CC BY
13NEW METHODS OF LEARNING IN THE PROCESS OF EDUCATION
Mahmoud Karimi
In modern pedagogics learning is not limited only to the accumulation of knowledge and information. Learning is considered as a process of mastering and creation of new knowledge on the basis of practical activities and experience of the learners. In this article the author examines place and role of new methods of learning in the process of education. The author especially emphasizes that learning is a double-sided process of interrelation between the teacher and students.
Key words: method, interrelation, learning, knowledge, experience.
Сведения об авторе: Махмуд Карими - аспирант кафедры педагогики Таджикского государственного педагогического университета им. Садриддина Айни, Тел: (+992) 93 4643336, e-mail: mahmod.karimi@hotmailo.com
Information about the author: Mahmoud Karimi - PhD student of Pegadogy Chair in Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini, tel: (+992) 93 4643336, e-mail: mahmod.karimi@hotmailo.com
МУТАФАККИРОНИ ФОРСУ'ТО^ИК ДАР БОРАИ ТАРБИЯИ АРЗИШ^ОИ
МАЪНАВИ-АХЛОЦИИ НАСЛИ НАВРАС
Гулмадов Ф.
Хадамоти давлатии назорат дар соуаи маориф
Имруз раванди чахонишавй, ки тамоми чахон, аз чумла Точикистону дигар давлатхои пасошуравиро низ фаро гирифтааст, майли пурзури ба асли хеш баргаштану эхёи маънавии ин давлатхо ва ру овардан ба акидахои мутафаккирони гузашта бо назардошти талаботи вокеии замони нав истифода бурдани онхо мушохида карда мешавад, ки ин метавонад барои сохтмони чамъияти нав ва тарбияи насли чавони комилу хаматарафа инкишофёфта заминаи устувор гузорад. Барои Точикистон дар ин чода омузиш ва истифода бурдан аз дурдонахои фарханги пургановати форсу точик метавонад накши мухим бозад, чунки дар давраи таърихии бисёрсола дар он чунин мактабхои бузурги илмй ба вучуд омадаанд, ки ахамияти таърихй доранд.
Омузиш ва истифода бурдан аз дурдонахои фархднги пургановати форсу точик дар тарбияи насли наврас накши мухим мебозанд. Таърихи кадима дошта, дар хар як давраи таърихй мазмуну мундаричаи он такмил меёфт. Максади тарбия дар хар як давру замон ин баланд бардоштани сатхи маънавиёти халку миллат ва ба хаёти мустакилона тайёр намудани насли наврас ба хисоб меравад. Дар давраи аввали пайдоиши чамъияти инсонй одамон асосан барои зинда мондан кушиш менамуданд ва баъдан олами ихотакарда ва ходисахои табиатро аз худ менамуданд, ба кувваи табиат истодагарй намуда, барои давом додани зиндагй маводи хурока тайёр менамуданд. Одамони обшинаи ибтидой охиста-охиста зарурияти аз худ намудани косибй ва хочагидориро дарк менамуданд.
Бояд кайд кард, ки дар тули асрхо дар баробари кимати бебахо доштани асархои мутафаккирони форсу точик, инчунин урфу одат ва анъанахои таърихии халк точик низ дар тарбияи насли наврас хизмати босазо кардаанд. Точикон, ки яке аз халкхои кадими дунё ба хисоб мераванд, дар тули асрхо урфу одат ва анъанахои таърихии хешро натанхо аз даст додаанд, балки онхоро то ба имруз нигох дошта, арчгузорй менамоянд. Аз ин чост, ки хар халку миллат махз тавассути суннат ва анъаноти хеш дар чодаи тамаддуни башарй бозшинохта мешавад. Барои рушду камоли чавонон, хоса мактаббачагон, суннат ва анъанахои неки мардумй, хамчун воситаи тавонои хизмати босазое карда метавонанд. Бинобар ин, дар алокамандии зич истифода бурдан аз
акидахои илмии мутафаккирони пешгузашта ва урфу одат ва анъанахои халкй дар тарбияи ахлокии насли наврас хело хам манфиатбахш мебошад ва имруз чомеа дар назди насли калонсол вазифа мегузорад, ки чавононро дар рухияи худогохии миллй, ифтихори миллй ва механпарастй тарбия намоянд.
Сохтани давлати демократй, хукукбунёд ва дунявй дар Точикистон аз бисёр чихат ба тарбия намудан ва ба камол расонидани шахси комил ва фозили чамъият алокаманд мебошад. Зеро бе тарбияи шахси аз чихати чисманй, маънавй ва фикрй мутаносиб инкишофёфтаи чамъият, ки вай кодир бошад дар хама дигаргунихои азими ба амал омада фаъолона иштирок намояд, номумкин аст.
