CC BY
5С возрастом, когда появляется свободное время для раздумий или возможность высказаться, начинаешь как бы заново осмысливать жизнь свою или других людей и прошлые события. Для меня такой темой является жизнь моего отца — профессора Исмагила Гадиевича, яркого представителя национальной интеллигенции. Как-то Зиля Гаяновна Магиярова*, собирающая сведения об уроженцах Чекма-гушевского района Башкортостана, попросила меня предоставить биографические данные о моем отце, профессоре И. Г. Су-лейманове1. Готовясь к встрече с ней, я вспомнил, что в семейном архиве остались многочисленные документы и воспоминания моего отца. Воспоминания, в стихах и в прозе, он писал последние год-два своей жизни, хотел опубликовать их, но не успел. Тогда, более тридцати лет назад, у меня не было возможности заняться разбором его
* З. Г. Магиярова — кандидат педагогических наук, доцент КГТУ (КАИ).
литературного наследия, оригиналы которого написаны на основе арабской графики, а потом переведены на кириллицу. Теперь же я прочитал все записи и, в свою очередь, перевел их еще и на русский язык.
Жизнь Исмагила Сулейманова (19041973) складывалась нелегко. В семье росло шесть детей. В самом начале 1918 г. умер отец. Гражданская война не давала возможности нормально вести хозяйство. «Вилочный» мятеж в начале 1920 г., докатившийся до деревни Старое Баширово, чуть не закончился трагически для самого старшего брата — учителя, да и для всей семьи. Беды голодного 1921 года начались с того, что пала единственная лошадь. Но самым трагическим событием стала смерть от голода матери2.
В 14-15 лет Исмагил стал основным работником в семье3 и оставался им до тех пор, пока не подросли младшие дети, пока он сам не закончил школу-семилетку. К этому времени он уже обрел свою цель — стать специалистом сельского хозяйства. Исма-
152:
СВИДЕТЕЛЬСТВА. МЕМУАРЫ
гил поступил на учебу в Мидовский совхоз-техникум, который закончил с отличием в 1930 г. Успев недолго поработать агрономом, он пришел по призыву в Красную Армию, быт направлен на юг Туркмении на борьбу с басмачами. После демобилизации он снова работал. Но мечта стать высококвалифицированным специалистом-биологом привела его в Казань в университет.
С отличием закончив Казанский университет, Исмагил Сулейманов через некоторое время начал работать на университетской кафедре физиологии растений, служению которой он посвятил всю оставшуюся жизнь, за исключением периода Великой Отечественной войны. После возвращения с фронта орденоносец-артиллерист И. Г. Сулейманов, несмотря на подорванное войной здоровье и инвалидность, про-
должил занятия наукой: сначала на стыке биологии и химии (кандидатская диссертация), затем биологии, химии и физики с применением новейших методов исследований (докторская диссертация). Позднее он стал заведующим кафедрой физиологии растений, признанным авторитетом по водному режиму растений4. Такой целеустремленности и работоспособности в сочетании с приветливым нравом можно только поза-видовать5.
В № 1 2005 г. журнала быши опубликованы отрывки из воспоминаний И. Г. Сулей-манова6, а в настоящем выпуске вниманию читателей предлагается очерк-воспоминание об одном событии периода Гражданской войны, явившимся первым испытанием на мужество и оставившем глубокий след в памяти пятнадцатилетнего парня.
ПРИМЕЧАНИЯ:
1. МаЪиярова 3. Якташыбыз — олуг галим // Татар иле. - 2004. - № 44. - Октябрь.
2. Елисеева Н. С., Сулейманов Н. И. Сулейманов Исмагил Гадиевич // Фронтовики — ученые Казанского университета. - Казань, 2000. - С. 163-171; Селэйманов Н. Ул узе бер денья // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2005. - № 1. - С. 187-196; Архив КГУ, оп. ОК 15, св. 10, д. 230, л. 2.
3. Селэйманов И. «Яшь чагымда аулда» (шигырь). Авторныщ шэхси архивыннан.
4. Татарский энциклопедический словарь. - Казань, 1999. - С. 547; Казанский университет (18042004): Библиографический словарь. - Казань, 2004. - Т. 3. - С. 354-355.
5. Елисеева Н. С., Сулейманов Н. И. Указ. соч. - С. 163-171; Архив КГУ, оп. ОК 15, св. 10, д. 230, л. 6, 9, 11; Боевая характеристика 1945 г. Из семейного архива автора.
6. Селэйманов Н. Ул узе бер денья... - С. 187-196.
