Научная статья на тему 'ПEЙЗАЖ ВА БАДИИЙ МАҲОРАТ'

ПEЙЗАЖ ВА БАДИИЙ МАҲОРАТ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
табиат манзаралари / тасвир / сюжет / руҳий ҳолат / бадиий восита / эстетик қувват. / natural landscapes / image / plot / state of mind / artistic means / aesthetic power.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Нарзиева, Маъмура Норпулатовна

Мазкур мақолада бадиий асар матнида ўзига хос ўрин эгаллаган бадиий тафсиллардан бири пейзаж ҳақида фикр юритилади. Л.И.Тимофеэв, М.Н.Эпштейн, Т.Н.Гурев, Н.Б.Мурадалиев, К.В.Пигарев сингари ғарб адабиётшунос олимларининг пейзаж ҳақидаги қарашлари атрофлича таҳлилга тортилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

LANDSCAPE AND ARTISTIC CRAFT

This article examines one of the artistic details that occupies a special place in the text of a work of art, landscape. The views on the landscape of Western literary scholars such as L.I. Timofeev, M.N. Epstein, T.N. Guryev, N.B. Muradaliev, K.V. Pigarev are analyzed in detail.

Текст научной работы на тему «ПEЙЗАЖ ВА БАДИИЙ МАҲОРАТ»

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

Research BIB / Index Copernicus

тЙЗАЖ ВА БАДИИЙ МАЙОРАТ

Нарзиева Маъмура Норпулатовна

Шароф Рашидов номидаги Самарканд давлат университети доценти, филология фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) email : narziyevamamura 164@gmail. com https://orcid.org/0000-0003-0542-8826

АННОТАЦИЯ

Мазкур мацолада бадиий асар матнида узига хос урин эгаллаган бадиий тафсиллардан бири пейзаж уацида фикр юритилади. Л.И.Тимофеэв, М.Н.Эпштейн, Т.Н.Гурев, Н.Б.Мурадалиев, К.В.Пигарев сингари гарб адабиётшунос олимларининг пейзаж уацидаги царашлари атрофлича таулилга тортилади.

Калит сузлар: табиат манзаралари, тасвир, сюжет, рууий уолат, бадиий восита, эстетик цувват.

ПЕЙЗАЖ И ХУДОЖЕСТВЕННОЕ МАСТЕРСТВО

Нарзиева Маъмура Норпулатовна

Доцент Самаркандского государственного университета имени Шарофа

Рашидова Доктор философии в филологии (PhD) email: narziyevamamura 164@gmail .com https://orcid.org/0000-0003-0542-8826

АННОТАЦИЯ

В данной статье рассматривается одна из художественных деталей, занимающая особое место в тексте художественного произведения, пейзаж. Подробно анализируются взгляды на пейзаж западных литературоведов, таких как Л.И.Тимофеев, М.Н.Эпштейн, Т.Н.Гурьев, Н.Б.Мурадалиев, К.В.Пигарев.

Ключевые слова: природные пейзажи, образ, сюжет, душевное состояние, художественные средства, эстетическая сила.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

Research BIB / Index Copernicus

LANDSCAPE AND ARTISTIC CRAFT

Narziyeva Ma'mura Norpulatovna

Associate Professor of Samarkand State University named after Sharof Rashidov

Doctor of Philosophy in Philology (PhD) email: narziyevamamura 164@gmail .com https://orcid.org/0000-0003-0542-8826

ABSTRACT

This article examines one of the artistic details that occupies a special place in the text of a work of art, landscape. The views on the landscape of Western literary scholars such as L.I. Timofeev, M.N. Epstein, T.N. Guryev, N.B. Muradaliev, K.V. Pigarev are analyzed in detail.

Key words: natural landscapes, image, plot, state of mind, artistic means, aesthetic power.

Инсоният яралгандан буён аждодларимиз томонидан ёзилган минглаб китоблар она табиатга, унинг гузал таърифу тавсифига багишланган. Ёзувчи, айникса, табиат манзаралари тасвирига алохида эътибор каратади ва купгина асарларини узига хос пейзаж билан бошлайди. Аслида хар бир асарда пейзажнинг урни мухим булиб, усиз асарнинг таъсирчанлиги ва вокеалар ривожининг ишонарлилигини тасаввур килиш кийин. Шунинг учун ёзувчилар асар яратаётганда уз гоявий ниятини китобхонга етказиш учун факат кахрамонларнинг хатти-харакатлари эмас, балки уларни ураб турган табиат манзаралари тасвирларидан хам кенг фойдаланади.

