CC BY
5АТЛАРДА ЧАБЫП КЫНА...
Республикада ат спортын устеру проблемалары
Бер узган елда гына да журналист сукмаклары кайларга гына эйдэмэде дэ, кайлар-да гына йертмэде: Мэскэу, Уфа шэИэрлэре, республикабыз район узэклэре Иэм авыл-лары: Актаныш, Лениногорск, Элмэт, Минзэлэ, Зэй, Чупрэле, Чаллы...
Шулайрак туры килде — Иэр ж,ирдэ мин ат ярышларын карарга яки атка бэйлэнеш-ле истэлеклэрне тьщларга тырыштым. Актаныш якларында ат чабышлары Сабан туе-ньщ узэгендэ булды. Башкортстанда чагында яшь язучы Тайфур Сэгыйтов ми^а республикада уздырыла торган атлы-спорт агитпоходыньщ эИэмияте, анда катнашучы-ларньщ купкырлы хэрби-патриотик эш алып барулары турында сейлэде.
— Ил текерсэ, кул була, — дип башлады ул сузен. — Авыл саен берэмлэп ж,ыелган атлардан район узэгендэ зур гына отряд барлыкка килде. Э бит дэИшэтле сугыш елла-рында да нэкъ шулай булган: Иэр авылдан диярлек район узэгенэ атлар китерелгэн, зур
* 1970 елда «Ватаным Татарстан» газетасында бастырылган ат спорты усешенец проблемалары «Гасырлар авазы — Эхо Веков» журналыныц узган елдагы санында, мэкалэлэр тупламы ярдэмендэ бирелгэн иде.
I
булмаган митинг уздырылган Иэм халык юлга чыккан. Ике буын кешелэренен сэяхэ-тендэ гади охшашлык куренэ. Эмма зур аерма барлыгын да истэн чыгарырга ярамый: сугышка китучелэр, атка атланып, кулларына корал алганнар, э ж,итмешенче еллар ком-сомолецлары, атка атланып, кулларына китап алдылар — агитпоходка чыктылар.
Эле куптэн тугел генэ шундый походны Казан шэИэренен Н. Э. Бауман исемендэге ветеринария институты студентлары да оештырды.
Атка атланып алар Лаеш, Питрэч, Балык Бистэсе районнары аша уздылар, кызык-лы очрашулар оештырдылар, комсомол узган данлы юл турында сейлэделэр, Беек Ж,инунен 30 еллыгына багышлап ж,ырлар башкардылар, шигырьлэр укыдылар.
Шуна охшашлы атлы эстафета ярышларын, Сабан туйлары башланганчы, Куйбышев районында да уткэрергэ исэп тоталар. Димэк, ат спорты купмедер дэрэж,эдэ Татарстан ж,ирендэ узенчэ янарыш таба, яшел урам сорый.
Чыннан да, сонгы вакытларда безнен ат ярышларын онытып ж,ибэруебез, кайбер тебэклэрдэ Сабан туе программаларыннан ат чабышларынын тешеп калуы кунелне бик борчый иде. Алай гына да тугел, РСФСР халыкларыньщ VI ж,эйге Спартакиадасында спортнын шушы тере буенча чыгыш ясамаган ечен республикабыз командасы эллэ никадэр очко югалтты. Сэбэп нэрсэдэ сон? Мемкинлекпэребез юкмы? Алай дип эйту хата булыр иде. Татарстанда менэ дигэн юртаклар эзерли торган махсус хуж,алыклар бар. Республикабызда устерелгэн юртакларнын Бетенсоюз Иэм халыкара ярышларда приз алуларын да белэбез без.