Фото на с. 152: И. Г. Сулейманов в дни Ленинградской блокады на курсах по подготовке командиров батареи артиллерии. Лето 1943 г. Фото из архива автора.
Наиль Сулейманов,
научный сотрудник КГУ
Керэш юлында. Беренче сынау Ьэм сыналу
Ул чорларда ж,эйнен матур кеннэре иде. Июль кояшы узенен нурларын чэчеп, бул-ган ж,ирне яктыртып Иэм ж,ылытып тора иде. Ул елны (1919) янгырлар да вакытында булып, игеннэр усэргэ Иэм ж,итешергэ шартлар яхшы булды, арыш, тары, солы Иэм башка игеннэр купереп унды. Арыш арасына зур кеше керсэ кумелэ торган иде, тик башакларны ж,илбер-ж,илбер килуен куреп кенэ анда кеше булганын белергэ мемкин була иде.
Барлы-юкпы болында да улэн зур Иэм матур булып усте, аллы-гелле чэчэк атып, деньяны матурлап тора иде. Улэн эченэ кумелеп, денья кайгыларын таратып Иэм оны-тып, рэхэтлэнеп йерисе, ауныйсы килэ иде. Яшел хэтфэ кебек болын, ничектер, узенэ тарта кебек, кил син, балам, «кил син, анам Иэм кызларым, кил кочагыма кер, ямьле ж,эйнен рэхэтен кур», - дигэндэй булып купереп тора иде. Сэвэде суы да ул кеннэрдэ кин булып, шыбыр-шыбыр итеп ага иде. Каз Иэм урдэк бэпкэлэре су эчендэ чумыш-чумыш уйныйлар, бер чумалар да бер чыгалар, башын кутэреп карыйлар да, тагын суга кереп югалалар иде.
Кая барсан да, кая карасан да табигатьнен матурлыгы сокланырлык, карап туймас-лык, хуш ислэре башка китэрлек, ж,анга ж,итэрлек, кайгы йомгагын сутэрлек кебек иде. Агач башындагы каргалар да бер очалар, бер куналар. Алар да матурлыкны анлыйлар кебек, узлэренчэ хыял дингезендэ йезэлэр кебек иде.
Малларга да матур шартлар туган, ашап-эчеп, болын кичеп, иясенэ хезмэт итеп, сука сереп, сет биреп, рэхэтлэп торырлык, кеше кунелен курерлек, ямьле табигатьнен матурлыгын арттырып, монлы уйны таратып, «яшэргэ кирэк, яшэргэ» дип эйтэ белмэсэ-лэр дэ, аларга карап шулай уйларга мемкин иде. Табигатьне матурлыгын куреп Иэркем узенчэ хис итэ, Иэркем узенчэ файдалана, кунел ача Иэм юата, зур кайгыларын югалта.
Лэкин ул матурлыкларнын берсе дэ кузгэ куренерлек, ана карап кунел юатырлык, кайгыларны таратырлык булмады. Басу эшлэрен дэ вакытында эшлэргэ, кирэгенчэ ки-
«
черергэ туры килмэде. Малларны да абзардан чыгармаска туры килде, аларны чабып алып кайткан печэн белэн генэ тамакларын ялгадык, туйганчы ашатырга мемкин тугел, ченки кукрэп ускэн иген басуында, болында аклар гаскэре тора иде. Басуда Иэм болын-да эшлэргэ дэ рехсэт итмэделэр. Ченки ул чорларда гражданнар сугышы бара иде. Безнен авылны бер кызыллар, бер аклар килеп алалар иде, озак тормый китэлэр иде. Килер алдыннан Иэм авылдан китэр алдыннан да мылтык Иэм туп аткан тавышлары ишетелэ иде Сэвэдэнен аргы ягында Иэм эрэмэлек буенда.
Безнен гаилэдэ ж,иде кеше иде: авыру анам, апам, сенлем, ике агам, туганым Гали Иэм мин. Зур агам курше авылда икмэк хэзерлэу пунктында эшли, хезмэт итэ иде, кызыллар оештырган урында. Икенче агам ейдэ йорт эшлэрен карап, гаилэ эшлэрен алып бара иде. Курше авылларда Иэм бездэн ерак авылларында да туган тиешле кешелэр яши иде.