Табиат тасвири сюжетнинг таркибий кисмларидан бири булиб, асарнинг гоявий, эстетик кувватини ошириш, сюжет ривожини тезлатиш ёки секинлатиш, кахрамоннинг ички дунёсини очиш каби вазифаларни бажаради. Асарда табиат манзарасининг тасвирланиши билан ёзувчи узининг юртига, Ватанига, она табиатга булган муносабатини хам ифодалайди. Бадиий асарда пейзаждан икки хил усулда фойдаланилади:

1) кахрамоннинг рухий холатини табиат тасвири билан параллель равишда тасвирлаш;

2) карама-карши (контраст) усулда тасвирлаш.

Пейзаж тасвири оркали муаллиф узининг асосий гоявий ниятини илгари суриши хам мумкин. Аммо пейзажлар кахрамонларнинг хиссий тажрибаларини очишнинг асосий воситаларидан биридир. Бундан ташкари, улар содир булаётган нарсаларга муаллифнинг муносабатини етказишга хам хизмат

Research BIB / Index Copernicus

килади. Колаверса, пейзаж асарнинг гоявий мазмуни ва характерларни очишда кушимча бадиий восита хамдир. Ёзувчи пейзаж оркали ё бевосита уз фикрларини баён килади ёки персонажларнинг ички кечинмаларини курсатади. Х,ар иккала холда хам пейзаж маълум гояни ифодалайди. Шу уринда пейзаж атамасига мурожаат этишга тугри келади. Пейзаж поэтик манзара яратишнинг мухим воситаси. Лугатларда берилишича, пейзаж француз тилидаги «paysage» сузидан олинган булиб, «мамлакат», «юрт», «жой», «ер» маъноларини англатади. Бадиий асар тахлилига доир адабиётларда пейзаж санъатининг асар тузилишида мухим урин тутиши кайд этилади. У универсал шаклий-хикоячилик категорияси булиб, матннинг гоявий-мавзуйи, макон ва замонда ташкиллашувига хизмат килади хамда услубий ва маънавий куп вазифалигига кура ажралиб туради. Адабиётшунослик илмида анъанага кура пейзаж дейилганда табиат куринишлари тушунилади. «Адабиётшунослик терминларининг русча-узбекча изохли лугати»да берилишича, «Бадиий асарда акс эттирилган жой, табиат тасвири булиб, у ёзувчининг методи ва услуби билан боглик холда турлича вазифаларни утайди» [14. 228].

Л.И.Тимофеевнинг курсатишича, пейзаж - «бадиий матнда ёзувчи методи ва услубига боглик холда турли вазифаларни бажарувчи табиат куринишлари тасвиридир» [11. 216]. Б.Галанов эса пейзажни «асардаги харакат вакти ва жойини белгиловчи ва маълум кайфият хосил килувчи табиат тасвири» [3.185.] деб хисоблайди. М.Н.Эпштейн пейзажни «узаро боглик булган предметли деталлар тизимида табиатнинг яхлит тасвирланиши» сифатида тавсифлайди. Т.Н.Гурев эса пейзажни табиат манзараси деб талкин килади.

Рассомлик санъатига эътибор каратилса, манзара, яъни пейзаж жанр сифатида эътироф этилади. Бирок адабиётшуносликда пейзаж жанр сифатида ифода этилмайди. Демак, юкоридаги фикрлардан шу нарса аён буладики, пейзаж - табиатнинг бадиий асардаги тасвиридир.

Н.Б.Мурадалиев бадиий асардаги пейзажнинг уч элементи, боскичи мавжудлигини кайд килади. Булар:

1) пейзаж детали;

2) пейзажли тасвир;

3) пейзажли асар.

