Научная статья на тему 'ДАВР ШЕЪРИЯТИДА БАДИИЙ САНЪАТЛАРНИ ҚЎЛЛАШ ОРҚАЛИ КЎЧИМ ҲОСИЛ ҚИЛИШ'

ДАВР ШЕЪРИЯТИДА БАДИИЙ САНЪАТЛАРНИ ҚЎЛЛАШ ОРҚАЛИ КЎЧИМ ҲОСИЛ ҚИЛИШ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
263
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Кўчим / Муболаға / Ташхис / Истиора / Интоқ / Анофора / Метофора / Градация / Ташхис / Истиора / Ружу / Таъдил.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Тўхтамурод Абдуллаевич Ражабов

Бадиий кўчимлар қўлланган шеънинг савияси ортиб бораверган сари шеъриятда ўз-ўзидан Муболаға, Ташхис, Истиора, Интоқ деб номланган бадиий санъатларнинг юзага келишига замин тайѐрлаган. Юз йиллардан бери яшаб келаѐтган лафзий ва маънавий санъатлар бугун давр шеъриятида қайта жилоланиб янги кўчимларни яратишга асос бўлмоқда. Таъкидлаш керакки ташхис орқали кўчим ҳосил қилишда муайян меъѐрни сақлаш зарур, акс ҳолда, ортиқча сентименталлик, ошкор дидактиклик каби хусусиятлар касб этиши ва бу охир оқибатда бадиий жиҳатдан ютқазишга олиб келади. Ўтмиш адабиѐти тўплаган ижодий тажрибалар қаймоғи, даврлардан ўтиши билан аҳамияти ва долзарблигини йўқотмаган, боқий қадриятга айланиб, авлоддан-авлодга ўтиб келган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ДАВР ШЕЪРИЯТИДА БАДИИЙ САНЪАТЛАРНИ ҚЎЛЛАШ ОРҚАЛИ КЎЧИМ ҲОСИЛ ҚИЛИШ»

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454

Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-403-412

ДАВР ШЕЪРИЯТИДА БАДИИЙ САНЪАТЛАРНИ КУЛЛАШ ОРЦАЛИ

КУЧИМ ^ОСИЛ килиш

Тухтамурод Абдуллаевич Ражабов

Бухоро давлат университети Узбек тили ва адабиёти кафедраси укитувчиси

АННОТАТЦИЯ

Бадиий кучимлар кулланган шеънинг савияси ортиб бораверган сари шеъриятда уз-узидан Муболага, Ташхис, Истиора, Инток деб номланган бадиий санъатларнинг юзага келишига замин тайёрлаган. Юз йиллардан бери яшаб келаётган лафзий ва маънавий санъатлар бугун давр шеъриятида кайта жилоланиб янги кучимларни яратишга асос булмокда. Таъкидлаш керакки ташхис оркали кучим хосил килишда муайян меъёрни саклаш зарур, акс холда, ортикча сентименталлик, ошкор дидактиклик каби хусусиятлар касб этиши ва бу охир окибатда бадиий жихатдан ютказишга олиб келади. Утмиш адабиёти туплаган ижодий тажрибалар каймоги, даврлардан утиши билан ахамияти ва долзарблигини йукотмаган, бокий кадриятга айланиб, авлоддан-авлодга утиб келган.

Калит сузлар: Кучим, Муболага, Ташхис, Истиора, Инток, Анофора, Метофора, Градация, Ташхис, Истиора, Ружу, Таъдил.

КИРИШ

"Узбек олимларининг олдида янги адабиётшунослик илми асосларини кайта куриб чикиш ва мустахкамлашдек вазифа турибди", - деб ёзади адабиётшунос ва адиб Улугбек Хдмдам. Хдкдкатдан хам мустакиллик даври узбек шеърияти кандай ривожланмокда? Бу давр шеъриятининг тараккиёт боскичларини белгилайдиган хусусиятлар хакида атрофлича тухталиш ва бугун шеър илми буйича ижод килаётган шоирларимиз эътиборларни кайси усулда ёзишда кенг каратаётганлари давр олимлари ва танкидчиларининг диккат марзида турибди. Албатта суз ахли учун янги бир образ яратиш, янги бир сузга маъно бериш бу марсга учгандай бахтли бир ходиса. Фикрни таъсирчан ва жонли ифодалаш учун, китобхоннинг калбига кириш учун сузни турли усулларда ифодалаш талаб килинади. Бундай шароитда шеърият майдонигна бадиий кучимлар лаббай деб садо бериб чикиб келади.

