Научная статья на тему 'ҲАБИБ САЪДУЛЛА ЛИРИКАСИ'

ҲАБИБ САЪДУЛЛА ЛИРИКАСИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
13
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
поэзия / лирика / poetry / lyrics

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Шоҳсанам Эрманбетова, Ахмаджон Мухторжонов

Мақолада Ҳабиб Саъдулла лирикаси даги ўзига ҳослик ифодаланган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

HABIB SADULLA LYRICS

The article describes the uniqueness of Habib Sa'dulla's lyrics

Текст научной работы на тему «ҲАБИБ САЪДУЛЛА ЛИРИКАСИ»

^АБИБ САЪДУЛЛА ЛИРИКАСИ Шох,санам Эрманбетова

НамМ^И магистранти Ахмаджон Мухторжонов https://doi.org/10.5281/zenodo.10393630 Аннотация: Маколада Х,абиб Саъдулла лирикаси даги узига хослик ифодаланган Калит кузлар: поэзия, лирика

HABIB SADULLA LYRICS Abstract: The article describes the uniqueness of Habib Sa'dulla's lyrics Key words: poetry, lyrics

ТЕКСТЫ ПЕСЕН ХАБИБА САДУЛЛЫ Аннотация: В статье описывается уникальность лирики Хабиба Садуллы. Ключевые слова: поэзия, лирика.

КИРИШ

Лирика узбек адабиётининг энг кухна, бошка адабий турларга нисбатан устувор даражада ривожланган туридир. Жамият хаётида руй берган хар кандай вокеа -ходисаларга биринчи булиб акс-садо берадиган тур лирик шеъриятдир. Маълумки, узбек лирикаси жуда узок тарихга эга. Унинг илдизлари гоят бакувват, шунинг учун хам ундан озука олган шеърият дарахти доимо яшнаб, мул -кул хосил бераверади. Узбек лирикаси буюк Шарк адабиёти багрида вояга етиб, энига хам, буйига хам униб-усиб бормокда. Улкан богда усаётган турли мевали дарахтларнинг хосил тугиши олдидан чангланиш ходисаси руй беради. Табиатнинг бу конуний ходисаси туфайли мевалар турлича рангда, хар хил шакл -шамоилда булиши мумкин. Буни шеъриятга хам нисбат берса булади. Давр такозосига кура шеърият хам вакти -вакти билан ранг-баранг шаклларда хосил бера бошлайди. Чангланиш окибатида мевалар турлича булса-да, таъми узгармаганидек, шеърият шаклидаги узгаришлар хам унинг мазмунига таъсир утказмаслиги лозим. АСОСИЙ ЦИСМ

Х,абиб Саъдулла узининг кирк йилдан купрок умрини самарали ижод билан утказди. У узининг шеър ва достонлари, драматик ва насрий асарлари билан танилган ижодкорлардан биридир. Унинг асарлари, асосан, замонавий рухда ёзилганлиги билан ажралиб туради. Уларда кишиларимизнинг маънавий дунёси, уй -истаклари, интилишлари узига хос поэтик образлар оркали, публицистик кутаринкилик билан ифодаланган. Х,абиб Саъдулла уз асарлари оркали узи тугилиб усган юрт сурурию тароватини, самимияти, рухияти ва узига хосликларини адабиётимизга бир кадар олиб киришга муваффак булган адиб хисобланади.

Шуни алохида таъкидлаш керакки, Х,абиб Саъдулла ва унга тенгдош ижодкорлар катта умидлар билан калам ушлаб, дил дардларини когозга туширишга киришган 60 -йилларда адабий жараёнда бирмунча узгаришлар юз бермокда эди. Шу йилларда куп ижодкорлар ута эхтиёткорлик билан ёзишга мажбур булганларидан куз юмиш мумкин эмас. Аммо шуниси хам мухимки, бу ижодкорларнинг деярли хаммаси мехнаткаш халкка, Ватанга, Она заминга мухаббатни улуглашда, ишк-мухаббатни, инсоний фазилатларни, табиат лавхаларини куйлашда якдил эдилар. Бундай туйгулар таъсирига уларда мавзу муштараклиги билан бир каторда, узига хос шоирона нигох ва шеърий махорат кирралари,

ширали, рангдор тил, ёркин образлар яккол куриниб туради. Бу тамойилни айнан Х,абиб Саъдулла ижодида хам кузатиш мумкин.