Атлар, атлар! Бэп-бэлэкэй чагыннан ук алар безнен кунелгэ бихисап язчылар, ша-гыйрьлэр эсэрлэре аша кереп калган. Без узебез дэ атка атланып, тай кетулэре саклап ускэн малайлар. Ьэм шуна курэ дэ атлар, тайлар-колыннар турында язылган эсэрне дулкынланмыйча укып булмый. Менэ Г. ИбраИимовнын мэшИур «Алмачуар»ыннан бер езек:
«...Колын чыннан гаж,эеп бер нэрсэ иде: анын ботлары ничектер ж,инел атлыйлар. Бэкэллэре озын, шундый нечкэ озын ки, мондыйлар тик чабышкы атларда гына була дилэр. Эле яна гына кибеп килэ торган койрыгы белэн ялы, эз генэ, кыска гына булсалар да, озаклап уреп, кабартып ясаган ефэк бэйлэме кебек, узеннэн-узе дулкынланып тора-лар. Тум-тугэрэк сырты естеннэн, нэкъ арка узэк турыннан, бармак калынлыгы кара асма кебек булып, койрыктан ялга ж,иткэнче, кара ефэк йон сузылган. Озынча, акыллы башнын кин мангаендагы озын яра кашка — бу колынны мен миллион иптэшлэре ара-сыннан бетенлэй аерып, матурлыгы белэн ялгыз дип курсэтэлэр. Бетен гэудэсе... ма-тур итеп, коелып ясалган. Шундый... сылу, шундый асыл сеяк булып яратылганнар.
...Ул, экияттэге баИадир кебек, ай усэсен кен усэ, узе кеннэн-кен матурлана, асылла-на бара. Хэзер авылда ана тел тидергэн кеше юк».
Ленин премиясе лауреаты Чынгыз Айтматовнын «Бэхил бул, Гелсары» повестен укып кемнэр генэ сокланмагандыр.
Гражданнар сугышы каИарманы Чапаев Иэм Буденый атлылары, Беек Ватан сугы-шы елларында генерал Шэйморатов кавалеристлары даны еракларга таралды.
Беек Ж,инунен 30 еллыгын билгелэп уткэн кеннэрдэ ат Иэм сугышчы образы яна ягы без куз алдына килеп баса. Яу кырында улеп калган сеекле шагыйребез Фатих Кэрим узенен «Пионерка Гелчэчэккэ хат» дигэн поэмасында, халык мэкалендэ эйтелгэнчэ, «Ир канаты ат булыр» дигэн фикерне алга серэ.
Эйе, ат спорты кечлелэрне, тынгысызларны ярата. Спортнын бу терен массовыйга эйлэндеру ечен булган тэж,рибэне уртак хэзинэ иту, Казан дэулэт педагогия институ-тынын физик тэрбия факультетында яки яна ачылган Волгоград физкультура институ-тынын Казан филиалында, булмаса, Элмэт физкультура техникумында, Иич югында, берэр авыл профессиональ-техник училищесы каршында тренер-наездниклар эзерлэу-че махсус булек ачу да узен аклар иде. Бу хакта спорт белгече Д. Шэрэфетдинов моннан берничэ ел элек матбугатта язып чыккан иде инде. Эмма ТАССР Министрлар советы каршындагы физкультура Иэм спорт комитеты да, «Урожай» ирекле спорт ж,эмгыяте-нен Татарстан советы да, ни ечендер, бу мэсьэлэдэ активлык курсэтмилэр. Югарыда искэ алынган уку йортлары да бу юнэлештэ конкрет эшкэ керешкэннэре юк эле.
Инде Казан ипподромы хакында да берничэ суз. Дерес, хэзер ул, ипподром дип тугел, э Казан ат заводынын кунегулэр уздыру мэйданы гына дип йертелэ. Хэер, эш исемдэмени!
Хикмэт массовый ат ярышлары уздыру урынынын эрэмгэ ятуында, разрядлы спорт-чылар, мастерлар эзерлэргэ мемкин булган ат заводынын республикабыз спорт оеш-малары игътибарыннан читтэ калуында.