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454

Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-403-412

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Кучимлар бугуннинг махсули булмай балки мумтоз шеъриятимизда шоирлар фикрларини жилвалантириш максадида бир катор кучимларни уз ижодий ишларида куллаганлар. Бадиий кучимлар кулланган шеънинг савияси ортиб бораверган сари шеъриятда уз-узидан Муболага, Ташхис, Истиора, Инток деб номланган бадиий санъатларнинг юзага келишига замин тайёрлаган. Куришимиз мумкинки троплар хар бир даврда уз ахамиятини ёкотмаган, сайкалланиб, жилоланиб бораверган. Давр шоирлари хам ушбу бадиий кучимларга асосланган санъатларниг бевосита меъросхурлари хисобланишадилар. Юз йиллардан бери яшаб келаётган лафзий ва маънавий санъатлар бугун давр шеъриятида кайта жилоланиб янги кучимларни яратишга асос булмокда. Хусусан, анофоралар хам бугунги шеъриятимизда узига хос бир йуналиш сифатида ижодкорларга хамдам. Анофора аслида суз ёки сузлар гурухининг мисра ёки банд бошида такрорланиши, суз такрорининг хусусий куринишидир. Анофора маълум бир фикр, хис-туйгу, холат ва хни таъкидлаб курсатишга хизмат килади. Бу ходиса эса айни пайтда табиий равишда шеърнинг хушоханглигини таъминлайди. Масалан, У.Хдмдамнинг куйдаги мисраларига эътибор каратамиз.

Хрлатки, исмимни эслай олмайман, Хрлатки, касдида хар нега шайман, Хрлатки, кузимга куринмас дунё, Хрлатки, хаётим энг ширин руё,-

Юкорида берилган мисолда холат сузи мисрадан-мисрага утиб кучайиб бораверади ва ушбу кучайиш жараёнида узига метафоранинг шаклий куринишларини хам узига кушиб олади. Х,олат сузи кучайиб борган сари метофорик образга хос хусусиятлар хам узида метофорикликни кучайтириб, сунги мисрада яхлит кучимни ифодалайди. Яъни шоир "хаётим энг ширин руё" дейди. Албатта хаётга бундай таъриф нисбий тушунча. Чунки хаётнинг ширин, аччиги булмайди. Бу холат укувчининг туйгуларини жунбушга келтиради. Айнан мана шу холат метафорани юзага келтиради. Бу ерда шоир метафорани куллаш хакида уйламагани аник, бу ерда калб туйгуларини чиройли килиб когозга тушуришга шайланган шоир метофоранинг гузал куринишини юзага келтиради. Яни шоир калбида утмиши ва хозирги хозирги ягона кечинмага

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454

Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-403-412

айланади ва худди шу кечинма бадиий шаклда моддийлашиб, яхлит маънавий-рухий реалликка айланади. Юкоридаги метафора оркали берилган фикр маънавий-рухий реаллик нафакат укувчи балки шоирнинг узига хам илк бор намоён булаётган хакикатнинг узидир. Умуман олганда адабиёт тил билан иш куради, рух эса тилда узининг бутун теранлиги билан тула уз ифодасини топади. Натижада метафора усули билан кучим хосил килган суз вулкон каби укувчининг калбига таъсир курсати. Анафора шеърда нафакат стилистик восита балки, балки шеънинг композицион усулини белгиловчи восита сифатида хам намоён булади.