Бугун XXI аср бошида туриб, адабиётимиз босиб утган йулга назар ташласак, XX асрнинг 60-йиллари адабиётда узига хос бурилиш даври булганини яккол сезамиз. Айни шу йилларда шеърият оламида турфа хил узгаришлар руй берди, инсон шахсини, калб кечинмаларини куйлаш, севги дарди, хижрон, хаёт ташвишлари, турмуш мураккабликлари хакида хам чучимасдан ёзиш тамойиллари руй бера бошлади. Бу ижодий ходисанинг таъсири тезда уз самарасини берди: адабиётнинг барча жанрларида салмокли асарлар яратилди. Айникса, шеъриятда жиддий узгариш, олга силжиш яккол куринди. Поэзия майдонидаги янгилик мевалари хакида адабий танкидчиликда хам самимий мулохазалар билдирилди. Жумладан, таникли адабиётшунос Озод Шарафиддинов «Замон. ^алб. Поэзия» (1962 йил) номли йирик тадкикотида узбек шеърияти лирикасидаги ранг -баранг изланишлар, юксалиш ва айрим нуксонларни теран умумлаштириб берган эди. Биз учун айни чогда мухими шуки, ана шу китобда шеъриятга янги оханг, янги мавзу ва ранглар олиб кираётган ёш истеъдодлар каторида Х,абиб Саъдулланинг номи хам тилга олинган ва унинг ижоди хдкида илик фикрлар айтилган эди. Бу пайтда ёш шоир харбий хизматда булиб, шеърлари матбуотда бот-бот куриниб турарди. Бинобарин, Х,абиб Саъдулла илк машклари билан талабчан мунаккидларда ва мехрибон мураббий Миртемирда катта умид уйготган эди.

Орадан куп утмай, «Шарк юлдузи» журналининг 1962 йил 6-сонида ёш шоирларнинг шеърларидан намуналар берилди. Мана шу шеърий гулдастада Х,абиб Саъдулла шеърлари хам бор эдики, бу адабиётимизга янги, узига хос истеъдод кириб келаётганининг тан олиниши эди.

Шоирнинг илк шеърий туплами 1969 йилда эълон килинди. Гафур Гулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриётида чоп этилган бу китоб «Океандан шабада» деб номланганди. Ундан «Кулги» сарлавхали шеър хам урин олган. Шоир ёзади:

Айтинг, табассумни ким севмайди, ким?

Кулгига нима щм етар, яхшилар ?

Курмоцчи буламан %ар юзда кулги,

Кулги усалга щм шифо багишлар.

Мазкур мисраларда "Х,абиб Саъдулланинг кейин ёзган куплаб шеърларига хос охорлилик, лутф ила кочирим, самимияту эзгулик, кучли пафос ва лирик услуб жилолари мужассам."

Кейинрок унинг "Бахор билан сухбат" (1975) китоби чоп этилди.

Лирикада, купинча, чекиниш, хиссиёт, аникроги, хис -туйгулар оркасига яширинган янги фикр хукмрон булади. Давр, ватан, замондошлар хакидаги самимий ва эхтиросли шеърлар шоирнинг гоявий-бадиий дунёсини тайин этиш билан баробар, унинг хаётий позициясини хам белгилаб беради.

Ижод жараёни гоят сирли ва мураккаб. Шу боисдан хам том маънодаги ижод доимо индивидуал ва бетакрордир. Лекин, ижодий жараён канчалик индивидуал ва бетакрор булмасин, шакл ва мазмун уртасидаги узаро богликликнинг умумий конунияти булганидек, новаторликнинг хам умумий мезони бор, назаримизда. Ижоднинг новаторлик характери хаёт ва вокеликнинг янги манзараларини, янги-янги кирраларини, инсон калбининг, маънавий дунёсининг янги-янги катламларини бадиий тадкик этиш билан белгиланади.