Пайдоиши урфу одат ва анъанахои халкй хануз ба замони Зардушт рост меоянд, ки дар китоби мукаддаси «Авесто» зикр ёфтаанд. Зардуштиён насли наврасро аз хурдсолй дар рухияи илмдустй, поквичдонй, хоксорй, мехнатдустй, тахамулпазирй, ягонагии кавлу амал, саховатпешагй, хайрхохй, эхтироми калонсолон ва гайра тарбия менамуданд. Зардуштиён сухани хуб ва муносибати хайрхохонаро бехтарин сифати ахлокй мепиндоштанд.
Гузаштагони точикон, ки бештар ба корхои заминдорию чорводорй машгул буданд, охиста-охиста кушиш менамуданд, ки насли наврасро дар рухияи маълумотнокй, поксириштй ва ахлоки неки инсонй тарбия намоянд.
Дар масъалаи тарбия ва ба камол расонидани шахсияти хаматарафа инкишофёфта мероси бойи адабй-педагогии мутафаккирони форсу точик ёрии калон мерасонад. Мутафаккирони форсу точик ба сифати воситаи мухими инкишофи хаматарафаи инсон, риояи меъёрхои ахлоки умумиинсонй, маълумотгирй, аз худ намудани касби муайянро мухим шуморида, дар бораи он андеша менамуданд, ки инсони комил бояд чй гуна тарбия ва ба камол расонида шавад.
Мутафаккирони форсу точик аз асри Х сар карда то ибтидои асри ХХ дар асархои худ кимати илму дониш ва таълиму тарбияро дар инкишофи шахси комили чамъият ва хаёти инсон бузург дониста, дуруст изхори акида мекарданд, ки бадахлокй, фиребгарй, калобй, сангдилии иддае аз аъзоёни чамъият аз бетарбиягии онхо сар мезанад. Барои хамин онхо хама вакт кушиш мекарданд, ки накши тарбияро дар чамъият баланд бардоранд. Восифй, Сайидо, Х,илолй, Биной, Умари Хайём Ахмади Дониш, Рудакй,
Саъдии Шерозй, Х,усайн Воизи Кошифй, Унсурулмаолии Кайковус Чомй, Мир Сайид Алиии Хдмадонй ва дигар намояндагони афкори педагогии халки точик мавкеи тарбия ва маълумотро хеле баланд бардоштаанд. Ин мутафаккирони забардаст дар асархои адабй-педагогии худ «Бадое-ул-вакое», «Сифотул-ошикин», «Бехрузу Бахром», «Бахориёт», «Футувватномаи Султонй», «Ахлоки Мухсинй», рисолаи «Х,отамия», рисолаи «Кудусия», «Кобуснома», «Кимиёи саодат» ва китъаоту газалиёти худ як катор масъалахои мухими педагогиро ба миён гузошта, оид ба халли бо муваффаконаи онхо фикрхои пурарзиши педагогиро баён намудаанд. Асоси системаи педагогии онхоро пеш аз хама масъалаи омилхои асосии ташаккули шахсияти инсони комил, накши оила дар тарбияи насли наврас, идеяи дар маълумотгирй баробархукук будани фарзандони хама табакахои чамъият, таълими якчояи харду чинс, идеяи тарбияи ватандустию инсонпарварй ва мехнатдустй, кимати илму дониш дар хаёт ва зиндагии инсон, мавкеи омузгор дар таълиму тарбияи насли наврас ташкил мекунанд.
Биной, Восифй, Сайидои Насафй, Х,илолй, Кошифй дар заминаи педагогикаи халкй ва асархои педагогии гузаштагони худ оид ба кимати педагогии сухан ва ахамияти дар муносибат ба дигарон пеша сохтани ростй, сабру тахаммул ва каноат, кимати дар бачагон тарбия намудани тавозуъ ва караму саховат, зарари дар ниходи тарбиягирандагон ташаккул ёфтани баднафсй, пурхурй, бахилй ва амсоли инхо як катор фикрхои пуркиммати педагогй баён намудаанд.