Бугунги мустакиллик даври узбек шеъриятимизда нафакат анофора, балки бошка бир неча санъатлар хам борки булар хам уз навбатида кучим хосил килиш хусусиятларини намоён килмокдалар. Кучимлар хакида гапирганда биз градация усулини бевосита тилга оламиз. Градация (лот. Gradation - изчил кучаймок) - мазмуни изчил кучайтириб боришга каратилган стилистик фигура. Градация икки куриниши мавжуд булиб, биринчиси нуткий бирликлар маъносинга кура белги-хусусият (холат, харакат ва б.), иккинчиси эса сусайтириш (антиклимакс) тартибида кетма-кет келтириш оркали воке булади. Масалан Икбол Мирзо шеъридан олинган куйидаги парчада маънонинг кучайтирилган такрори кузатилади:

Севгилим,

Дилсизлар дилларимизни, Тошбурон килсалар, Вайрон килсалар, Тиконлар копласа йулларимизни...

Шоир фикрни ифодалаш давомида ундалмадан кейин уй-фикрлари, хис-туйгу, кечинмаларининг ёрга мурожаати тарзида баён этилишини кузатишимиз мумкин. Ошик ушбу уринда дилсиз инсонлар демайди балки "Дилсизлар" деб кучим турини хосил килади. Бунда маъно "Тошбурон-вайрона-тиконзор" тарзида кучайтирилади: тошбурон вайронагарчиликка олиб келади, тиконзорга айланиш эса вайронагарчиликнинг юкори нуктаси. Бу уринда градация лирик кахрамон кечинмалари кучайишини ифодалайди, туйгуни кучайтириб, кечинмани чукурлаштириб бориш билан бир каторда метонимия хам кучайиб бораверади. Куриб турганимиздек градация ёрдамида кучим хосил килиш

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454

Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-403-412

тавирланаётган нарса ходисани аниклаштради, уни хиссий идрок этиш мумкин булган тарзда гавдалантиради. Бошкача килиб айтадиган булсак, градация ва сузларнинг узаро кетма-кетлиги натижасида олдинга сурилаётган образ куз олдимизда гавдаланади. Бирок бадиий асардаги градация шунинг узи билан чекланмайди. У бадиий вокелик ашиёси булиш билан бирга фикр ва туйгуларни бадиий умумлаштиришга интилади, шоир фикрини аниклаштириш, тулдириш, кучакйтириш максадларига хизмат килади. Шу оркали кучим ва ундан кейин хосил булган яхлит бутунликни, бадиий вокеликни тулаконли ва конкрет хис этадиган даражада жонли хис этиш учун замин яратади.

Шеърий санъатлар оркали кучим хосил килиш хакида гапирганимизда биз бевосида ташхис санъатига дуч келишимиз табиий бир хол, албатта. Чунки мумтоз шеърий наъмуналаримиздан тортиб, бугунги кунда янгилик белгисини саклаётган модерн адабиётигача булган барча даврларда ташхис санъати дил куйчилари томонидан мутасил равишда урганиб келинган ва шу йуналишда ижод килиш шоирларимизнинг беихтиёр бир вазифаларига айланиб колган десак муболага булмайди, албатта. Кузатишларимиз давомида ташхис санъати оркали мавжуд булган барча кучим турларида шеърий наъмуналар яратилганига дуч келдик. Жонлантириш санъати аслида метафоранинг бир тури, куриниши, жонсиз нарса-ходисаларга инсон, умуман, жонли мавжудодга хос сифатларнинг берилишидир. Шунингдек жониворларга инсонларга хос сифатларнинг берилиши хам жонлантиришнинг бир куриниши (антропоморфизм) саналади. Жонлантириш бадиий асарда турли даражада кузга ташланади: 1) стилистик фигура. Инсон тафаккурига хос кечинмалар (метофорик) фикрлаш, тил ананъалари билан боглик холда ва муайян гоявий-эстетик максадни кузлаб бадиий нуткда нарса-ходисаларга жонли мавжудодларга хос хусусиятлар берилади. М.Юсуфнинг куйидаги "Кари киз" шеъридан олинган парчада ушбу холатни кузатишимиз мумкин.