Муаллифнинг фикрича, «узида эмоционал мазмун, эстетик бахо ва муаллиф позициясини камраб олган образли деталь» [6. 139.] пейзажли деталь дейилади. Адабиётшунос К.В.Пигаревнинг таъкидлашича, пейзаж, аввало, «ватанга мухаббат туйгусига тулиб тошган булиши керак. Шундагина у миллий пейзаж хисобланади» [8.7]

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

Research BIB / Index Copernicus

Шеъриятда муаллифнинг уз асарида етакчилик килаётган образга ва шу поэтик образ оркали тасвирланаётган холатга булган муносабатининг кай тарзда ифодаланиши мухим урин тутади. Ижодкор поэтик рухиятни очишга мос суз ва ташбехларни танлар экан, табиат тасвири жараёнида уз холатини хам уларнинг мазмунига сингдириб юборади. Демак, шоир табиат тасвирини оддий холатда бермайди. Унга рухий кечинма юклайди. Шу оркали фалсафий фикрларга йул очади. Худди шундай холатни Рауф Парфи ижодида хам кузатиш мумкин. "Рауф Парфи шеърларидаги табиатнинг хар бир ходисасида инсон киёфаси, кечинмалари, нафаси борлигини хис киламиз. Масалан, куёшнинг ботиш чогидаги холати сочларини турмаклаётган гузал киз киёфасида ("Кундуз уйга чукар, тун яцин..."), дарё сувининг мавжлари араб ёзувидаги газал, сув буйидаги майсалар холати китоб укиётган инсон шаклида ("дарё мавжларига ёзилмиш газал..."), корлар огушидаги боглар холати илохий либос кийган инсонлар киёфасида ("Паза-паза оппоц цор ёгар..") кузатилади. Шоир табиат ходисаларига хам инсондек карайди. Хдтто ёмгир томчилари урилаётган дарча тасвирида дардманд инсон изтироблари борлигини хис киламиз:

Ташцарида шовуллар шамол, Ёмгир цаттиц ёгар бу кеча. Ташцарида шовуллар шамол, Юзларини ювмоцда дарча" [10. 39]. Рауф Парфи шеъриятидаги табиат манзараси, албатта, бошка ижодкорлар яратган табиат манзарасидан фаркланади. Рауф Парфи купрок табиат тасвирини инсоннинг маълум бир хаёти, умри ёки узига киёслаган холда беришга интилади. А.Орипов эса биринчи уринга лирик кахрамоннинг уй-хаёлларини куяди. Табиат тасвири оркали фалсафий мушохадага йул очади. Иккала шоир хам фалсафий мушохада юритса-да, бирок уларнинг тасвир меъёрида фаркли холатлар кузга яккол ташланади.

Аскад Мухтор шеъриятига эътибор каратилса, унда хам табиат тасвири фалсафий мушохадага йул очганлигига гувох булиш мумкин: Мен цирларга чицдим. Ифор анциган, Тургай нота ёзар камалак нурига. Мовий шуъла ичра осмон балциган, Жийда келинчакдай уарир турида, Тасмадек дарёлар куй булиб туюлди, Вазнга тушгудай талпинди сабо...

Research BIB / Index Copernicus

"Аскад Мухтор инсон умрини табиат хоссалари билан уйгунликда кураркан, оний умр лахзаларидан бетакрор санъат асарлари яратади. Шахснинг маълум вакт ичида кечган хис-кечинмалари, уй ва мушохадалари ва маънавий интеллектуал хаётини поэтик образларга кучиради; шу тарика шафкатсиз вакт, шиддатли дамлар суръатини бир зум тин олдиргандек булади" [9.36].

Аскад Мухторнинг табиат борасидаги карашлари Р.Парфи услубига якинрок. А.Мухтор хам Р.Парфи сингари табиат манзарасини инсон хаёти билан боглаб юборади. Шу асосда уз фикрлари билан уртоклашади.