Бездэн кырык чакрым ераклыкта, Аташ авылында этинен бертуган апасы тора иде. Анын уртанчы малае Солтанэхмэт патша хезмэтеннэн баш тартып, сугыш елларында (1914) урманда качып йерде. Ул анда кызыл партизаннар белэн танышкан, алар группа-сына кушылган, алар белэн бергэ хезмэт иткэн, гражданнар сугышы башлангач, аклар торган авылларга, шэИэрлэргэ барып гаскэрлэр ечен кирэк булган терле мэгълуматлар ж,ыеп, кызыллар штабына ж,иткерэ торган булган. Партизан отрядынын боерыгын утэ-гэн вакытта, бер кенне тотып алалар, нык кына кыйнап, анын нинди, кайдагы партизан отрядыннан икэнен эйттерергэ тырышканнар, бернинди дэ кирэкле мэгълумат бирмэ-гэч, Уфа шэИэренен термэсенэ япканнар (утыртканнар). Купме вакыт анда яткандыр, белмим, лэкин шуны хэтерлим, Уфага кызыллар якыная башлагач, термэдэге кызыл партизаннарны, куз алды карангылангач, аклар алып чыкканнар Иэм кенбатыш якка алып киткэннэр ж,эяупэп. Аларны сафка тезеп барганнар, дурт яктан да мылтыклы солдат-лар чолгап алган булган. Бер авылнын читеннэн ындыр буйлап барганда сафта тавыш кутэрелгэн, берничэ ристан качарга дип сафтан чыгып йегергэннэр, алар артында мылтыклы солдатлар мылтык ата-ата кычкыра Иэм куа башлаганнар, шул тэртипсезлектэн файдаланып, Солтанэхмэт абзыкай Иван белэн кычыткан эченэ кереп ятканнар (егыл-ганнар). Кычыткан арасына керунен узлэренчэ сэбэбен алдан хэзерлэгэннэр. Лэкин аларнын сафтан чыгып китулэрен, кычытканга сикереп керулэрен курми калганнар, ах-ры (Солтанэхмэт абзыкай эйтуе буенча), аны белгэч, башта дурт аяклап, аннан сон аякка басып, тавыш чыгармый, бер бакчадан чыгып, икенче бакчага кереп йегерэ башлаганнар. Ул авылнын артында куе урман бар, шунда барып чыкканнар. Урманны утеп чыгып, иген басуына барып кергэннэр. Ул арада тан ата башлаган. Хэлдэн таеп, иген басуына кереп яшеренгэннэр, утырып ял иткэннэр. Солтанэхмэт абзыкай безгэ килер-гэ дип юл тоткан. Кендезен басуда иген арасында качып торып, теннэрен, кен карангы-лангач, юлсыз басулар аркылы алга барганнар. Ике кен уткэч качуларына, Солтанэхмэт абзыкай ристаннар киемендэ, зур сакаллы, кичен кен карангылата башлагач, ындыр аркылы безгэ килеп керде. Танырлык та тугел иде. Ачыккан, хэлдэн тайган, беренче соравы шул булды: «Бэширдэ кемнэр тора, аклармы, кызыллармы?» Кызыллар, дигэч, тынычланып китте. Анын партизан булганын элегэ кадэр ишетеп кенэ белэ идек, ул чын булып чыкты, хэзер узебез курдек. Анам ашатты, эчертте, анын тамагын туйдырды, шун-нан сон ристан киемнэрен салдырып, Хесэен абзыкайнын иске киемнэрен кидердек, яна киемнэр юк иде. Хесэен абзыкай анын сакалын элек кайчы белэн кыркып алды, аннан пэке белэн кырды. Адэмгэ ошап китте. Чэчлэрен дэ алды. Нигэ бу хэлдэ булганын Иэм килгэнен безгэ ишеттерми, зурларга гына сейлэде. Алар сейлэшкэндэ эгэр якын барсан, суздэн туктыйлар иде. Анын нигэ бу хэлдэ килгэнен без — балалар тик берничэ кеннэн сон гына белдек.
Солтанэхмэт бездэ бер-ике кен торып, Баскак авылына китэм дип тора иде. Бу авыл-да, анын белуе буенча, кызылларнын штабы булырга тиеш. Анда барып куренеп, партизан отрядын табарга, янадан эшкэ тотынырга дип торган. Лэкин хэллэр бик тиз узгэреп китте, кызыллар чигенэ башладылар, Хесэен абзыкай, староста боерыгы буенча, алар белэн бергэ олау белэн китте.