Карикиз,

Карикиз, сенга бир савол, Елкангни тулдириб сочинг йигларми, Уттиздан кейинги тонглари малол, Кунлар кукрагинга ботган ханжарми,

Ушбу мисраларда куриб турибмизки шоир шеър давомида кари кизга

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-403-412

"Сочинг йигларми" деб мурожаат килади. Бу оркали эса кучим турларидан метафорани хосил килади. Албатта, ухшатилаётган нарса-ходисаларнинг айнан ухшашлиги талаб килинмайди, балки икки нарса-ходисага хос белгилардан бирортаси асос учун олинади. Йиглаш бу инсон табиатига хос хусусият хисобланади ва мисрадаги сочларнинг йиглаши эса инсоннинг ички-кечинмаларини ифодалаб беради. Натижада соч ва инсон кунгли айнан бир тушунча асосида битта каторга келади ва биз излаётган метафорани хосил килишга сабаб булади.

Худди шу жараёнда метафорага омухта равишда ташхис санъати юзага келди. Чунки биологик жихатдан сочлар йиглаш кобилиятига эга эмас. Бу инсоний фазилатлардан бири хисобланади. Айни дамда сочнинг йиглаши ташхисни юзага келтириб сочларга жон ато килиб юборади. Куриб турганимиздек биргина бирикманинг узида шеърий санъат оркали кучим тури хосил килинган. Ушбу холат хам маълум бир адабий жараён таъсирида юзага келади. Яъни ташхис ва метофара орасидаги шундай холат назарда тутиладики, унда иштирок этувчи сузлар, унсурлар ва улар орасидаги узаро муносабатлар муайян даражада тургунлик касб этади.

Ушбу жараёнда шуни алохида таъкидлаш керакки ташхис оркали кучим хосил килишда муайян меъёрни саклаш зарур, акс холда, ортикча сентименталлик, ошкор дидактиклик каби хусусиятлар касб этиши ва бу охир окибатда бадиий жихатдан ютказишга олиб келади. Адабиётшуносликда лирик мукаддима, лирик хотима тушунчалари хам мавжуд булиб, улар мохият эътибори билан кучимнинг узи, факатгина ушбу мисрадаги жойлашув урни ва шу билан боглик бадиий-эстетик вазифалар жихатидан бирмунча фаркланади. Жумладан, лирик кириш укувчида тасвирланаётган кучимни кабул килишга мос эмотционал холатни юзага келтириш, лирик хотима эса кучимнмнг эмотционал муносабатини яхлит ифодалаш ва шу оркали укувчи таассуротларини мустахкамлаш каби максадларни хам кузлайди.

Албатта юкорида айтиб утганимиздек ташхис бугуннинг махсули булмай мумтоз шеъриятимизда энг фаол фойдаланилган санъат турларидан бири саналади. Ташхис санъатини юзага келтириш ва уни гузал килиб ифодалаш учун бу санъат устида тинимсиз ижод наъмуналари яратилган. Бирок бу даврда хам бу кучириш механик тарзда ёки шунчаки уйлаб топилган булмай, муайян мантикий асосга эгадир. Бошкача килиб айтсак кучирилаётган инсонга хос билан хайвонлар, кушлар, усимликлар ёки бошка жонсиз нарсаларнинг айрим

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454

Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-403-412

жихатлари орасида ухшашлик, муштаракликлар кузатилади. Масалан. "ёмгир ёгиши" инсоннинг кузёш килишига монанд, шунинг учун хам метофорик асосга эга булади. Жалолиддин Румийнинг куйидаги рубоийсида ташхис санъати махорат билан куллаганини ва ушбу жараёнда биз хозир тахлил килаётган кучим турлари кулланилганини куришимиз мумкин:

Рухсорингдан рангин угирлабди гул, Йултусардек дорга осилмиш кокил. Канча нола килди фойда булмади, Фарахбахш буйингдан жон олди булбул.

Рубоийдаги гулнинг ёр рухсоридан ранг угирлаши, кокилнинг дорга осилиши, булбулнинг нола килишию жон олиши - булар бари инсонга хос хусусиятларнинг гул, кокил ва булбулга кучирилиши натижасида воке булган ташхисдир. Бунга гул ранги билан ёр рухсорининг ранги, кокилнинг осилиб туриши билан дорда йултусарнинг осилиб туриши, булбулнинг сайраши билан инсоннинг нола килиши уртасида ухшашлик борлиги ташхиснинг юзага келишига мантикий асос булган.