Истеъдодли шоир А.Орипов табиатдан унумли фойдаланса-да, унинг махорати лирик кахрамон кечинмаси оркали фалсафий мушохадага йул очганлиги билан белгиланади. Абдулла Ориповнинг "Онажон", "Бахор" шеърларидаги истисносиз барча тафсиллар психологик булиб, шунчаки шароитни курсатишга хизмат киладиган бирорта хам предметли деталь йук. Бу шеърлардаги барча деталлар тулигича шоир рухий холатидаги турли сезим ва кечинмаларни теранрок ифодалашга хизмат килади. Мабодо, табиат тасвирига багишланган соф лирик битикларда предметли деталь тасвирлари учраган такдирда хам улар ё бевосита, ёхуд билвосита лирик кахрамон рухияти ва кайфиятини ифодалашга каратилган булади. Миртемирнинг "Бетобликда", Р.Парфининг "Ёмгир ёгар", А.Ориповнинг "Ёмгир хам тинмади..." сингари шеърларидаги табиат манзарасига оид тафсиллар уз холича максад эмас, балки рухий холатни таъсирли йусинда бериш воситасидир. Куринишдан факат пейзаж ифодасига багишланган бу каби шеърлар аслида тулигича кайфият ва рухий холатни курсатишга каратилган. Шу боис хам лирикадаги пейзаж тасвирини табиат манзараси дейишдан кура, шоир ёки лирик кахрамон кайфиятларининг воситали манзараси дейиш тугрирок булади. Лирик шеърларда ахён-ахёнда учраб коладиган портрет ёки атроф-оламдаги нарсаларга оид тафсиллар тугрисида хам шу гапни айтиш мумкин [4. 176]. Шоирнинг "Чупон" шеърида хам табиатнинг бетакрор манзаралари шоир ижоди объектига айланган манбалар эканлиги ойдинлашади: Савлат тукиб, цурицчисимон, // Боботогинг турар ёнингда.// Сени севиб, царшилаган тонг // Нур тушайди истицболингга [7. 17].

"Капалак ва мен" шеърида эса узини капалакка менгзайди: Аллацайда кезиб тинимсиз // Йигдик роса завц атирларин .// Сунгра бауам курдик иккимиз, // Менга тегди шу сатрларим [7. 17].

Узбек шеъриятининг тараккиётини (XX аср иккинчи ярмидан мустакилликнинг илк давригача булган давр) шоир Абдулла Орипов ижодидан айро холда тасаввур этиб булмайди. Вахоланки, унинг инсон рухиятининг

Research BIB / Index Copernicus

вокеликдаги аксини ифодалаш воситаси булган шеърлари ижодкорнинг хаётни кузатишдан хосил булган хулосаларга, фалсафий мушохадаларга бойлиги билан ажралиб туради. Бошкача айтганда, Абдулла Ориповнинг ижоди бир томондан шоирнинг йиллар оша ижодий юксала боришини акс эттирса, иккинчидан, шоир яшаган давр ижодий мухити, давр шеъриятининг асл киёфасини узида мужассам килган. Адабиётда табиат манзаралари акс этган тасвирлар оркали лирик кахрамон рухиятини очиб бериш анъанага айланган. Абдулла Ориповнинг ёшлик чогларида ёзилган шеърларида табиат манзарасини тасвирлашда ранг тасвир усулига купрок мурожаат килиш кузатилади. Бунда табиатда мавжуд предметлар куриниши, уларнинг харакати поэтик тасвир воситасига айланар экан, шоирнинг борликни идрок килиши, ундан таъсирланиши натижасида юзага келган фалсафий хулосалари вокеланади. Шоирнинг "Булут тошди" шеърида табиат манзараси китобхон куз унгида жонли тарзда намоён булади: Булут тошди,// Водий осмонини // Коплаб олди хира куланка. // Ел овора // Намхуш хазонни // Учиролмай богдан йулакка. // Новдалари бирдан котгандай // Куринади сукутда толзор. // Гуё ниманидир кутгандай // Булутлар хам ювош, беозор... [7. 58].