Кетмэгэндэ безгэ аклар килде. Зур атышулар булмады, тик берничэ урында мылтык аткан тавышлар берничэ сэгать буенча ишетелеп торды (килеп-килеп ишетелэ иде). Аклар килу менэсэбэте белэн анамнын Иэм Солтанэхмэт абзыкайнын авыр хэлдэ кал-ганнары, кэефлэре бозылганы йезлэреннэн куренеп тора иде. Анам карчык мине чакы-рып алды, нигэдер юрган белэн каплады, узе дэ шунын астына керде. Салиха апага эйтте, эгэр дэ йорт ишегалдында торган аклар солдаты ейгэ керэ башласа, безгэ эйтер-гэ дип. Юрганга капланган килеш, кеше ишетмэсен дигэн кебек, минем колагыма Солтанэхмэт абзыкай турында сейлэде. Солтанэхмэт абзыкайнын уз исеме белэн эйтмэс-кэ кушты, нинди исем белэн эндэшергэ кирэген хэтерлэмим. Безнен ялчыбыз дип йер-тэбез, диде. Анын белэн грубый итеп сейлэшергэ, туганнарча булмаска кушты. Шулай итеп без Солтанэхмэт абзыкай белэн ялчы белэн бай арасындагы мегамэлэгэ кучтек. Ялчыны сарайда арбада тен кундырырга булдык. Анда йоклау бездэ гадэт буенча иде, узебез дэ еш кына арбада йоклый идек тыныч вакытта, саф Иавада. Ул акларга ошама-ды, ейгэ керергэ куштылар.
СВИДЕТЕЛЬСТВА. МЕМУАРЫ
Без беребез дэ русча белми идек. Солтанэхмэт абзыкай да белмэскэ салышты, ченки хуж,а белми торып, ул белгэнен курсэтсэ, шиклэнэ башлаулары бар иде. Эшлэгэн булып ул солдатлар янына бара иде, анда эш табып кыймылдый башлый. Бигрэк тэ, солдат янына командир килсэ, колагын салырга, аларнын сузлэрен ишетергэ тырыша иде. Солдатларнын беразы йорт ишегалдында, калганнары тауга менеп, ашарга гына кайта иде. Алар урынына ейдэге солдатлар бара иде.
Бердэнбер кенне ул нэрсэдер ишеткэн, секретный нэрсэ булгандыр, ахры. «Штабка ж,иткерергэ кирэк булган бик меЬим хэбэр бар, мин Баскак авылына китэм, - ди. Тик менэ нинди юл белэн аклар фронты аркылы, аларга тотылмыйча китэргэ?» Ул авылга киту ечен Солтанэхмэт абзыкай ике вариант уйлаган. Бер варианты буенча авылнын аргы очына барып, тау итэгендэ Иэм башында усэ торган иген басуы, арышлар аркылы китэргэ, эгэр анда гаскэр булмаса. Лэкин бездэн бер чакрым ераклыкта Яна Бэшир авылы бар, анда аклар бармы-юкмы, белмибез. Эгэр анда аклар булса, акларнын постларына элэгуе бар. Эгэр элэксэн, анарга да, безнен гаилэгэ дэ аклар тарафыннан яхшылык кетэргэ ярамый, чыгарып атулары бар. Андый хэллэр булуын ишеткэн идек. Яна Бэ-ширгэ йомыш белэн барып белергэ дип план тезедек. Лэкин ул планны уткэреп булма-ды. Югары очка барып халыктан сораштык. Алар эйттелэр: «Иске Бэшир белэн Яна Бэшир арасында акларнын постлары тора, беркемне дэ уткэрмилэр», - дип. Ул юл белэн барырга мемкин булмагач, Солтанэхмэт абзыкай икенче вариант тэкъдим итте. Анын нидэн торганын язганчы, башлар акларнын фронты кайдан уткэне турында сей-лим, таныштырыйм эле.
Безнен авылнын бер ягы тау башында, икенчесе тубэндэ, сусыл урында салынган. Тауга безнен турыдан менсэн, ике зират курэсен, аларнын арасы йез метр чамасы. Сул як зиратта безнен куршелэрдэ Иэм бездэ торган солдатлар постка менэ торган булган, э ун зиратта икенче урамнан тыкрыктан кутэрелэ торган булганнар. Аны Солтанэхмэт абзыкай алдан кузэтеп торган булган.
Бездэ рус солдатлары торды, безнен курше Кэли абзыкайларда Шэрифулла исемле бер татар солдаты бар иде. Ул безнен коега атлар эчертергэ килэ иде. Шул вакытта безнен ялчы анын белэн сейлэшкэлэгэн, танышкан. Шэрифулланы мобилизация юлы белэн алганнар, сугыш беткэнен ул ике кузлэп кетэ иде, ченки гаилэсе бар, аны сагын-ган, балаларын курэсе килэ. Сугыш булгач сугыш инде, чит илдэ башьщны калдыруын бар, яки нык ж,эрэхэтлэнеп китуен бар. Хэзер Солтанэхмэт абзыкайнын икенче вариант белэн кызылларга китуе турында язам.
