиши мардум арзи вучуд карданд, ки таркиби онхо аз се ва зиёда хиссахо ташкил шуда, дар муъчазу таъсирбахш шудани сухан накши мухим доранд. Чунончй: ай гап гаштан (пушаймон шудан аз кавли додашуда, вафо накардан ба ахди басташуда), асли гапа гуфтан (хакки гапа задан, ба гунохи худ икрор шудан), гапи ката задан (аз хад зиёд худро таърифу тавсиф намудан), гапи авои гуфтан (сухани дуругу бофта гуфтан), гапи раи рост задан (сухани оддию оммафахм гуфтан), бъгу- бъгу кадан (чангу чанчол кардан), бепарда гап задан (сухани дагал бечо, фахш гуфтан), гап дъ шидан (муродифи бъгу-бъгу кадан), гапа ишъ гуш кадан (ба сухани касе диккат додан), ба гапи шайтун дъруман (андеша накарда кори бадеро ба сомон расондан): ва хоказо. Пушида нест, ки фикру акида ва марому максад, тамоми эхтиёчоти мардум ба воситаи гап-сухан вокеъ мегардад, аз ин чост, ки вожаи номбурда ин кадар мавкеи истеъмолии зиёд дорад. Иборахои фразеологй бо калимаи «гап», харчанд ки маънои мачозй касб кунанд хам, бо маънои аслиаш иртибот доранд ва
маънохои зиёде дар як колаби кутоху мучаз чамъбаст шуда, рузгори харруза, рухияи мардум, расму оин, анъана ва урфу одати эшонро дар худ инъикос намуданд.
Ихтисорах,о
Р-Рог С.М- Саримагзор
И-Иол С.Н.-Саринамак
Н-Новачун Х,ам.-Х,амадонй
Ф- Фархор Ч-К-чануби Кулоб
Ш-Шурообод. П-Порвор
Д-Ч - Даштичум Паш.- Пашадара
АДАБИЁТ
1. Абаев В.И. Очерки по фразеологии осетинского языка .1964, 104 с.
2. Бачаев М.Фразеологияи забони точикй дар асархои тарчумавй// Тарчума - балогати сухан. Ч. 2. Душанбе, 2005. С.184-190.
3. В.В.Виноградов. Избранные труди (лексикология и лексикография) Москва.1977, С.140-162.
4. Жуков В.П.Семантика фразеологических оборотов. Москва. Просвещение. 1978. 160 с.
5. Кодиров Д.С. Структурно - грамматическая характеристика диалектной фразеологии. (на материале дарвозного говора таджикского языка) АКД. Душанбе.2007. 21 с.
6. Маъсумй. Н. Очеркхо оид ба инкишофи забони адабии точик. Душанбе.2011. 385.с
7. Маджидов Х. Лексико-семантических особенности глоголных фразеологических единиц современного таджикского литературного языка. Автореф. диссерт . канд.фил. наук. Душанбе, 1998-27 с.
8. Мачидов. X,. Фразеологияи точик.- Душанбе. 1982-102 с.
9. Максудов.Т. Лексика ва фразеологияи лахчаи точикони Исфара.-Душанбе, Ирфон, 1977 С.50-56.
10. Норматов М. Мукаддимаи забоншиносй. Душанбе, Матбуот, 2007. С.55-76
11. Фарханги тафсирии забони точикй», x.1 Душанбе: 2010- 996 с.
12. Фарханги тафсирии забони точикй»,х.2 Душанбе: 2010- 1095 с.
13. Фозилов М. Фарханги иборахои рехтаи забони адабии хозираи точик. (фарханги фразеологй)., x.1. Душанбе: Нашр.дав.точ, 1963-952 с.
14. Фозилов М. Фарханги иборахои рехтаи забони адабии хозираи точик. (фарханги фразеологй)., x.2. Душанбе: Ирфон, 1964-802 с.
ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИЕ ЕДИНИЦЫ С ЛЕКСЕМОЙ «ГАП» (СЛОВО) В ЮЖНОМ
ДИАЛЕКТЕ КУЛЯБА
В статье говорится о том, что слово «гап» (слово) занимает особое место в общении и отношениях людей в обществе. Мысли и суждения о лицах, предметах и различных важных событиях окружающей среды появляются в нашем сознании, трансформируясь в «гап» (слово), упорядочиваются в языке и члены общества общаются друг с другом. В своей статье автор классифицирует фразеологические выражения со словом «гап» «разговор, речь» по их значению, подтверждая свои мысли и суждения об упомянутых фразеологических единицах примерами и фактами из данного говора.
Ключевые слова: «гап» (слово), диалект, фразеологические выражения, образность, разговор, речь.
PHRASEOLOGICAL UNITS WITH LEXEME OF "ГАП" (WORD) IN SOUTH
DIALECT OF KULOB
There is given in the article that the word "гап" (word) takes an important place in communication and relation of people in society. Ideas and judgments auout persons, things and different important occasions of environment appear in our mind than transform into "гап" (word) and regularize in language and the memuers of society speak to each other. The author in his article classify phraseological expressions with the word "гап" "conversation, speech" according to their meanings and confirm his opinion and judgments auout mentioned phraseological units with examples andfacts from this dialect.
Keywords: "гап " (word), dialect, phraseological expressions, picturesqueness, communication, speech
Сведение об автор:
Гадоев Нурхон - кандидант филологических наук, дотцент кафедры теории и лингвистическая практика ТГПУ им. С.Айни
About the autor:
Gadoev Nurkhon - Candidate of Philology, the Department of theatrical theory and the linguistic practice of the Tajik TSPU named affter S. Ayni