Хусусан, ана шу жараёнда юзага келган мазмун янгилиги, эстетик идеал хамда гоя янгилиги бадиий ижоднинг новаторлик характерини белгилаб беради.

Турли поэтик жанр ва формалардаги изланишлар факат хаёт ва вокеликнинг янги-янги томонлари, давр ва жамият тараккиёти билан, инсон ва инсоният такдири билан синкретик уйгунликда тадкик этилса ва ана шу поэтик тадкикот янги гоявий-эстетик хамда фалсафий умумлашмаларда ёритилса файзиёб мохият касб этади.

Одатда, поэтик соддалик хар хил булади. Х,абиб Саъдулла лирикасида юксак соддалик санъати борки, бу илхомбахш изланиш, ижодий мехнат самарасидир. Соддалик -бу поэтик шакл ва мазмуннинг органик бирлиги мевасидир. Бу мукаммаллик ва яхлитликка эришишда шоирнинг улкан ижодий машаккатлари у кадар сезилмагандек, шеър гуё шундоккина ёзилиб колгандек, юракдак окиб тушгандек, кунгилнинг туб -тубидан куйилиб келгандек булади. Вахоланки, бу поэтик соддалик шоирнинг етук махорати хосиласидир.

Х,абиб Саъдулла - хаёт, Ватан, аскар турмуши, севги, согинч, хажр, янги йил, санъат куйчиси. «Сув ва умр», «Бахор билан сухбат» шеърларини илк давр поэзиясининг тиргаклари деса булади.

«Умрингни утказма сувдай» дейишади, сув ахир хаёт томиридаги кон -ку? «Чаман карашмаси» хам ундан. Шоир шундай дейди: Умрим щм сув каби уаётбахш утса Розиман минг бор!

«Бахор билан сухбат» шеърида шоир бахорга «Мени зориктирдинг» деб гина килади, бахор эса «Менга хам осон деб уйлама», «^ахратон каъридан чикиб келгунча», не -не захмат чекдим, дейди. Бу шеър фикримизни бойитади. «Она тилим», «Сенинг алланг», «Дустимга хат» шеърларининг тоти новвотча бор.

Шоир шеърларида табиат манзаралари Ватан киёфасини тулдирувчи бир объект, деталгина эмас. Табиат - шоир наздида Ватаннинг бир булаги, эмоционал кечинмалар ва инсон куч-кудратининг асоси, нихоят, доимо янгиланиб, барк уриб турувчи хаёт тимсоли. Х,абиб Саъдулланинг лирик кахрамони табиат огушига сингиб, унинг фарахли сурури куйнида куринмай кетмайди, бугунги хаёт окими зарбларини туйиш ва вокеа -ходисалар жараёнини эстетик бахолашда табиат одил хакикат булиб гавдаланади. Шоирнинг болалик хотираларида хам табиат хоссалари узининг ёркин буёклари, чизгилари билан давр нафаси ва эхтиросларини яратишда бевосита иштирок этади. Хусусан, табиат манзаралари лирик кахрамоннинг калб манзараларини шунчаки акс эттирмайди, балки хаёт, вокелик таъсирида лирик кахрамон кунглида кечган кечинма ва хиссиётлар, фикрлар силсиласи билан уйгунлик касб этади. Шу боисдан хам кеча дарахтга курк булиб, бугун ерга бир -бир узилаётган хазонлар - «заъфарон япроклар» шоирга «тупрокка кушилиб» кетаётгандай, азамат чинорнинг уларни ушлаб колишга кучи етмаётгандай туюлади: Заъфарон япроцлар бир-бир узилар, Маъюс урар ерга тушини. Кеча курк булганди борлиццаулар, Бугун-чи, тупроцца кетар цушилиб.

Шу жихатдан шеърнинг кейинги мисралари хам характерли булиб, укувчини фалсафий мушохада юритишга чорлайди: Битта япрогин щм ушлаб цолмоцца Азамат чинорнинг етмасди кучи, Забардаст цулларин чузиб %ар ёцца,

Турар куз ишидан эс-^уши учиб.