Олимон-файласуфони забардаст Мавлоно Чалолиддини Балхй, Абу Алй ибни
Сино, Имоми Аъзам Абуханифа Нуъмон ибни Собит, Унсурмаолии Кайковус, Абу Наср-ал-Форобй, Ал Хоразмй, Насриддини Тусй ва дигарон дар таълимоти худ
таpбияи инеони комилpо даp мадди аввал мегузоштанд. Ба акидаи ин мyтафаккиpон таpбияи инеони комилpо шахеияти xаматаpафа инкишофёфта, бомаълyмот, бомаъpифат, бомаданият, зебопаpаст ташкил медиxад.
Даp маpкази таълимоти ичтимой ва чамъиятй-сиёсии а6у ^cp- ал- Фоpобй маеъалаи инкишофи xаматаpафаи шахсият, pоxxо ва воситаxои ноил шудан ба хушбахтй, накyкоpй каpоp доpад, ки ин аз асосxои баланди чаxонбинии инсондyстонаи y даpак медиxад. Маxз xамин FOяxо мазмуни акидаxои Фоpобиpо оид ба таpбия, такмил додани шахсият ва мавкеи y даp xалли вазифаxои ичтимой ташкил медиxад. Баpои xамин ypо _яке аз асосгyзоpони педагогикаи пешкадами асpи миёнаи Ш^к xисоб мекунанд. У даp боpаи таpбияи ахлокй як ^TOp панднома ва маколаxои пypxикмат навиштааст, ки одамонpо ба pостгyй, инсондустй, накyкpй. адолатнокй, инсондустй даъват мекунанд. Акидаxои педагогии ин олими маъpyф на танxо ба инкишофи минбаъдаи педагогикаи пешкадами Ш^к, балки ба педагогикаи Fаpб низ таъсиpи бyзypг pасонидааст.
Азбаски даp замони Фоpобй педагогика xамчyн илм ташаккул наёфта буд, y доиp ба масъалаxои таълиму таpбия китоби махсус таълиф накаpдааст. Вале даp асаpxои офаpидаи Фоpобй аз кабили «Рисолат-ул ахлок», «Китоб -yл-Ахлоки-л-Фоpобй», «Китоб -yл-танбеx ало сабил-ас-саодат», «Ас-сиёсат-ул-мудуния», «Китоб-ул-мудуния», «Китоб-ул-мадинат-ал-фозила», «Китоби хиpад», «Оид ба нуктаи назаpи сокинони шаxpи хайpхоx» ва Fайpа максад ва мазмуни таpбия инеони комилу фозил xаматаpафа таxлил каpда шуда, даp ин боpа ба падаpy модаpон ва омyзгоpон тавсияxои судманд пешнщод каpдааст.
Хдмчунин даp ин асаpxо Фоpобй даp pоxи ислоxи ахлоки костаи чомеа аклу хиpадpо воситаи асосй мешyмоpид. Аз ин чост, ки асоси таълимоти фалсафй-педагии Фоpобиpо аклу хиpад ташкил медиxад.
Фоpобй даp таълиму таpбия хонандагон мавкеи xалкyнанда доштани омyзгоppо шаpти мyxим мешyмоpид. Масалан y таъкид намудааст, ки «агаp омyзгоp аз хонандагон самимият, pосткавлй, эxтиpоми якдигаp ва xакикатpо талаб кунад, пеш аз xама худи y бояд доpои чунин сифатxо бошад» (б, с. 23). Аз ин чост, ки ин FOяxоpо даp xаp як асаpи офаpидаи ин мyтафаккиp даpёфт намудан мумкин аст. Фаpобй даp низоми таpбия мавчуд будани сyиистифодаpо таъкид намуда, гуфта буд, ки «таpбиятгаp на бояд каxpy Fазаби хyдpо ошкоp созад ва тундмичоз бошад, чунки ин сифатxо хонандагонpо мукобили омyзгоp баpмехезонанд Омyзгоp бояд доpои сифатxои хyддоpй каpда тавонистан, сеpFайpат будан ва истодагаpй каpда тавонистани бошад. Вазифаи асосии омyзгоp ин таpбия намудани сифатxои хуб ва pешакан намудани сифатxои манфй мебошад». (8, с. 208-209).
Фоpобй xаёти _xаppyзаи одамонpо мyшоxида намуда, меъёpxои одобу pафтоppо муайян намудааст. У чунин менависад: «^rap одамон pафтоpи окилона каpдан хоxанд, набояд аз ягон чидат аз дш^он фаpк кунанд, мухолифи якдигаp бошанд, балки бо якдигаp дусту тифок, меxpyбон, хайpхоx бошанд ва одоби мувофик бо хислати хуб ва тачpиба бояд даp якчоягй бошанд». Ба кавли ин олим сифатxои меxpyбонию бадй даp pафти xаёт аз худ каpда мешаванд, Бинобаp ин, одам бояд кушиш намояд, ки даp xаёт бояд pафтоpи меxpyбонона ва ахлоку одоби шоистаpо аз худ намояд.
