Научная статья на тему 'ЧЎЛПОН ИЖОДИДА ТАБИАТ ЭСТЕТИКАСИ'

ЧЎЛПОН ИЖОДИДА ТАБИАТ ЭСТЕТИКАСИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

228
23
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
гўзаллик / нафосат / қувонч / қайғу / шеър / табиат / эстетика / тарбия. / beauty / sophistication / joy / sorrow / poetry / nature / aesthetics / upbringing

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Умида Сапаевна Шерматова

Мазкур мақолада Адулҳамид Чўлпон шеърлари ва ҳикояларида гўзаллик, нафосат, қайғу ва қувонч туйғуларининг нозик товланишларини ҳисси борлиги ва табиат гўзалликларини жозибали тасвирлашда Чўлпонга етадиган даражада тасвирлаш жуда қийинлиги талқин қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

AESTHETICS OF NATURE IN CHULPON'S CREATION

This article explains that Adulhamid Chulpon’s poems and stories have a sense of subtle sparkles of beauty, sophistication, sadness and joy, and that it is very difficult to portray the beauties of nature to the extent that Chulpon is attractive.

Текст научной работы на тему «ЧЎЛПОН ИЖОДИДА ТАБИАТ ЭСТЕТИКАСИ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 1 | ISSUE 3 | 2020

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2020: 4.804 ЧУЛПОН ИЖОДИДА ТАБИАТ ЭСТЕТИКАСИ

Умида Сапаевна Шерматова

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада Адулхамид Чулпон шеърлари ва хикояларида гузаллик, нафосат, каЙFу ва кувонч туЙFуларининг нозик товланишларини хисси борлиги ва табиат гузалликларини жозибали тасвирлашда Чулпонга етадиган даражада тасвирлаш жуда кийинлиги талкин килинган.

Калит сузлар: гузаллик, нафосат, кувонч, каЙFу, шеър, табиат, эстетика, тарбия.

AESTHETICS OF NATURE IN CHULPON'S CREATION

Umida Sapayevna Shermatova

Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent region

ABSTRACT

This article explains that Adulhamid Chulpon's poems and stories have a sense of subtle sparkles of beauty, sophistication, sadness and joy, and that it is very difficult to portray the beauties of nature to the extent that Chulpon is attractive.

Keywords: beauty, sophistication, joy, sorrow, poetry, nature, aesthetics, upbringing.

КИРИШ

Инсон ахлокини безовчи, гузаллаштирувчи бир сохаси - эстетик тарбиясидир. Бу тарбияни олган инсон хаёт, табиат гузалликларидан завкланади, гулларга, кушларга, барча жонзотларга мехр -шафкат билан карайди, адабиётни, мусикани, тасвирий санъат асарларини нозик тушунади. K,аЙFули, фожеали ходисалардан хам сабок олади, рухи покланади. Арасту "Поэтика" асарида трагедия санъатидан эстетик завк олган томошабиннинг рухий покланишини юнонча катарсис деб атайди. Бундан эстетик тарбия инсон хулкини нафосат билан безаши, эстетик идеални шакллантириши хакидаги мушохадалар кадимги юнон файласуфларининг хам диккат марказида булганлиги англашилади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

XX аср бошларида Туркистон халкларининг миллий уЙFOнишига кучли таъсир курсатган миллатпарвар шоир-педагог Абдулла Авлоний "Туркий Гулистон ёхуд Ахлок" асарида тарбияни уч турга булиб, тасниф этади:

1.Бадан тарбияси (Жисмоний тарбия);

2.Фикр тарбияси (Аклий тарбия);

3.Ахлок тарбияси.

А.Авлоний назарида бу уч тарбия узаро боFлик булиб, барчаси хам инсонни вояга етказиш учун мухимдир.

"Бадан тарбиясининг фикр тарбиясига хам ёрдами бордур.Жисм ила рух иккиси бир чопоннинг унг ила терси кабидир.Агар жисм тозалик била зийнатланмаса, ёмон хулклардан сакланмаса, чопоннинг астарини ювиб овора булмок кабидурким, хар вакт устидаги кири ичига урадур. Фикр тарбияси учун махкам ва соFлом бир вужуд керакдур".

А.Авлоний бу жумласида ахлокий тарбия яхши булмаса, ёшлар ичкилик, кукнори, наша, афюн, чилим, нос, попирис каби баданнинг саломатлигига зарарли одатларга берилиши мумкинлигини айтиб, '^улик нарсалардан кочмак, сакланмак шариат, акл, хикмат юзасидан лозимдир", - дея таъкидлайди.