Х,абиб Саъдуллани табиат куйчиси ёки табиатнинг шоир-рассоми дейиш кийин. Унинг лирикасида соф пейзаж шеърлар куп эмас. Лекин табиат хаётнинг бокийлигини хис эттириши ва шу асосда, нарса ва мавжудотнинг, инсон умри, тириклигининг маънавий -фалсафий мезонига айланиши жихатидан хам шоир ва табиат диалектик богликликда намоён булади.

Бир караганда, ушбу фикрлар эриш туюлиши, «Шоир лирикасида куз, бахор, тун, табиат хакида суз борса -ю, пейзаж йук булиши хам мумкинми», деган эътироз тугилиши мумкин. Гап шундаки, шоир шеърларида табиат махсус тасвир объекти сифатида намоён булмайди. Гарчанд, шоир шеърларида табиат жонлантириш деталлар тарзида мавжуд булса-да, у психологик картина ва холатлар мазмунини ифодалаш учун хизмат килади. Бу хол шоир лирикасидаги инсон ва табиат талкинида етакчи мавкени ишгол килмайди. Х,абиб Саъдулла лирикасида табиат белгиларидаги инсоний жихатларни тажассум этиши биринчи уринда намоён булади.

Табиат факат инсон тириклигининг, хаётининг жисман асосини белгилабгина колмай, маънавий хаётнинг хам асосий таянчидир. Х,абиб Саъдулла лирикасида инсон ва табиатнинг ажралмас нукталари ана шундай фалсафий уринларга эга.

"Узбекистан деган жаннат бу", "Узбекистон" сингари шеърлари она Ватан кечмишининг поэтик тарихини, тараккиёт боскичларининг мухим белгиларини куз унгимизда гавдалантиради, замондошларимизнинг давр ва вокелик билан богликликдаги кечинмалари, туйгулари манзарасини яратади. Шоир замондошларимизнинг утмиш, халк, келажак, она сайёра такдири билан боглик нукталарини гузал поэтик тарзда талкин этаркан, ана шу йусинда инсон ва инсоният, она замин ва буткул ер курраси олдидаги маънавий масъулиятни, маънавий -психологик богликлик асосларини очиб беради.

Х,абиб Саъдулла лирикасида хаётдаги ижтимоий-маънавий масалалар хусусида жушкин фикр-мушохада юритиш устуворлик килади. Х,абиб Саъдулла услуби учун характерли булган хусусиятлардан бири - хаёт фактлари заминида поэтик образлар яратишдир. У фактлардан теран фикрлар, холат мохиятидан юксак рухли гоялар бунёд этади. Шоир лирик кахрамони калбига оламдан оханглар окади, у бугунги вокелик хоссаларини эстетик бахолар экан, унга тарихийлик нуктаи назари билан ёндашади. Яъни, Ватаннинг бугуни ва истикболини унинг утмишидаги аждодларимиз, буюк ижодкорлар ва мард пахлавонларсиз тасаввур кила олмайди: Ботирларин битмас саноги, Шундан кукси тула гурури. Уша мардлар аро мард шо^и Ул жа^онгир Амир Темури, Жасоратда тенгсиз сийрат бу, Узбекистон деган жаннат бу.

Х,абиб Саъдулла хаёт вокеликлари ва замондошларимиз калбининг янги катламларини поэтик тадкик этиш йулида муттасил изланади. Бунинг учун у шеърнинг кенг укувчилар оммасига етиб боришини таъминлаш максадида янги ифода воситаларни топади, яъни шеър сатрларини фикрий ва эмоционал образлар билан бойитишга алохида диккат килади. Шу боисдан хам унинг чукур кечинмалар ва куюк фикрлар уйгунлиги билан йугрилган лирикаси укувчида чукур хис-туйгулар ва уй -мушохадалар уйготади.

Маълумки, адабиёт суз санъатидир. Тилимиздаги энг гузал сузларни саралаб адабиётга олиб кириш ва муъжизалар яратиш хар бир шоирнинг улкан масъулиятидир. Ижодкор сузни олмос каби кадрлаб, унинг янги кирраларини кашф этиши лозим. Хусусан, Хабиб Саъдулла шеърияти оркали биргина "бош" сузининг бир неча маъно нозикликлари борлигининг гувохи буламиз.