Утмиш адабиёти туплаган ижодий тажрибалар каймоги, даврлардан утиши билан ахамияти ва долзарблигини йукотмаган, бокий кадриятга айланиб, авлоддан-авлодга утиб келган. Шу тарика адабий анъана сифатида шаклланиб утмиш адабиётида эришган ютуклар, тупланган тажрибаларнинг хаммаси бокий кадрият сифатида шаклланган ва бугунги кунда ижодкорлар томонидан наъмуна сифатида фойдаланилган. Х,ар бир авлод утмиш адабиёти билан узвий муносабатда булади, унга фаол ижодий ёндашади, салафлар тажрибасини уз даври куйган бадиий-эстетик вазифаларни бажаришга хизмат килдиради. Ушбу хамкадамлик конуний ходиса булиб, бу икки диалектик алокадаги бирликни ташкил этади ва адабиёт тараккиётининг мухим ички омилига айланади. Адабиётдаги ворисийлик, содиклик миллий адабиётдаги узига хослик, миллий киёфани йукотмаслик учун замин тайёрлайди. Мана шу омиллар бадиий санъатларнинг бугунги кунгача етиб келишини таъминлайдиган унсур саналади. Мумтоз адабиётимиздаги шеърий санъатлардан бири Истиора хам худди шу тарзда бугунги кунгача етиб келган ва давр шоирлари ижодида мухим урин тутмокда. Мавзу юзасидан келиб чикиб айтадиган булсак, истиора кучим турларини хосил килишда мухим шеърий санъат хисобланади.

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454

Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-403-412

Истиора мумтоз адабиётда бир суз шаклини вактинча омонатга "омонатга олиб", бошка яни кучма маънода ишлатишдир. Истиорада сузни уз маъносидан бошка маънода ишлатиш ухшашлик асосида амалга ошади. Масалан, М.Юсуфнинг куйидаги мисрасида буни яккол куришимиз мумкин булади.

Ёдимда колгани бир хира юлдуз, Тунлари кузимга термулади жим. Кунглим чаманига баргин тукар куз, Мен сени излайман исмсиз севгим...

Шоир узининг утган умрига назар ташлар экан жуда куп ёлгон гапиргани ва севмасдан ёши утиб кетгани хакида ёзади. Качонлардир мухаббатига сазовор булган гузал кизни эслашга хам кийналади, лекин у бор, у калбида яшамокда. Мана шу севги унинг юрагига бошка бир мухаббатнинг киришига асло йул куймайди. Шоир махбубаси каерда эканлигини хам билмайди, аммо унда доимий равишда бахт тилаб туради. Мана шу мисраларда истиора санъати юзага чикади ва бизни мавзу билан узвий боглайди. Биринчи мисрадаги "юлдуз" сузи "ернинг табиий йулдоши" маъносидан "омонатгина олиниб", "ёр" маъносида ишлатилган ва узига хос образли ифода юзага келган. Бир карашда юлдуз сузини машука, ёр маъноларида ишлатиш нотабиийдек туюлса-да, нур таратиб турган юлдуз билан ёрнинг нурли жамоли уртасида ухшашлик мана шу нотабиийликни табиий, гузал ифодага айлантиради. Шу оркали шеърдаги бир-бири билан богланган образлар тизими юзага келади, ушбу образлар бир-бири билан узвий алокада булиб, улар бир-бирини тулдиради, изохлайди ойдинлаштиради. Умуман шеъриятда образларнинг бу каби алокалари ижтимоий хаётни кенг ва лирик яратишгап имкон беради.