Бу вариант буенча Солтанэхмэт абзыкай белэн мина ике зират арасыннан кепэ-кендез аклар торган фронты аркылы нейтраль урынга чыгарга, аннан сон болын, анын артында арыш басуы башлана. Зиратлардан арыш басуына кадэр 500-600 метр булгандыр. Болынга кергэч, зиратлар югала башлый, куренми. Ун зиратларны уткэч тэ сабан ашлыгы башлана. План буенча арыш басуына таба барырга тиеш идек, ченки анда яшеренергэ мемкин иде, сабан ашлыгы басуында качарга унайсыз, анда игеннэр биек булып усми бит. Солтанэхмэт абзый солдатлардан ишетеп калган, олау кирэк икэн, нигэ икэнен белми, алга барыргамы яки чигенергэ кирэкме. Анын планы буенча без йегэннэр тотып туп-турыга ике зират аркылы атлар эзлэргэ дип барырга тиешбез (кепэ-кендез). Эгэр аклар фронтын утэлсэк, арыш басуына барып ж,иткэч ул анда кала, кенне шунда яшеренеп уткэрэ, кичен, куз алды карангылангач, Баскак авылына юл тотачак. Анын ечен кызыллар фронтын утэргэ кирэк була. Аклар ягыннан килгэннэрне кызылларнын атуы бар. «Анысын ничек булса да узем хэл итэрмен», - диде. Бу планны анам мэрхум яраклы дип тапты, безнен исэн-сау кичуне телэп, елап калды. Лэкин елаганны акларга белдерергэ ярамый дип Солтанэхмэт абзыкай аны тынычландырырга тырышты.
Кен бик матур кояшлы иде, без икэу иртэнге чэйне эчтек тэ йегэннэр тотып тау башына таба киттек. Зиратларнын уртасы турына барып ж,иткэч, сул як зираттан мыл-тык кутэреп кычкыра башладылар. Ана кадэр дэ кычкырганнар иде, аны ишетмэгэнгэ салынып без бара бирдек. Ике як зираттан да бик кычкыргач, туктадык. Шуннан сон мылтыгын безгэ тезэп ике солдат килделэр. Солтанэхмэт абзыкай мина эйтэ «курыкма» ди, «атмыйлар» ди. Солдатлар килеп нэрсэдер сорый, сейли башладылар русча, кулы белэн кире кайтырга курсэтэ башладылар. Без бер-беребезгэ карап торабыз болар нэрсэ сейлилэр икэн дип. Солтанэхмэт абзыкай анламаганга салышты. Без йегэнне башка кидереп болын ягына барырга дип курсэттек. Ул вакытта мина барлыгы ундурт яшь иде, узем куркам да, лэкин курыкканны белдермэскэ тырышам. Шуннан бер солдат-ны, командирыдыр, ахры, чакырып алды, икенчесе мылтыгын безгэ тезэп басып калды. Зираттан безнен янга безнен куршедэ тора торган Шэрифулланы ж,ибэрделэр, татарча белгэн солдатны. Анарга «без атлар алырга барабыз», - дидек. «Алар нигэ кирэк?» -дип сорамады, анарга безнен ж,авап хэзерлэнгэн иде. Безнен сузлэрне Шэрифулла командирга барып эйтте дэ борылып янадан килде. «Сезнен атларыгыз кайда?» - дип сорады. «Кайдалыгын тегэл белмибез, моннан дурт-биш кен элек болында калдырган идек», - дип, анын кайда икэнен курсэттек. «Бэлки шундалардыр, яисэ берэр якка кит-кэндер, дидек. Игеннэргэ генэ кермэгэн булса ярар иде», - дип куйдык. Шэрифулла безнен ж,авапны командирга барып сейлэде. Бераздан сон анын рехсэт иткэнен безгэ
ПЕРВОЕ ИСПЫТАНИЕ
килеп эйтте. Моны искэ алу ж,инел тугел бит, кузем тула яшь белэн, ченки нервылар тимер тугел бит.
Кайткан вакытта сул як зиратнын кенбатыш ягыннан кайтырга куштылар, атны ж,итэк-лэп кайтырга, атланмаска, экрен генэ кайтырга, гел зиратка карарга, «югыйсэ атып уте-рербез», - дип янап куйдылар. Шул шартлар белэн боерыкны алгач, без алга таба кит-тек.