Шеърда табиатдаги биргина холат - ёмгир ёгишидан олдин табиатнинг тараддуди поэтик тасвирланган. Шеърни укиш жараёнида китобхон куз олдида дастлаб хавони кургошинранг булутлар галаси коплаб олганлиги гавдаланади. Муаллиф бу холатни тасвирлашда узундан узок сузларни куллашдан кочади, бу вазифани биргина тошди сузини куллаш билан уддалаган. Кейинги мисраларда осмонни коплаган булутлар хира куланка тусини олади, билинар-билинмас ел намхуш хазонларни учира олмай овора булади, гуё нимагадир кулок тутгандай толларнинг новдалари тек котган. Осмондаги булутлар ва ердаги толзор ва ел эпкини узаро уйгунлик, беозорлик хосил килганча табиатда бирдан содир буладиган узгаришни кутмокда. Табиатнинг бундай бадиий махорат билан тасвирланишини Абдулла Орипов индивидуал услубига хос дейиш мумкин. Назаримизда, шеър куз фаслининг поэтик киёфасини гузал тарзда акс эттирган. Шоир бу тасвирни бериш билан бирор сиёсий максадни кузламаган. Аммо шоир ижодига багишланган айрим ишларда бунинг аксига хам дуч келишимиз мумкин. Адабиётшунос Д.Бегимкулов "Агар Абдулла Ориповнинг табиат билан боглик барча шеърлари ("Бахор", "Табиат" ва хоказо) структурасидан, тахлилидан, рухидан келиб чикиладиган булса, шеър факат табиат манзараси тасвирига багишланмаганлиги аён булади. Уни улкани ёв (яъни мустамлакачилар) эгаллаб олган, ел (яъни халк) коракуланкани, намхуш хазонни (мустамлакачилик буйинтуругини) уз елкасидан силтаб ташлай олмай,

Research BIB / Index Copernicus

муте холатида, толзор (юртнинг ахли донишлари, етакчилари) хам сукутда, новдалари котиб колгандек, куланкани супуриб ташлашга журъати етмагандек, бирок бу абадий эмас, качондир булут тошиб, шаррос ёмгир куйиши, куланканинг даф булиши, ёкимсиз увада хазоннинг иткитилиши, богнинг тозариши, яъни эгаменлик интизорлик билан кутилмокда, деб тахмин килиш мумкин" [2. 278-279], деган фикрларни билдиради. Адабиётшунос М.Райхонова эса бу фикрга кушилмайди. Унингча: "Шеърдаги образлар бу хил талкиннинг зурма-зуракилигини курсатади. Масалан, елнинг халкка нисбат берилиши тугри эмас, чунки елнинг асосий хусусиятларидан бири бекарорлик, бемаконлик. Абдулла Орипов ухшатишлари хамиша ута ёркин ассоциативлиги билан ажралиб туради. Шоир нарса-ходисалар уртасидаги ташки ухшашликни хам, мохиятни хам доимо диккат марказида тутади. Агар ижодкор услубига хос мана шу жихатдан келиб чиксак, у халкни елга нисбат бериши мумкин эмас". Дархакикат, М.Райхонова тугри таъкидлаганидек, елни халк сифатида эътироф этиш мумкин эмас.

"Пейзажнинг бадиий асардаги урни ва ахамияти вокеа кечаётган жой ва вакт хакида тасаввур бериши билан белгиланади. Эпик асарларда пейзажга лирик ва драматик асарларга нисбатан анча кенг урин берилади. Драматик асарларда пейзаж роман, кисса, хикоядаги каби батафсил тасвирланмайди. Уларда денгиздаги бурон, шамол, кеча-кундуз шартли ифодаланади. Лирик асарларда пейзаж деталь сифатида берилади ва лирик кахрамоннинг кайфияти, холати у турган макон ва пайт хакида тасаввур уйготади" [12. 91]. Эпик асарларнинг гузал намунаси булган Чингиз Айтматовнинг "Сохил ёкалаб чопаётган олапар" киссасида хам кун ботиш палласи тасвирланган: "Олам олам булиб яралгандандан буён, тун кундан тугилган, кун тундан тугилган замонлардан буён ахвол шу - икки кудратли куч уртасидаги олишув давом этади: бундан буён хам куну тун, туну кун, токи ер билан сув бор экан, улар абадул-абад шундай курашаверади. Куну тун, туну кун..." [1. 354]

Табиатнинг бу гузал манзарасининг тасвирини биз Абдулла Ориповнинг "Талош палласи" шеърида курамиз. Унда айни куёшнинг уфкка бош куйиб ботиши контраст усули ёрдамида махорат билан чизиб берилган: Куёш ботиб борар, // Уфц цирмиз ранг, // Куршаб олаётир ер юзини тун. // Сунгги дацицада цилаётир жанг // Тун ва кун, тун ва кун, тун ва кун. // Талош пайти дерлар ушбу лаузани, // Олишар ошкора нур билан зулмат. // Борлиц жим кузатар цонли саунани, // Х^ар ёнда ваумкор, сирли сукунат. // Шамол уам цайгадир беркинган бу он, // Гужгон цушларнинг уам тинган нафаси. // Сафарга чицилмас, уцилмас Куръон, // Талош палласи бу, талош палласи. // Тонгда