.304:
ОБЫЧАИ И ОБРЯДЫ. ФИЗКУЛЬТУРА И СПОРТ
Заводньщ баш зоотехнигы, ат спорты буенча берничэ ел рэттэн Идея буе чемпионы исеменэ лаек булган Ж,эудэт Хэбибуллин бу хакта узе менэ болай ди:
— Ат спортын устеру кирэклеге бэхэссез. Бу хакта республика спорт комитеты да, «Урожай» ирекле спорт ж,эмгыятенен Татарстан советы да, ветеринария институты житэкчелэре дэ белэлэр. Еш кына: «Эшлибез аны, булдырабыз аны» дип вэгьдэ дэ бирэлэр. Эмма вэгьдэ Иаман да вэгьдэ булып кала. Аптырагач, завод базасында ат спорты секциясен узебез оештырдык. Хэзер анда 15 лэп егет шегыльлэнэ. Тик бу без-не^ республика ечен ди^гездэге бер тамчы кебек кенэ...
Чемпион сузлэрендэ хаклык зур. Элек, мэсэлэн, республика ипподромы каршында ат спорты буенча махсус мэктэп эшлэгэн. Буген аны «Урожай» ирекле спорт жэмгыяте уз карамагына ала алыр иде. Э телэк булганда, «Урожай» жэмгыятене^ Татарстан советы бу эшне урнэк итеп оештырырга сэлэтле. Мисал ечен, нэкь менэ Тэтеш спорт мэктэбе базасында тэрбиялэнгэн «Урожай» мэргэннэре буген Татарстаныбыз данын бетенсоюз Иэм Европа чемпионатларында яклап призлы урын яуладылар. Бу эшне жайга салуда бары тик бердэй кызыксынучы оешмаларныщ конкрет эше, инициативасы гына кирэк.
Халык яратып карый торган ат спорты яшел урам сорый. Сабан туйларындагы старт-лар чемпионатларга барып тоташсын иде.
С. Хэйретдинов.
Социалистик Татарстан. - 1975. - 17 май.
АТ ТУРЫНДА КАЙБЕР УЙЛАНУЛАР
Атлар турында язарга утырганчы гражданнар сугышы елларында туган «Комсомолка Гелсара» жыры искэ теште. Бу жыр алмачуар атка атланып дошманнарны кыйнарга китуче кыз турында. Хэер, атлар турында жырларны, бэетлэрне, экиятлэрне бергэ туп-ласа^, калын-калын томнар чыгар иде. Бу игелекле хайваннар элек-электэн ук кешене^ аерылмас дусты, тугры булышчысы булганнар. Колхозлашу елларында атлар теп эшче
I
кеч иде. Алар белэн туфрак эшкэрттелэр, чэчу чэчтелэр, ашлык урдылар. Ат илне сак-лауда катнашты. Гражданнар сугышынын легендар тачанкаларын кемнэр генэ белми? Беек Ватан сугышы елларында махсус атлы армиялэр оештырылды. Атлар Эльба суын эчтелэр. Кеше узеннэн сон килгэн буынга атларга мэхэббэтне кучереп килгэн.
Хэзер атом Иэм ракета, автоматика Иэм кибернетика заманында яшибез. Лэкин атлар Иаман да безнен аерылмас юлдашларыбыз булып кала. Алар, хуж,алык эчендэ тавык чуплэп бетермэслек эшлэр башкару белэн бергэ, тормышыбыз хозурлыгы да! Эйтик, чабыш атлары, юртаклар катнашмаган кайсы Сабан туйнын яме бар? Э хэзерге кендэ безнен колхозларнын кайберлэрендэ генэ бэйгелэрдэ тартышырлык юртаклар калды.
Юртаклар турында артык ж,эелеп тэ тормастан, хэзер гади эш атлары да азаеп бара. Менэ мисал. Район статистика идарэсе мэгълуматларына караганда, 1973 елнын 1 октябренэ район хуж.алыкларында барлыгы 572 бия ат булса, быелнын 1 июленэ алар 495 башка калган. Ике ел эчендэ «Гигант», «Урал», «Эсэнбаш», «Рассвет» колхоз-ларында 8-10 башка биялэр кимегэн.