Солтанэхмэт абзыкай бераз шиклэнгэн булган, эзрэк киткэч, безне арттан атып уте-рулэре бар дип. Ул турыда мина соныннан эйтте. Бара торгач, без болынга кереп куз каршыннан югалдык, тизрэк атлап арыш басуына барып кердек. Утырып хэл ж,ыйдык, эзрэк тынычландык. Шуны эйтергэ кирэк, ул болында безнен атлар юк иде, бэлки берэр ат очрар эле дип тэвэккэллэп киттек. Эгэр дэ бер ат та очрамаса, икебез дэ Баскаклыга китэргэ булдык. Лэкин икебезнен дэ куз каршыннан югалу куркынычлы иде, аны аклар белеп, гаилэне ж,эзалаулары бар иде. Эзлэнэ торгач, арыш арасында порх-порх иткэн тавыш ишетелде. Эйлэнгэлэп карасак, арыш арасында, уедык урында бер ат ятып тор-ганын курдек. Читтэн карап куренерлек тугел. Кечкенэ казыкка сус ж,еп белэн каты итеп бэйлэп куйганнар, аягын тышаулаганнар. Безне кургэч, ат шатланып киткэн кебек бул-ды. Кем аты икэнен мин бер курудэ ук белдем. Безнен авылнын Муллаж,ан абзыйнын аты иде. Ул бик данлыклы ат. Сабан туйларында чабышып беренче урынны ала иде, призлар бирэлэр иде хуж,асына. Бэлки арыш арасында тагын атлар бардыр дип эзлэргэ башладык. Дересе, мин ат янында басып калдым, Солтанэхмэт абзыкай эзлэргэ китте. Бераздан сон эйлэнеп кайтты, бер ат та тапмаган. Муллаж,ан абзыйнын атын алып кайтсак, аны аклар алып китуе бар, болай да авыл буенда яхшы атлар эзлилэр дип ишеткэн идек. Атсыз кайтырга да ярамый. Нэрсэ эшлэргэ? Иске хэсрэт естенэ яна хэсрэт естэлде. Мэсьэлэне «ничек хэл итэргэ инде?» - дип бер утырып, бер йереп уйладык. Башка килде шундый уй. Сул як зиратнын кенбатыш ягында Габдеррэфикъ бабайнын ындыры бар, анын артында тирэн Карагай чокыры бар, шул чокырга тешереп тышаулап, туры килсэ бэйлэп куярга булдым. Башта Солтанэхмэт абзыкай китте, аны озатып, исэнлэшеп-саубуллашып, сугыш беткэч тыныч вакытта курешергэ булсын дип, телэклэр телэп аерылыштык. Аерылу ж,инел булмады, лэкин нигэдер кузгэ яшь тулма-ды. Бер узем генэ калгач утырып корган планнарны тагын уйлап карадым. Торып ат янына бардым, башына йегэн киердем Иэм тышавын алдым, карыйм, ат кечкэ атлый, ченки ничэ кеннэрдер, ахры, ат тышаулаган кейгэ торгач, аяклары уелган булган. Тезге-неннэн тотып кайту ягына экрен генэ юл тоттым. Ике нэрсэдэн куркыныч калды: берсе шунардан: аклар без киткэнне онытып, атып утерулэре бар, икенчесе — сез икэу идегез, кайда калды, ник кайтмады, кызылларга качтымы, дип гаеплэулэре бар. Шунардан ку-рыктым.