Жисмоний тарбиянинг мухимлигини шарк халклари жуда яхши тушунганлар.К,адимий халк OFзаки ижоди - эртаклар ва достонларда йигитлар камондан ук отиш, курашда куч-кувватли этиб тасвирланади. "Уч OFайни ботирлар" эртагида хам оилада фарзанд тарбиясида мухим хисобланган хусусиятлар хакида куйидаги фикрларни укиймиз.

Доно ота уз уFилларига насихат килиб, инсон етуклиги мол-дунёда эмас, балки маънавий фазилатларда, касб-хунар эгаллашда эканлигини тушунтиради: "Узимдан кейин бахтсиз булиб колманглар, деб сизларни укитдим, вояга етказдим.Яна сизларни уч нарса билан (яъни, уч сохада) тарбия килдим. Биринчидан, соFлом вужудли килиб тарбия килдим - бакувват булдингиз.Иккинчидан, яроF билан таништирдим - курол ишлатишга (киличбозликка) уста булдинглар. Учинчидан, куркмайдиган килиб устирдим -ботир булдингизлар.Яна уч нарсани айтаман, кулокларингизга олиб, эсингиздан чикарманглар: ТуFри булингиз - бехавотир буласиз. Мактанчок булманг... "

"К,обуснома"да хам ота,оналар фарзандига касб-хунар ургатиш билан бирга, хатто бундан аввалрок жисмоний тарбияга эътибор бериб, от минишни,найза отишни, чавгонни, каманд-аркон ташлашни хамда сувда сузишни ургатади.Агар уйлаб курсак, буларнинг хаммаси табиат баFрида,тоза хавода булишни такозо этади.Демак, табиат кучоFида булиш хам жисмоний

тарбия,хам эстетик тарбия учун зарурдир. Аслида барча тирик мавжудотлар табиат кучоFида униб-усади ва яйраб-яшнайди. Табиат гузалликлари чексиз ранг-баранг булиб, эстетик тарбиянинг хам бошлаетичи, асосидир.

Бу уч хил тарбиядан энг мухими, А.Авлоний фикрича, ахлок тарбиясидир. Агар бола, усмир ахлоки гузал булмаса, хулкида дилозорлик, аёвсизлик, безорилик, ёлFOнчилик, манманлик, мактанчоклик, мунофиклик (риёкорлик), намима - чакимчилик каби иллатлар булса, бундай одамнинг жисмоний ва аклий кувватидан фойда йукдир.

Барча буюк шоирлар ижоди, хусусан Адулхамид Чулпон шеърлари ва хикояларида хам гузаллик, нафосат, каЙFу ва кувонч туЙFуларининг нозик товланишларини хис этамиз. Зеро, табиат гузалликларини жозибали тасвирлашда Чулпонга етадиган даражада тасвирлаш жуда кийиндир.

Шоир 1919 йилнинг февралида ёзилган машхур "Гузал" шеърида она Ватан гузаллиги ва мукаддаслигини, Ватан юлдуздан, Ойдан, Кундан (Куёшдан) хам гузал эканлигини илхом билан, жушиб ёзади: Крроету кечада кукка куз тикиб, Энг ёруF юлдуздан сени сурайман. Ул юлдуз уялиб, бошини букиб, Айтадир: "Мен уни тушда курамен: Тушимда курамен, шунчалар гузал, Биздан-да гузалдир,ойдан-да гузал!"

Чулпон ижодида табиат манзаралари уз холича гузаллигидан ташкари, мухим эстетик ва сиёсий идеални равшанлаштирувчи восита хизматини утайди.

Чулпон "Табиатга" шеърида Ватан табиатининг гузаллигини севикли ёр гузаллигидан хам аъло деб билади, уни ижобий маънода идеаллаштиради, яъни, эстетик идеалга айлантиради:

...Танларинг нур, юзларинг нур, тенгларинг хурдир сенинг, Ёкут ойлардин кУйилFOн ёFдулардандур танинг. Кук юзида барча юлдузлар суюнчингдур сенинг, Кулмагингдур боFчаларга турли гулларин сочар, Куз карашингдур сенинг, элга саодатлар очар...

Шеърнинг давомида Чулпон табиатнинг кахри келганда кудратли кучлари кандай фалокатлар келтиришини хам ажойиб, тулкинли манзараларда тасвирлайди.