Research BIB / Index Copernicus

цайтурман деб, умидга тулиб, // Фалак пучмозига чекинар цуёш. // Энди маржон-маржон юлдузлар булиб, // Само яногида ялтирайди ёш [7. 46]. Шеърда инсонни ураб турган борлик, наботот ва хайвонот уртасидаги узвий богликлик, инсон умри ва йил фасллари алмашинувидаги узаро ухшашлик, оддий заррадан тортиб бутун коинотгача юз берувчи хар бир вокеа-ходиса инсонга боглик эканлиги тугрисидаги фалсафий карашлар уз аксини топган. Контраст холатдаги табиат тасвири жонланар экан, ундаги суратланган вокелик шом тушиш вактини ёдга солади. Вакт диалектикаси асос булган бу шеърда тирик табиатнинг тирилтириш жараёни аксланади. Вакт сахнада тухтаб колган, бирок тун ва кун уртасидаги зиддият тобора авж нукталарга кутарилмокда. Шеър конфликт асосига курилганлиги боис шоир тун ва кун орасидаги зиддиятни кон тукиш даражасидаги жангга киёслайди. Табиатнинг гузал тасвири кун ботиш палласини эса талош палласи дея эътироф этади. Метафизик жараённи шеърга сингдирар экан, шоир наздида табиат, борлик бу кураш сахнасини жим кузатишга махкум, хар ёнда вахмкор сирли сукунатнинг тантанавор галабасидан гужгон кушлар хам нафас олишга кодир эмас, шамол хам бу онда каергадир беркиниб олган. Бу каби сирли хилкат атмосфераси инсон рухиятига таъсир этмасдан колмайди. Айникса, "Фалак пучмогига чекинар Куёш. // Энди маржон-маржон юлдузлар булиб, // Само яногида ялтирайди ёш" каби психологик тасвир шоир махоратини белгилаб колмай, унга узига хос жозиба хам багишлайди. Бу табиатнинг ажиб манзараси хар кун такрорланса-да, бирок унга эътибор у кадар теран эмас. Шоир эса нигохни теранлаштиришга, тийраклаштиришга сазовор булган. Умуман, "Абдулла Орипов хакикий истеъдодларга хос иш тутади. У когоз тулдириш, мисраларни купайтириш, китобнинг босма тобогини купайтириб, жилдини калин килиш учун асар ёзмайди. Унинг учун асосий масала - маъно. Мулжалдаги маънони ифодалаш учун образ излайди, суз ахтаради. Зарур образларни топиб, мулжалга тегадиган сузларни териб, жой-жойига куйгандан кейингина шеърни битди хисоблайди" [13. 275]. Мазкур шеър хам сараланган сузлар асосида яратилган булиб, мулжалдаги маънони бехато бера олади.

Шуниси характерлики, хар кандай холатда хам ифодалаётган фикрлар замирида ижодкорнинг бадиий матн талабларига тулик амал килиши, вокелик фактларига, табиатнинг турли куринишларига нисбатан ижобий ёки салбий муносабати буртиб туради. "Бадиий матнда бошка услуб матнларида булганидек катъий мантик, соддалик, тушунарлилик, нормативлик каби конуниятларга тула-тукис амал килинавермайди. Унда бадиий тасвир воситаларидан унумли фойдаланилади. Таъсирчанлик биринчи планга кутарилади. Охангдор, жозибадор