Замонавий адабиётшунослигимизда шоирлар узларининг махоратларини турли хил воситалар билан баён киладилар. Бу жараёнда эса улар бевосита утмиш адабиётининг кенг уммонларидан бахраманд буладилар. Бугунги кунда шеър ёзиш жараёнида шоирлар томонидан бевосита кучим турларига мурожаат киладилар. Бу оркали эса шеъриятнинг жозибадор булишига ва айни дамда фикрни уткиррок ифодалашга эришадилар. Бадиий санъат оркали шеърларни ифодалаш эса шоирларнинг ижодини янада таъсирчанрок килиб бораверади. Хусусан бугунги шеъриятимизда ружу санъати оркали шеърларни ифодалаш маълум бир маънода одатга айлангани хам бор гап албатта.

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454

Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-403-412

Ружу санъати оркали ифодаланган шеърларда шоир дастлаб узи келган мулохаза (бирор нарса-тушунча, холат хакида айтилган гап, унга килинган киёс, ташбех, тамсил ва ш.к) дан кайтиб, кейинги мисралар давомида янада кучлирок, таъсирлирок, гузалрок тарзда ифодалайдилар. А.Ориповнинг "Жон аччиги шеъри"да шундай лавхани куришимиз мумкин. Шоир байтларда нафакат ружу санъатини, балки кучим турларидан энг фаоли булган метафорани хам куришимиз мумкин.

Аё ширин сувинг булдими тахир, Дема бу туз таъми, кон аччигидир. Мен хам инсон эдим кузаман хозир, Сувни аччик килган - жон аччигидир.

Бу ерда шоир узи келтирган чиройли ухшатиш ва сифатлашларни (кон аччигидир) гуё билмасдан айтиб куйгандек ёки ундан каноатланмагандай булиб, фикридан кайтади ва ундан хам кура таъсирлирок сифатлашни (жон аччигидир) келтиради. Бу уринда нарса-ходисалар орасидаги ухшашликка асосланувчи асосланувчи троп мавжуд. Аччик ва ширин тушунчалари одатда ва табиий равишта инсон истеъмол киладиган махсулотларга нисбатан ишлатилишини инобатга олсак, жон аччиги ва кон аччиги бирикмалари уз-узидан метофарани хосил килади.

Шоир зулм курган инсонларнинг кисматини таъсвирлар экан уларнинг нохак улдирилганига тухталади. Уларинг хам яшашга хаклари борлигини ва улар хам бахтли булиши мумкинлиги хакида ёзади. Ривоят рухида ёзилган ушбу мисраларда ружу санъати метафоранинг юзага келишига сабаб булади. ^он аччигини жон аччигига айлантириш ушбу шеърининг кулминацион нуктасига айланади.

Буни Атоуллох Хусайний куйидагича таърифлайди. "Ружуда лирик кахрамон маъшука гузаллиги ёки бошка бирор сабаб туфайли хушини ёкотар холатга келади ва шу холатида беихтиёр фикр айтиб куйиб, кейин хушига келгач, "аслида манабундок эди" тарзида гапини тугирлаб олади". Илмий манбаларга асосланадиган булсак баъзи уринларда ружу истидрок деб хам юритилади, бирок бу масалада якдиллик йук, истидрокка берилган таърифлар ружудан бирмунча фарклидир.

Умуман олганда бадиий санъатлар хар бир даврда шеъриятнинг асосини

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454

Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-403-412

ташкил этади. Шеърият узининг турфа гузаллигини намоён килган бир пайтда олимларимиз яна шундай гузалликдан бахраманд булиш ва гузалрок топилмаларни излаш максадида шеърий санъатларни таткик киладилар. Шундай омиллар сабаб шеърий санъатлар асрлар оша завол топмай замон нафасига хамнафас яшаб келяпти. Умуман олганда шоир калб амрини маълум бир коидаларга мосламайди, аммо илм туфайли шеърият коидаларнинг оркасидан эргашаверади. Адабиёт ва шеърият илмидан хабардор шоирининг шеърлари таъсирли ва гузалрок чикишининг сабаби хам шунда. Шеъриятда уядош сузларнинг саналиши ва уларнинг айнан бир фикрнинг такроридан куткарилиши асарни гоявий ва бадиий жихатдан бор гаплиги ойдай равшан. Мумтоз шеърий санъат наъмуналаридан бири Таъдил санати хам худди шу максад йулида хизмат килади.