Узбек тилида "бош" сузи уз маъносида тананинг буйнидан юкориги кисми, калласи хисобланади. Шоир шеъриятида бу суздан бошка маъноларни ифодалашда уринли фойдаланилганлигини куриш мумкин.

Тилимиздаги "бош кутармок" ибораси "униб чикмок, кукармок" маъноларида кулланилади. Шоир куйидаги мисраларда жонлантириш оркали гузал манзара яратади: Бош кутармиш тогда лола, Уйгонибди цир-адир, Мисли гафлатдан куз очган Онг, гуруринг щм сузинг.

Мисраларда лолаларнинг униши, кукариши, кир-адирнинг уйгониши рамзий маънода башариятнинг гафлатдан уйгонганига ишорадир. Хурмат-эхтиром курсатиш маъносини шоир куйидагича ифодалайди: Яна \узуринга келдим эгиб бош, Хизматинг оцлай деб, гайратга тулиб. Етти ёш боладай маъсум ва ювош, Ва ун етти яшар ут ошиц булиб.

"Бош эгмок" ибораси лирик кахрамоннинг инсоният, халк олдидаги карздорлик хисси туфайли бош эгиши, яъни уз халкига нисбатан хурмат-эхтиром курсатиши маъносида келтирилган. Бу уринда лирик кахрамоннинг хизматга шай булиб, бош эгиб туриши етти яшар "маъсум ва ювош" болага хамда ун етти ёшли "ут ошик"ка киёс килинади. Уз навбатида етти ёшли "маъсум ва ювош" бола билан ун етти ёшли "ут ошик" узига хос тазод санъатини хосил килган.

куйидаги мисраларда кулланган "бош эгмок" иборасида эса юкоридаги каби карздорлик хисси сезилмайди, балки чукур эхтиром маъноси уфуриб туради: Кулларинг куксингда доим, Бош эгик, цаддинг букик, Сенга бундай хуш тавозе Олий инсонлик шараф.

Гарчанд бир хил ибора кулланган булса-да, шеърий мисрадаги бошнинг эгилиши нафакат хурмат, балки, такаллуф курсатиш маъносини хам англатади. Бу холат тилимиздаги маъно нозиклигининг бир куриниши, холос: Ишц биров цалбида ёцар экан кун, Бировнинг бошига савдо соларкан.

Юкоридаги мисраларда эса, "бошига савдо солмок" яъни ишк туфайли ошик куп азобу укубатлар чекиши маъноси назарда тутилади: Бу не маломат бошима, Бу не азоб эрур, О^имга, эй беэътибор, Келмаганингда.

Шоир "бошига маломат солмок" ибораси оркали хам юкоридаги каби ошикнинг кийинчилик, азоб-укубат чекиши маъносини узга бир куринишда ифодалашга муяссар булган.

Яна бир янги маънони ифодаловчи "оксоч боши" иборасининг кулланилишига карайлик:

Нотанти табиат оцсоч бошида, Неча бор чацнади чацинлар. Вадима келтириб го%-го% цошига, Момацалдироцлар тациллар.

Бу уринда шоир узига хос истиоравий кучим оркали табиатнинг кексалиги ва куп даврлар мобайнида кийинчилик ва синовларнинг гувохи булганлигини таъкидлар экан, замондаги айрим холатларга ишора килган: Бош кутармишлар маломат Остидан аждодларин., Тарихинг %усни-нурафшон, Шаъну шон цадрига ет.

Тарих зарваракларида узок йиллар мобайнида аждодларнинг маломатларга карши кураши, исёни натижасида эришилган шаънимизнинг кадрига етмоклик керак. Бу уринда "бош кутармок" ибораси "карши курашмок" маъносини ифодалайди.

Халкимиз узи ардоклаган ва севган инсонларга ва якинларига нисбатан "Бошимда кутариб юраман" иборасини куллайдилар. Ушбу мисраларда эса унинг янада кучайтирилган куриниши келтирилган: А%дга вафоси %урмати, Ме%ри зиёси %урмати, Бошимга тож айлай, Хабиб, Нозик адо келган куни.