Research BIB / Index Copernicus

сузлар куп кулланилади. Тасвирланаётган вокеликда уйгун бир мусика, ички бир гармония сезилиб туради. Инсонни рухан тулкинлантириш, йиглагиш, кулдириш, хаёлот оламига етаклаш, уйга чумдириш, эстетик тафаккурини шакллантириш, вокеа-ходисаларга теран, бошкача назар билан бокишга ургатиш каби куплаб имкониятларни узида мужассам килган. Бадиий матн, маълумки, бадиий услуб талаблари, колиплари асосида шакллантирилади, шунинг учун унда поэтик, романтик, тантанавор ифода шаклларидан кенг фойдаланилади" [5. 22]. Оддий тасвирларда йирик фалсафий фикрларни ифодалаш, табиат манзараларини инсон рухиятига боглик холда тасвирлаш, укувчи эстетик тафаккурини шакллантиришга хизмат килувчи поэтик, тантанавор ифода шаклларидан фойдаланиш Абдулла Орипов услубининг узига хос жихатидир. Бу унинг 1972 йида ёзилган "Согинч" шеърида хам кузатилади. Шеърни укиган укувчи тасаввурини учта деталь: булут, осмон ва йул эгаллаб, борган сари уз куламини кенгайтира боради: Парчагина булут, // Чексиз осмон, // Адир ортидаги ёлгизоёц йул. // Барча ташвишларни унутиб, шодон, // Кайтгим келаётир цошингга буткул. // Кисмат майин ичдим - аччиц ва тахир, // Туйдим эутироснинг самовий кучин. // Дунёда одамзод яшамас, ахир, // Фацат иродасин синамоц учун. // Парчагина булут, // Чексиз осмон, // Адир ортидаги ёлгизоёц йул // Барча ташвишларни унутиб, шодон, // Кайта олсам эди цошингга буткул [7. 217].

Абдулла Ориповнинг купчилик шеърларида пейзаж портрет хамоханглигида суратлантирилади, яъни шоир пейзаждаги аник портрет ёки портретдаги пейзажни фалсафий уйлар огушида уз укувчисига такдим этади. Шу боис манзара янада жонланади, янада конкретлаштирилади. Укувчининг куз унгида унинг шаклу шамойили, макон-манзараси сифатида акси уз ифодасини топади. Юкоридаги шеърда хам худди шундай холат кузатилади. Шеърни укиш баробарида кунгилни кандайдир махзун туйгулар эгаллайди, уйга толдиради. Шеърнинг дастлабки мисраларида кулланилган "парчагина булут, чексиз осмон" образлари шоирнинг ижодга эндигина кадам куйган даврларида ёзилган асарларида хам учрайди. Улардаги сатрлар ортида табиат гузаллигидан, булутлар харакати ва осмон чексизлигидан завкланган успирин буй курсатади. Аммо бу шеърда-чи? Бунда шоир ижодида етакчи деталлар булиб келган парчагина булут ва чексиз осмон ёнига янги бир унсур - адир ортидаги ёлгизоёк йул кушилди. Йул эса, табиийки, утмишга - шу вактга кадар босиб утилган хаёт йулига ишора килмокда. Инсон рухиятида исён килаётган рух фожиаси рамзлар воситасида юзага чикади. Айтиш мумкинки, шеърдаги деталлар - инсон фожиасини акс эттиришга хизмат килувчи рамзлардир.

Research BIB / Index Copernicus

Шоирнинг нега ёшлигини кумсаб колганлиги сабаби эса "Барча ташвишларни унутиб, шодон, Цайтгим келаётир цошингга буткул" деган жумлаларда акс этмокда. Изох эса оддий: шахардаги гийбатлардан, фитналардан сикилган шоир барча ташвишларни унутиб, бегубор болалигига, узи тугилиб усган манзилига кайтишни истайди. Шахар хаётида эришгани узи айтганидек, "Цисмат майин ичдим - аччиц ва тахир, Туйдим эутироснинг самовий кучин." Дунёда инсоннинг яшашдан максади тугрисида уз фалсафий хулосаларига эга: Дунёда одамзод яшамас, ахир, Фацат иродасин синамоц учун. Ана шундай холатда кунгил куши озодликка, танхоликка интилади. Аммо шоир узи интилган уша илохий масканга элтувчи "адир ортидаги ёлзизоёц йул"га чика оладими? Бу фикрлар факат шоирнинг кунглидан кечганлиги, кафасдан ташкарига талпинган рухнинг исёни эканлиги, ушалмас армон эканлиги буртиб туради: "Барча ташвишларни унутиб, шодон, Цайта олсам эди цошингга буткул". "Рамзий ва аник маънолар бирикиб, утган онлар согинчи, ортга кайтиб булмаслик якка олам ва бутун одамзод фожиаси хакида хиссий фалсафий таассурот уйготади. "Парчагина булут, чексиз осмон, адир ортидаги ёлзизоёц йул." Бу хам манзара, хам рамз. Бир неча суз ёрдамида хар бир одамга таниш манзара яккол гавдаланади. Демак, манзаралиги тайин. Шеър укиб булингандан кейин ("синчков укиш" усули) эса рамзлилик ва рамзнинг аник маъно доираси маълум булади. Дастлаб "булут" ва "осмон" сузларининг ёндош туришига ва уларнинг эпитетларига эътибор берайлик. Булут парчагина, осмон чексиз. Ортга кайтишга интик лирик кахрамон ("мен") манзарадаги "булут"га, лирик "мен"га карши турган куч дунё ("Дунёда одамзод яшамас, ахир...") осмонга беихтиёр менгзалади. Шунда "парчагина" сузи одамнинг вакт каршисида иложсизлигини, "чексиз" дунёнинг бепарво поёнсизлигини ифодалашга сафарбар булади.) "Парчагина"даги "-гина" кичрайтирув кушимчасининг ролини айтмасдан булмайди. (Парчагина булут вакт олдида чорасиз одам.) "Адир" утиб келинган вакт масофаси, "ёлгизоёк йул" умрнинг тайин якка-якка кечишини (зеро, хеч ким кушилишиб умр кечира олмайди, хар кимнинг умри узиники) рамзий ифодалайди".