K,аЙFуриб колган чоFингдур, барча жонлар каЙFурар, Х,ар томонда каЙFу хасрат, хар азиз жон ох урар. Кук юзини коп-кора,машъум булутлардир, урар,

Ул булутлардур ёруFликнинг юзни коплаб турар. Ул булутлар устига отдек миниб девлар чопар, Х,ар уришда камчини утлар ёкар, чакмок чакар. Ул булутлар чопалар девлар билан осмон буйи, Унда бошланса жин, олбости ва шайтонлар туйи, Кук гузалдир,сел ёFар,дУллар куяр, туфон босар,

Кум кучар...тоFлар кадар кумлар кучар...йулни тусар... Зур денгизлар наъра тортар...жон сурар, тулкин чопар, Катта тулкинлар келар-да, майда тулкинлар кочар...

Шоир бу шеърида кудратли табиат стихиясини рассомлардай жонли манзараларда чизиб курсатар экан, табиат ходисаларига ботиний ва серкатлам маънолар хам юклайди:

1.Х,акикий табиат кахри келганда хам жуда гузал ва кудратли.

2.Табиат кудрати олдида одамларнинг энг кудратлиси хам ожиз булиб колади.

3.Ижтимоий, рамзий маъно: халк оммаси кулликка, мустамлакачиликка карши кУзFOлса, "тоFдай кумлар кучиб, дуллар куйиб, туфон босиши мумкин.Катта тулкинлар келса, кичик тулкинлар кочади..."

НАТИЖАЛАР ВА МУХОКАМА

Чулпоннинг педагогик ва эстетик карашларини урганишда унинг табиат гузалликларини нозик хис этиши ватанпарварлик туЙFусини шакллантиришга хизмат килишини таъкидлаш билан бирга, табиатнинг кудратли стихиясини тасвирлаш оркали шоир ватанининнг шуролар томонидан босиб олинишига карши, Туркистон халкларининг инсоний хукуклари оёкости килинишига карши жуда кучли алами ва кахр-Fазаби, исёни хам ифодаланганига эътиборни каратиш зарур.

Шарк адабиётида Инсон ва табиат масаласи Алишер Навоий ижодида юксак п0F0нага кутарилди.Навоий "...табиат ва инсонни бир-бирига тамсил тарзида тасвирлайди". Хдкикатан, табиат инсонни яратувчи "илохий кудрат", лекин бу "илохий кудрат"нинг уз фарзандига мехр-мухаббати чексиз. У инсонни фоний дунёда хам, бокий дунёда хам уз баFрига олади.Шу жихатдан, инсон табиатнинг бир булаги.

Чулпон шеъриятидаги табиат фалсафасига шу нуктаи назардан ёндошмок лозим. В.Г.Белинский "Табиат санъатнинг доимий тимсоли, ундаги энг олий предмет эса инсондир", деб ёзади.Чулпон поэзиясида хам табиат - максад эмас, аксинча, унинг замирида инсон эрки - хукуклари билан боFлик катор масалалар

ётади. Хдкикатан, шоирнинг табиат лирикасидаги куз, киш, бахор, бинафша, булут, барг, тун каби образларнинг поэтик дунёси нихоятда кенг. Улар ижодкор концепциясини белгиловчи шеърий воситаларга айланиб кетган. Табиийки, мавжуд тузум ижодкорнинг ижтимоий, сиёсий, эстетик карашларига у ёки бу даражада таъсир этади. Хусусан, Октябр инкилобидан маълум фурсат утгандан сунг ижод эркинлигининг буFилиши натижасида ижтимоий эстетик тафаккурни турли рамзий шаклларда акс эттириш тамойилллари устиворлик килди.Айникса, 20-йиллар адабиётидаги энг мухим тенденциялардан бири хаёт хакикати, инсон эрки-хукуклари билан боFлик масаларни табиат тасвирида беришдир.Кддимдан то хозирга кадар инсон кечинмаларини табиат ходисаларида тасвирлаш анъанаси мавжуд. 20- йиллар адабиётининг фаол муваккидларидан А.Саъдий бу хакда шундай ёзади: "...табиатдаги бир нарса, бир ходиса, бир вокеа, моддий бир куриниш тасвир этилар экан,шундан асл максад шуларнинг узларининг тасвири булмайдир. Балки шул тасвир ва шакл оркали маъноларFа, фикр, хис ва хаёлларFа ишора ва имо килиш буладир. Шулар оркали рухий бир холат, бир тасаввур, рухий бир хаяжон икода этиладур... " Лекин санъаткор борликни тасвирлаганда ундан нусха кучирмайди, балки андоза олади. Инсон калбининг, рухиятининг такрорланмас лахзаларини табиат образларида гавдалантиради. "...шу маънода хар бир тарихий даврда инсоннинг табиатга муносабати узгариб борган...шу жихатдан айтиш мумкинки, пейзаж хам, жонсиз предметлар хам бадиий асарда илгари сурилган фикрни, FOявий-эстетик максадни нурлантириш, кахрамон калбининг, хаётининг у ёки бу дунёкарашидан келиб чикувчи FOявий-эстетик концепция биринчи планда туради... "