Таъдил (ар - тугриламок) мумтоз адабиётдаги шеърий санъат, бир байт таркибида бир нечата содда отларнинг маълум бир тартибда саналиши. Масалан Машрабнинг:

Малаксан ё башар, ё хуру гилмонсан, билиб булмасалан Бу лутфу бу назокат бирла сендин айрилиб булмасалан-

Ушбу мисрада ошик бевосита ёрга мурожаат килади. Ёр мохият нуктаи-назаридан тилга олинмайди аммо Малак, башар, хуру гилмон каби отларни катор ишлатиш натижасида метафорани хосил килади. Ушбу уринда метафора хосил килининши таъдил санъатининг хам юзага чикишига асос булиб хизмат килади.

Бундай шеърий мисралар мустакиллик даври узбек шеъриятида калам тебратаётган шоирлар ижодида хам жуда куп уринларда учратиш мумкин. А.Ориповнинг "Хотира" шеърида шундай холатга дуч келамиз

Она юрт багрида жуда хам йирок, Узга манзилларда топширдингиз жон. Хднуз куксимизни тирнайди фирок, Гарчи сиз музаффар, голиб, кахрамон.

Шоир ушбу шеърини хотира куни муносабати билан ёзади. Шеърнинг бадиий мазмунида эса жангларда озодлик учун жон берган мард углонлар рухи ёд этилади. Бугун озод Узбекистонда уларга барча бош эгишини таъкидлайди. Боболарнинг пок хотирасига хурмат бажо келтиради. Ушбу шеърда шоир

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-403-412

жангчи образини гавдалантиришга харакат килади, лекин унинг кимлигини очик айтмайди, балки унга музаффар, голиб, кахрамон деб мурожаат килди. Бу оркали эса кучим турларидан метофоранинг юзага келишига сабаб булган холатни юзага чикаради. Айни мисрада диккатни тортадиган яна бир мухим хусусият шундан иборатки, буйерда кучим турлари узаро кушилиб келади. Яни биргина таъдил санъатини юзага келтираётган сузлар айнан бир уринда хам метафорани, хам метонимияни юзага чикаришга хизмат килади.

Агарда биз музаффар, голиб, кахрамон лексемаларига алохида эътибор каратадиган булсак, буйерда инсонга мурожаат килинаётганлиги хакида фикрлар борлигини куришимиз мумкин. Шоир музаффар инсон, голиб жанчи, кахрамон ватандош демайди балки бирикмадаги хоким булак вазифасини хам тобе булакка юклаб юборади. Бу уринда эса метонимия кучим тури сифатида юзага чикади. Шундай килиб бир сатрнинг узида икки кучим турининг юзага чикканини куришимиз мумкин.

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда санойиъ нуткни гузал килувчи бадиий воситаланинг жами бугунги шеъриятнинг хам асоси саналади. Аслида нуткни безовчи воситалар, нутк гузалликлар дастлаб икки турга булинади. Биринчиси нуткнинг атайлаб ишлов берилмаган, тил ходисасига айланиб булган табиий гузаллик булиб, уларни биз зотий гузалликлар деймиз. Нуткка безак бериш учун атайин яратиладиган воситалар оризий гузалликлар дейилади. Кучимлар эса ушбу гузалликнинг хар иккал кисмида келиши билан шеърга нафосат бахш этади ва шеъриятда учинчи гузаллик сифатида карасак арзийдиган бадиий ходисага айланади. Шеърий санатларда нуткнинг купрок кайси жихатига караб урганилишини инобатга олиниб саноийлар лафзий санъатлар ва маънавий санъатларга булинади. Х,ар иккала турда хам кучимлар узининг сержилолиги билан санъат турларини жилвалантиришга хизмат килади.

REFERENCES

1. Д. Куронов "Адабиётшунослик лугати" Тошкент "Академнашр"-2010

2. М. Юсуф "Сайланма" Тошкент "Шарк" - 2007

3. А. Орипов "Танланган асарлар" Тошкент "F. Гулом" - 2001

4. Болтабоев "Адабиёт энциклопедияси" Тошкент "Мумтоз суз" - 2015

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.