Арыш басуыннан болынга килеп чыктым. Улэн матур, аппак чэчэклэр усеп торалар, лэкин башта улем куркынычы булды, ул матурлык бернинди тээсир итмэде. Бара торгач зиратлар куренэ башлады. Сул яклап ярты ж,ир буе урында нэрсэдер сызгыргандай бик тиз булып килэ дэ тавыш, югала. Бара торгач, миннэн ерак тугел урынга килеп выж-выж итеп тешэ башладылар. Зират ягында нэрсэдер шытыр-шытыр килэ (ул вакытта мин пулемет атканын ишеткэнем юк иде эле). Биш-ун метр чамасында минем янга якынла-шып чыжлап тешэ башладылар. Мин туктадым да зират ягына тесмерлэп карый башла-дым. Эллэ кул болгадымы, белмим, тик шуны хэтерлим, зираттан картуз белэнме, нэрсэ белэндер, мина сигнал бирделэр мина унга китэргэ кушалар дип анладым, ченки шул якка таба курсэттелэр. Мин нык борылып сул якка бара башладым. Зиратнын сул ягына чыгып кайдан тешэргэ кирэкне кул болгап курсэттелэр, атуны туктаттылар. Бу бэладэн котылдым дигэндэ икенче бэла килеп чыкты. Габдеррэфикъ ындыры янында да, чокыр кырыенда да часовой торганын курдем. Ничек итеп чокырга тешэргэ? Атны хуж,асына илтеп бирсэн ярамый, э чокырга илтергэ куркынычлы. Шулай икелэнеп торганда Габдеррэфикъ бабайларнын артыннан Мортаза абзый ат ж,итэклэп килеп чыкты, шуны кургэч, минем эчкэ ж,ылы керде. Ике ындыр арасыннан атны ж,итэклэп, зиратларга ка-рый-карый экрен генэ киттем. Беренче часовойны уттем, бер суз дэ эйтмэде, икенче часовой, чокыр читендэ торганы нэрсэдер эйтте, мин кул белэн чокырга курсэттем, тышауларны болгап куйдым. Берни дэ эйтмэгэч, чокыр тебенэ тешеп киттем, атны нык итеп тышауладым. Часовой минем арттан карап торды. Кайдан кайтырга? Килгэн эз-дэнме я югары оч урамыннан. Шулай уйлый-уйлый бара торгач, Нэби абзыйларнын бэрэнге бакчасына барып чыкканмын. Ул арада бик нык кычкырган тавыш ишеттем, элек белмэдем нигэ кычкырганнарын. Читэн артында мылтыгын мина тезэп часовойны кургэч, мина кычкырганын анладым. Анардан ерак тугел Нэби абзыйнын зур малае Сафый абзыйны курдем, басып тора иде. Часовой янына тагын бер солдат килеп чыкты, икэу-лэп кычкыра башлагач, Сафый абзый аларга кулы белэн кукрэген курсэтеп нэрсэдер эйткэч, кычкырудан туктадылар. Шуннан сон мина Нэби абзыйлар йортына кул белэн курсэттелэр. Минем бу рехсэт иту дип Нэби абзыйлар йортына юнэлдем. Сафый абзый янына барып мин анарга атлар эзлэп йердем дип эйттем. Лэкин эч серен сейлэмэдем. Кардэш кеше булса да, анам берсенэ дэ эйтергэ ярамый дигэч, серне чишмэскэ бул-
156:
СВИДЕТЕЛЬСТВА. МЕМУАРЫ
дым. Алар гына тугел, бу вакыйганы беркем дэ белмэгэндер, ченки ул вакытта анын хакында сейлэргэ ярамый иде. Нэби абзыйларда утырып, эзрэк торгач узебезгэ кайтып киттем.
Анам бик куркып торган, мине зур шатлык белэн ж,ылый-ж,ылый каршы алды. Аны аклар курмэде. Бик ачыккан идем, ашадым, эчтем, аннан сон нэрсэ эшлэгэнемне хэтер-лэмим. Тик шул истэ калган, кичкэ таба солдатлар бричкаларын карап йерделэр, дегет-лэделэр дэ, ахры. Безнен ялчыны сорарлар дип куркып тордык. Аларнын уз кайгылары кечлерэк булды, ахры, аны искэ алмадылар.
Кич булды, куз алды карангыланды, солдатлар бутэн кеннэргэ караганда узара сей-лэшеп шэп-шэп итеп йерделэр. Анам эйтэ: «эллэ китэргэ хэзерлэнэлэр, бик яхшы булыр иде», - дип куйды.
Тенне торып иртэгэ таба нэрсэдер узара сейлэшэлэр, чыш-пыш итеп, нэрсэгэдер хэзерлэнэлэр. Чыннан да бераздан сон капканы ачып, атларын чаптырып чыгып та киттелэр, шуна кадэр командирлары нэрсэдер кычкырынган иде.
Иртэн карасак, аклар телефон чыбыкларын да алып елгермэгэннэр, сузылган кейгэ калдырып киткэннэр. Без яшь балалар аны кискэлэп, езеклэрен узебезгэ ташый башла-дык.
Ул арада Калмаш ягыннан авылга кызыллар килеп керделэр. Телефон чыбыгына тотынмаска куштылар. Кичэ кичен авыл артында атышлар ишетелгэн иде, безнен урамнарда мылтык атучылар булмады.
Безнен авылга бер аклар, бер кызыллар килеп еллар буена алмашынып йерсэлэр дэ, уткэн вакыйга бер генэ булды. Бутэн вакытта аларны ашатып, эчертеп, мунча кер-теп, хэстэрен курулэр генэ истэ калган. Тавыкларны тотып, берэм-берэм пешертеп ашаганнарын хэтерлим, анам карчык бик елаган иде ахры, тавыкны суйдырып пешереп ашагач, нэселгэ дэ тавыгыбыз калмады дип.