Кайчандыр Иэр хуж,алыкнын кету-кету шаян колыннары, койрык чэнчеп чабучы ж,итез тайлары була иде. Хэзер алар бармак белэн генэ санарлык. Быелнын 8 аенда 495 биядэн нибары 178 колын гына алынган. «Заря», XXI партсъезд исемендэге, «Заветы Ильича», «Ударник», «Гигант», «Тан» колхозларында биялэрнен куп елеше ел саен кысыр кала. Э «Правда» Иэм «Татарстан» колхозларында быел туган колыннар учетка да алынмаган. Э колыннарнын купмесе исэн кала? Бу хакта колхозларнын узендэ дэ, авыл хуж,алыгы идарэсенен зоотехника булегендэ дэ бер нинди мэгълумат таба ал-мыйсын. Курэсен, моны артык эш дип карыйлар.
«Заветы Ильича» колхозында булганда зоотехниклардан (биредэ алар еч кеше):
— Сездэ ин яхшы ат караучы кем? Ул купме колын алып устерде, анын хезмэтенэ ничек тулэнэ? — дип сорау бирдек. Белгечлэр инбашларын ж,ыерып, аптырашта кал-дылар. Бу факт узе ук ат урчету, аннан файдаланунын ни хэлдэ икэнен ачык курсэтэ.
Ат абзарларына куз тешерик. Ьэркайда диярлек башка терлеклэрдэн калган абзар-ларга атларны ябалар. Ремонтлау ечен чират аларга ин соныннан ж,итэ. Куп вакыт ремонтланмыйча да кала «Татарстан» колхозынын Мэмэшир бригадасында ат абзары ярым ж,имерек хэлдэ, стеналарыннан, тэрэзэлэреннэн ж,ил сызгыра.
Куэтле техника белэн бергэ, ж,анлы тарту кеченнэн дэ нэтиж,эле файдаланырга кирэк. Ямьле Сабан туйларын тагын да бизэп торучы чаптарлар, авыр йеклэрне саз-пычраклардан ыргылып тартып чыгаручы кечле бахбайлар кубрэк булсын иде. Ат го-мер-гомергэ кешенен дусты булды Иэм шулай булып калачак. Димэк, бу тармакка да игътибар кимемэскэ тиеш.
Н. Шэрифуллин.
Социалистик Татарстан. - 1975. - 30 сентябрь.
ЬЭР ЯКТАН ФАЙДАЛЫ
Республикада ат асрау мэсьэлэлэре белэн кайбер хуж,алык ж,итэкчелэре генэ тугел, зооветеринария белгечлэре дэ кызыксына. Меслим районынын «Урожай» колхозында, мэсэлэн, нэселле ат фермасы бар. Аны булдыруда, элеккеге хуж,алык ж,итэкчесе Мирга-зиян Сэлахов белэн бергэлэп, элеккеге зоотехник Зефэр Солтанов та зур эш курсэтте. Азнакай районынын «Эсэй», Элмэт районынын Токарликов исемендэге совхозларын-да, энэ шундый бердэмлек белэн, ат фермаларын эйбэт оештырдылар.
Кукмара районынын «Восток» колхозындагы Тубэн Шэмэрдэн бригадасы ат карау-чысы Фэйзелхак Галиуллиннын хезмэте игътибарга лаек. Ул гарэп чабышкылары Иэм першерон йек атлары карады. Шул чабышкылар белэн авыл егетлэре ярышларда бе-ренчелекне алып килде. Лэкин сонрак куелган ж,итэкчелэр нэсел фермасын бетерергэ дигэн карарга килгэннэр. Иптэш Галиуллин, ничек итсэ итеп, атларны саклап калган. Мина былтыр ул колхозда булырга туры килде. Ж,итэкчелэрнен атка карашы узгэргэн.
ОБЫЧАИ И ОБРЯДЫ. ФИЗКУЛЬТУРА И СПОРТ
Ипподром булдырырга исэплэре бар икэнлекне эйттелэр, атлар ечен купьеллык улэн игелэчэк икэн. Аннары атлар белэн шегыльлэну урнэген башка колхоз-совхозлар белэн уртаклашырга ниятлилэр. Тик менэ шушы бай хужалыкта бахбайларныщ башактан башка ризык курми башлавы, тайларга игьтибар киму, ашау житмэгэч, ябагаларын коя алмау-лары эшне^ рэтен жибэреп елгергэн иде инде. Мондагы ферманыщ я^адан нэсел фер-масы дэрэжэсенэ кутэрелуен телим мин.