Чулпон поэзиясида табиат тасвири "мангу туткунликка кирган улка" кисмати билан чамбарчас боFланган.Айникса, шоир таваллуд топган ФарFOна водийси миллий мужохада давом этган йилларда Туркистоннинг бу гузал кисми "чечаклар водийси" - конлар водийси холига келмишдир".Чулпон бу давр манзарасини ифода этган "Гузал ФарFOна" шеърини яратди.Таъбир жоиз булса айтиш керакки, шеъриятимиздаги иккинчи бир гурух шоирлар ФарFOнани "Бахтлар водийси" - гуллар улкаси деб тасвирладилар.Хдкикатда эса водийнинг бахори утиб, кузи бошланган эди. "Кум-кук" либослар урнига "конли куйлаклар" кийган эди:

Эй гузал ФарFOна, конли куйлагингдан айланай, Таркалиб кетган каро, вахший сочингда бойланай. Вахший бир урмон каби баFримни босмишдир камиш, Кузларингда хеч куринмас бир олов,бир ут ёниш...

Шеърнинг хар бир сатридан Кукон фожеасида шахид кетганларнинг "ох -вох" хайкироти эшитилиб туради. Шу боисдан, "Гузал ФарFOна" шеър эмас, тугал бир достон. "Бузилган улка" сингари фожиали драма. "Конли куйлак кийган, сочлари вахший таркалган", осмонини кора булутлар коплаган Ватан, миллат достони.

20-йиллар узбек шеъриятинингасосий хусусиятлардан бири - табиатни инсонлаштириш.Инсон дардини табиат вокеа-ходисаларига боFлаб поэтик максадни шакллантириш.Фитратнинг "Миррих юлдузига", Ботунинг "Темиркозик юлдузига", Элбекнинг "Мунгли куш", Чулпоннинг "ЁруF юлдузга", "Пуртана", "Куклам каЙFиси" , "Норин дарё" шеърларида шу хусусиятларни кузатиш мумкин.

Юлдуз - Чулпоннинг суйгани.Унинг юлдузга мухаббати шунчалик чексизки, уни "гузал юлдуз", "нурли юлдуз", "Эрк юлдузи", "тилак юлдузи", "нажот юлдузи", "толе юлдузи"дея эркалайди.Юлдуз - "оталарнинг тарихдаги хатосин", "эл куксида сурган ишрат, сафосин" курган, "юрт учунжонлар бериб, конлар туккан эрлар"ни таниган ягона гувох:

Гузал юлдуз, нурли юлдуз, тез суйла Оталарнинг тарихдаги хатосин, Шул хатодан осуFланиб, ёвларнинг Эл куксида сурган ишрат, сафосин...

Чулпон Туркистоннинг чор Русияси томонидан босиб олинишини "оталарнинг тарихдаги хатоси" деб бахолайди. Унинг нигохида "утган турмушнинг бутун конли, жонли, шонли ерлари" ва ерлар учун "жонлар бериб конлар туккан эрлар"и гавдаланади:...Бирок юлдузнинг суйламакдан тили лол.Чунки унинг сузлайдиган яхши сузи йук эрур, "оFиз очса, йуксил элни эзмакка, кон килмокка хасратлари куп эрур".

Нега жимсен, нега жавоб бермайсен, Нега кузинг кизаринди,ёшланди? Нега юзинг сулган каби юмшарди? Нега сенда бир талваса бошланди?

Чулпоннинг юлдузлари ичра унинг юрагига якини - Эрк юлдузи.Кафасдаги кушнинг озодликдан узга орзуси булмаганидек, "куллик кушинотини тинглаётган" туткуннинг хаёлида хам эрк яшайди. Чулпоншунос олима Замира Эшонова ёзганидай Чщлпоннинг юлдузга хам кинояли, хам илтижоли, хам хасратли, хам дустона мурожаатлари МИЛЛАТ ДАРДИнинг зурлигидан туFилган.