Демак, адабиётшунослик илмида пейзажга берилган таърифларни умумлаштирсак, унинг куп маънода кулланиши маълум булади. Юкоридаги фикрлардан аён буладики, ижодкорларнинг табиат манзараларига багишланган шеърлари улар рухиятининг кузгуси дейиш мумкин. Табиат тасвири акс этган шеърларда табиатнинг мафтункор манзаралари, ундан ижодкор рухиятида содир булган хайрат, кувонч, жушкинлик акс этган булса, вакт утиши билан бу шиддат, жушкинлик сокинлик, вазминлик билан алмашади. Энди шеърларда

Research BIB / Index Copernicus

фалсафий теранлик, табиат холати ва рухий кечинма муштаракликда уз ифодасини топади. Шу боисдан хам, ижодкорлар томонидан яратилган табиат манзаралари уларнинг юксак поэтик махоратидан дарак беради.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ (REFERENCES):

1. Айтматов Ч. Сохил ёкалаб чопаётган олапар. - Тошкент: Navro'z нашриёти , 2015. - Б. 354.

2. Бегимкулов Д. Рухият иклимлари инкишофи // Орипов А. Танланган асарлар. 1-жилд. - Т.: Г.Гулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2013. -Б. 278-279.

3. Галанов Б.Е. Живопись словом. Портрет. Пейзаж. Вещь. - М.,1974. - С.

4. Йулдош К., Йулдош М. Бадиий тахлил асослари. - Тошкент: Камалак, 2016. - Б. 176.

5. Йулдошев М. Бадиий матннинг лингвопоэтик тахлили. - Тошкент: Фан,

2006. - Б. 22.

6. Мурадалиева, Н.Б. Романтический пейзаж в литературе. - Баку., 1991.

7. Орипов А. Танланган асарлар. 4 жилдлик. 1-жилд. - Тошкент: Г.Гулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 2000. - 432 б.

8. Пигарев, К.В. Русская литература и изобразительное искусство. Очерки о русском национальном пейзаже середины XIX в. - М., 1972. - С. 7.

9. Рахимжонов Н. Мустакиллик даври узбек шеърияти. - Тошкент: Фан,

2007. - Б. 36.

10. Сабирдинов А. Маънавият ва маърифат чашмалари. - Тошкент: Академнашр, 2016. - Б. 39.

11. Тимофеев Л.И., Тураев С.В. Словарь литературоведческих терминов. - М.: Просвещение, 1974. - С. 216.

12. Ulug'ov A. Adabiyotshunoslik nazariyasi. - Toshkent: G'afur G'ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2018. - B. 91.

13. Кушжонов М. Абдулла Орипов. Танланган асарлар. - Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1984. - Б. 275.

14. Хртамов Н., Саримсоков Б. Адабиётшунослик терминларининг русча-узбекча изохли лугати. - Тошкент: Укитувчи, 1979. - Б. 228.

185.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.