Кызыллар курше Ихсан авылыннан да, Усман абзыкай икмэк хэзерлэу эшендэ эшли торган авылдан да акларны куып ж,ибэрделэр.
Шул кенне кичен ул ейгэ кайтты. Кызыллар ечен икмэк ж,ыйганны белеп, аклар безне ж,эзаларлар дип бик курыккан. Без исэн-сау булгач, шатланып китте. Солтанэхмэт абзы-кайнын килгэнен, фронт аркылы аны озатканны ул бетенлэй белмэгэн. Ул хакта сейлэ-гэч, бик куркынычлы вакыйга булган икэн, минем белэн дэ кинэш итэргэ кирэк иде дип куйды. Анын сугыш тэж,рибэсе бар иде. Беренче империалистлар сугышында ул Румын фронтында булган иде.
Ике кеннэн Хесэен абзыкай кайтты (олау белэн киткэн агам). Ул безнен авылдан утыз чакрым китеп, бер рус авылында кызыллар солдаты белэн бер атна торган. Аклар чигенэ башлагач, аларны (олаучыларны) кайтарып ж,ибэргэннэр.
Эхмэтсолтан абзыкайны ничек озатуны сейлэгэч, «андый эшне бик сак эшлэргэ кирэк, уз башына узен ж,итуен бар, - ди. - Ярый эле очрак рэвештэ барысы да унай уткэн. Эгэр берничэ кен торсалар, сездэн ялчыны таптырулары бар иде. Гаеплэп тэ куярлар, газапсыз да калдырмаслар иде. Бэхетегезгэ андый хэллэр булмаган».
Атна буена бик зур напряжение белэн торгач, аклар киткэч, рэхэт булып китте, ир-кенлэп тын ала башладык. Тик янадан шул ук гаскэр килсэ, уткэн вакыйгаларны тикше-руе бар иде. Ярый эле янадан тиз килмэделэр, килсэлэр дэ тиз китэ бирделэр, таныш булмаган гаскэрлэр.
Бу вакыйгадан сон Солтанэхмэт абзыкайны бер мэртэбэ курдем. Ул миннэн аеры-лып киткэч, басу уртасыннан барган, ерактан кеше башлары куренгэч, кичкэ кадэр бик саклык белэн кайда бегелеп, кайда дурт аяклап барган. Кызыллар фронтын кичен куз алды карангылата башлагач уткэн. Басуда тагын атлар очраган, аларны атланып кит-мэгэн, ж,эяу барган. Ул ике авыл арасында елганы уткэн. Якын тирэдэ часовой очрама-ган. Шул кенне Баскак авылына барып ж,иткэн Иэм кызыллар командирына узенен ба-шыннан кичкэн вакыйганы сейлэгэн, аклар Калмаш авылына (анда кызылларнын фронты утэ иде) теньяклап Иеж,ум итэргэ план тезегэннэрен ишеткэн, шунын хакында эйт-кэн. Шуннан сон аны янадан партизан отрядына ж,ибэргэннэр. Сугыш беткэнче анда хезмэт иткэн, терле заданиелэр утэгэн, акларга тагын элэгеп, тагын котылган. Сугыш беткэч, деньялар иминлэнгэч, берничэ ел буена анын хэбэре булмады. Мин укырга киттем, ул да укыган курэсен. Тик берничэ ел уткэч анын Башкортстанда, Мэулут райо-нында урта мэктэпнен директоры булып эшли дип ишеттем. Шул мэктэптэ эшлэгэн хэлфэдэн ишетеп белдем.
Яшь чагында тэвэккэл буласын, курэсен, куп уйлап тормый эшлисен, карт кендэ андый эшлэргэ риза булу ечен куп уйланган булыр иден эле. Ул вакытларда сугышнын ни икэнен куреп белмэгэч, гади нэрсэ дип каралган, шулай итеп башлангыч хэрби белем алдым, теоретик яктан тугел, практик яктан, кечкенэ булса да, уз башыннан кичергэч, ул хэл гомер буена онытылмады, хэтердэ сакланды. Шунын белэн бергэ акларга карата дошманлык уе, аларнын кешесезлеклэрен уз кузем белэн курдем. Ул яктан чыгып та бу вакыйга деньяны танырга ейрэтте, кешелэрне анларга юл курсэтте.
Исмэгыйль Селэйманов.
ПЕРВОЕ ИСПЫТАНИЕ