Ахдга вафо килгувчи дилдорни нафакат бошда кутариш, балки бошига тож айлаш, чексиз хурмат курсатиш ошикнинг орзусидир.

"Бахт куши" мажозий образ булиб, "бахту икбол келтирувчи" маъносини билдиради. Унинг бошга куниши бахтли булиш демакдир. Мисраларда вафоси, мехри ва ширин васли эвазига ошикнинг маъшукани хар он бахтли этиш орзуси ифодаланмокда. Онажоним ёзар: "Согмисан, болам?" "Бошингиз омонми?!"- дея сурар ёр...

"Бошингиз омонми" ибораси халкимиз орасида "саломатмисиз" маъносида кулланилади. Ушбу уринда хам ёрнинг ноз ила хол ахвол сураши, "бош" сузи оркали жисму жонининг соглиги, ахволининг кандайлиги хакида сурамокда. "Бошингиз" тарзда сизлаб кулланилиши эса ёрнинг ошикка булган чексиз хурмати белгисидир.

Тилимизда "гоят хурсанд булмок", "жуда хам кунгли кутарилмок" сузларига нисбатан "боши кукка етмок" ибораси кулланилади: Бошим кукларга етмасму, Хавасдан эл ёниб боцса, Аё ун етти ёшли Гул узор, ёнимда сен булсанг.

Айни балогат ёшидаги гул юзли ёрнинг ёнида булиши ошик учун катта бахт, шунингдек, "хавасдан эл ёниб бокса", унинг кувончи осмонга етади. Хабиб Саъдулланинг ушбу шеърида ошик ёрга нисбатан: Узинг бахту ба^оримсан, Бошингдан зар сочолмасман. Нисор этгум дилим, меурим Купу озим, малол олма, -

дея мурожаат килади. "Бошдан зар сочмок" ибораси "бой бадавлат килмок" маъносига тугри келади, лекин хакикий ошиклар учун бойликнинг, сийму зарнинг хеч кандай кадр-киммати йук. Шоир шеъриятидаги ошик тимсоли хам соф мухаббат эгаси. У ёрнинг бошидан зар сочолмаса-да, калбидаги бор мехр-мухаббатини маъшукаси учун нисор этишга тайёр. "Бошнинг ёстикка етиши" тилимизда "огир дардга чалиниш" маъносида ишлатилади. ^уйида шу иборадан шоир махорат билан фойдаланган: Агар умринг буйи йигдинг Чекиб за^мат зару зумрад, Куринмас мисли бир гардинг Бошинг ёстицца етганда. ХУЛОСА

Гарчи умринг буйи захмат чекиб бойлик йиккан булсанг хам, бошинг ёстикка етганда, зебу заринг кузинга куринмайди, кунглингга сигмайди, дейди шоир. Хатто бу ибора шеърнинг сарлавхасига хам олиб чикилган. Шоир узок йиллик хаётий кузатишларинг хулосасини хар банд нихоясида такрорлаш оркали янада кучайтиради.

Хабиб Саъдулла шеърияти маънодор ва сермахсулдир. Бир сузнинг юз жилосини топа олиш, суз аталмиш олмоснинг янги кирраларини кашф этиш учун шоирда, Абдулла ^аххор таъбири билан айтганда, "иктидор, мехнатдан ташкари "яна нимадир" керак булади". Хабиб Саъдуллада иктидор, мехнат билан бирга "яна нимадир" борки, шоир шеърларида хар бир суз олмосдек жилоланаверади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Адабий тур ва жанрлар. II томлик. 1 -том. УзР ФА. -Т: "Фан" нашриёти. 1991 й.

2. Адабий тур ва жанрлар. II томлик. 2 -том. УзР ФА. -Т: "Фан" нашриёти . 1992 й.

3. Боборахимов. М. Конфликт и характер в узбекской лирике 80 -годов. Авторефарат диссертации. 1991 г.

4. Хожиахмедов А. Мумтоз бадиият малохати. -Т: "Шарк" нашриёти. 2002 й.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.