Хулоса килиб айтганда, шоир шеърларида юрт каЙFуси, ватан каЙFусини ифодалаш учун табиат манзаралари тасвиридан мохирона фойдаланилган. Биз хозир мустакил давлатимизни куриш бахтига эришган эканмиз, халкимизнинг узок ва якин утмишини, тарихий хотирани унутишга хам маънавий,хам демократик хукукий давлат фукароси сифатида хаккимиз йук. Халкимиз ор -номуси, инсоний кадр-киммати учун жон олиб, жон берган кураш йилларини, ватанимизнинг хакикий тарихини урганиш давлатимиз фукароларида, барча ёшга мансуб авлодлар калбида ватанга, халкка мехр ва мухаббат туЙFуларини уЙFOтади.Тарихий хотирасини йукотганлар манкуртлашиб, факат мол, дунё, мансаб, амалга хирс куйиб, узларини ватан такдирига алокамиз йук деб, хис киладилар.

REFERENCES

1. Абдулла Авлоний. Танланган асарлар.2 жилд.Т., Маънавият"1998, 190 б.

2. Арасту. Поэтика.Ахлоки кабир. Т.Янги аср. 2004 йил.

3. Чулпон.Асарлар.1 жилд.Т.Г.Гулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти.1993 йил.

4. Ё.Исхоков.Навоий поэтикаси.Т.,1983, 240 б.

5. В.Г.Белинский.Полн.собр.сочн.Т.,2010, 300 б.

6. Матчонов С. (2020). Адабиёт дарсларида тахлил ва талкин уЙFунлиги. Тил ва адабиёт таълими. 7(7), 8-11.

7. Матчонов С. (2020). Китобхонлик ва мутолаа маданияти. БухДУ Бошлаетич синфларнинг она тили таълимида инновацион технологиялардан фойдаланиш. Халцаро конфереция материаллари 2020 йил 29 апрель, 89-92-бетлар

8. Матчонов С. (2020). Адабий таълим тизимини технологиялаштириш ва бадиий-эстетик тафаккур муаммолари. Низомий номидаги ТДПУ Илмий ахборотлар 2020 7(1), 49-53-бет.

9. Шерматова У.С. (2019). Чулпон лирикасини урганиш технологияси. Tafakkur ziyosi, 2(2), 29-32.

10. Шерматова У.С. (2020). Kunduzsiz kechalar yog'dusi. Til va adabiyot ta'limi, 2020, 3(3), 23-25.

11. Шерматова У.С. (2020). Ватан тимсоли маънавий кадрият. Pedagogik mahorat, 6(6), 84-88.

12. Shermatova U. (2020). The light of nights without a day. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences, 4(4), 112-117.

13. Bakiyeva H. (2019). Developing articulation of elementary class students using independent work methodology. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences. 7(6), 14-16.

14. Бокиева X. (2010). Бошлаетич синфларда холат феъллари иштирокида укувчилар луFат бойлигини ошириш. Педагогик таълим, 3(3), 28-32.

15. Бокиева X. (2013). Бошлаетич синфда иборалар устида ишлаш. Педагогик таълим, 7(1), 62-66.

16. Umirova D. (2020). Authenticity and authentic materials: history and present.

European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences. 5(10), 129-133.

17. Rasulov R. (2020). Word Valence and Syntactic Relationship. International Journal of Psychosocial Rehabilitation, 24(02), 295-300.

18. 19. Rasulov R. (2020). Agency Valency of Voice Forms of the State Verbs (On the Material of the Uzbek Language). International Journal of Multicultural and Multireligious Understanding, 7(7), 308-317.

19. Rasulov R. (2020). Kelajak - til sohiblariniki. Til va adabiyot ta'limi, 7(7), 63-64.

20. Ботирова Ш.И. (2020). Об обучении студентов филологии основам анализа и литературным терминам. Преподавание языка и литературы, 7(7), 82-83.

21. Ботирова Ш.И. (2020). Роль художественного психологизма в метафорической гармонизации реальности человека и жизни. Преподавание языка и литературы, 10(10), 64-66.

22. Botirova, S. (2020). The Role of Artistic Psychology in the Metaphorical Harmony of Man And the Reality of Life. Asian Journal of Multidimensional Research, 9(4), 1620.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.