Э менэ шул районные «Новая жизнь» колхозында бетенлэй бутэнчэ хэл; нэсел эшене^ авыр йек атлары белэн алып барылганлыгы бахбайларныщ кечле гэудэлэреннэн куренеп тора, алларына яхшы печэн, силос, солы салына. Хужалык февраль аенда ук колын ала башлый икэн. Удмурт Республикасыннан саф токымлы рус йек атлары да алып кайтканнар. Колхоз рэисе Рэфикь Рэуфов нэсел фермасы булдыру, ат симерту Иэм кымыз ясауны жайга салу ягында. Тренер чакыртып, яшьлэр белэн кунегулэр оеш-тыру турында да уй-фикере бар аныщ.
Сабан туйларныщ яме ат чабышыннан Иэм милли керэштэн торганлыгын белэбез. Хэзер чабышкылар ярышы булмый да башлады... Э куршебез Башкортостанда атка игьтибар зуррак бит. Уфада бик яхшы ипподром тезеделэр, аныщ янында атлы спорт мэктэбе оешты. Азан ипподромы хэленэ килсэк, аны я^арту-узгэрту ечен проект эшлэнсэ дэ, тезелеш ечен аларга акча бирмилэр...
Шуны эйтэсем килэ: атларны алар ечен и^ теп шартлар — эйбэт торак, яхшы азык булган хужалыкларда гына ишэйту отышлы. Азнакай районындагы «Авангард» колхо-зыныц Куктэкэ бригадасы атлар фермасын мисалга китерэм. Монда ат санын кимет-милэр, ченки аларга у^ай шартлар булдырылган.
Аятмышынчы елларга кадэр атка житди эИэмият бирелде. Ул чакта нэселсез атлар булмаган, хэзер нэселен белуче дэ юк... «Авыл егетлэре» ярышларын уздырганда ча-бышкыларныщ нэсел графасын тутыра башласак, тертелеп калабыз...
Республика хужалыкларыныщ нэсел фермаларындагы айгырларны сатуда да тэртип урнаштырасы бар, югыйсэ аптырашта калу очраклары булгалый. Татарстан дэулэт нэсел берлэшмэсе дэ бу юнэлештэ булышлык итэргэ тиештер ич?
Меслим районындагы туган авылым Олы Чакмакка улым Ленар белэн кайткалыйм. Монда житэкчелекне^, белгечлэрне^ атларга карата гаме юк. Ат караучы Фэрит агай Шакиров аларга азыкны сорап-ялварып, гозер итеп кенэ ала. Заманында Меслим Сабан туенда беренчелекне алган чабышкылар шушында иде...
Ж,ыеп эйткэндэ, атчылыкка игьтибар азайды. Бу тармакта эшне оештыру буенча тэжрибэ алмашулар да юк, семинар-фэлэн уткэрелми. Казан ат заводы, Куйбышев районындагы «Татарский» ат заводы. Минзэлэ Иэм Чистайдагы дэулэт конюшнялары ни белэн шегыльлэнэ? — хэбэрдарлык юк. Мэсэлэн, «Татарский» ат заводы орлов токымлы юртаклар урчетэ Иэм Иич тэ мактанырлык нэтижэлэргэ ирешкэне юк.
Сбруйларга, арба-чанага кытлык булуы, аларны житештеруне^ бетуе ку^елне ха-фага сала. Зур авылларда бу эшне торгызасы иде.
Атка да, ат караучыларга да, ат спорты белэн шегыльлэнергэ телэучелэргэ дэ йез белэн борылу, аларга житди игьтибар биру сорала. Республикабызда ат спорты феде-рациясен оештыру турында да ихластан кайгырта башларга бик вакыт инде.
Рестэм Сэяхов, ат спорты буенча республика категорияле судья, ат спорты инструкторы. Элмэт шэИэре.
Социалистик Татарстан. - 1975. - 4 июнь.
Язмалар Биктимер Сунчэлэйнец
шэхси архивыннан тупланды.
«