Абypайxони Беpyнй xамчyн олими энсиклопедист на ин ки даp олами Шаpк балки даp тамоми олам машxyp аст. Гаpчанде ки Беpyни оид ба педагогика асаpи махсус таълиф накаpда бошад xам, вале даp xаp як асаpи у масъалаxои таpбия, таълим, маънавиёт ва ахлокpо даpёфт намудан мумкин аст.
Даp осоpи илмии Беpyнй чунин масъалаxои ахлок ба монанди шаpаф, кадpy манзалати инсон, некию бадй, хакикатгуию поквичдонй, шаъну эътибоp, иззати нафс, некй ва бадй, адолатнокй ва вичдон мавкеи махсyсpо ишFOл мекунад. Ин олими баpчаста таъкид каpдааст, ки шахеияти одами чавон даp чаpаёни таpбия даp мехнат ташаккул меёбад , ки тащо меxнати xакикй даp инсон сифатxои баланди инсониpо ташаккул медиxад.
Ин олими нуктасанч таъкид намyдааст, ки шахсияти насли чавон дар чараёни тарбия, махсyсан тарбияи меxнатй ташаккул меёбад ва маxз меxнати xакикй сифатxои баланди ахлокиро ташаккyл дода метавонад. Беpyнй ба мyносибати дустонаи байни одамон аxамияти махсyс дода, онро xадяи пуркиммати xаёт номидааст ва ба акидаи ин олим асоси хyшбахтии шахсият ва инкишофи чамъиятдар дустии халкxо ифода меёбад.
Дамзамони Беpyнй, олими барчастаи асри миёна Абу Алй ибни Сино дар масъалаи таълимy тарбия худро xамчyн донишманди нозук6ини pyxи кудакон мyаppифй намудааст. Акидаxои педагогии y махсусан дар китобxои «Донишнома», «Рисолаи нафс», «Саломон ва Абсол», «Пирузнома», «Тадбири манзил» ба таври барчаста инъикос ёфтаанд. Ба акидаи Абу Алй ибни Сино асоси ташаккули шахсиятро ягонагии тарбияи фикрй, чисмонй, ахлокй, зебоипарастй ва меxнатй ташкил медиxад. Абу Алй ибни Сино масъалаи ташкили таълиму тарбияи коллективона дар мактабро ба миён гузоштааст.
Абу Алй ибни Сино методxои тарбияро таxлил намуда, ба хулосае омадааст, ки аз xама воситаи хуби таъсиррасонй ба шахсияти кудак ин яка ба яка бо y дар тащой оромона, бе овози баланд, бе поймол кардани шахсияти y ва бо овардани мисолxои ибратомуз сyxбат намудан мебошад. Ибни Сино кимати аpзишxои ахлокии зеринро, ба монанди накукорй, хоксорй, ахлокнокй, ироданокй дар тарбияи инсони комил дар дарачаи баланд гузоштааст. Аз ин чост, ки_дар осори педагогии y масъалаи тарбияи ахлокй мавкеи намоёнро ишFOл менамояд. У дар таълимоти ахлокии худ мардумро ба риоя намудани дустию рафокат, мyxаббатy эxтиpоми якдигар, тозагию озодагй илмомузй ва Fайpа даъват намудааст.
Абу Алй ибни Сино таъкид намудааст, ки дар ташаккули шахсияти инсон мукоиса намудани рафтори худ бо рафтори дигарон аxамияти калон дорад. У дар китобаш «Тадбири манзил» менависад: «Касе, ки мехоxад дар ахлоки хеш ислоx бинад, бояд аз ахлок ва рафтори мардум огоx шуда, онро бо ахлок ва рафтори худ мукоиса бинамояд ва бидонад, ки y xам монанди дигарон аст, афроди башар мисл ва шабеxи xамдигаpанд» (1, с.100)
Абу Алй ибни Сино бар он акида буд, ки тарбияи ахлокй дар сурати машк намудан оид ба хислатxои накукорй муяссар мешавад, ки дар байни ощо худдорй, далерй хирадмандй чои мyxимpо ишFOл мекунад.
Дар масъалаи тарбияи ахлокй асаpxои фалсафй-ичтимоии Мир Сайид Алиии Дамадонй ба аxамияти зиёд моликанд. Микдори асаpxои офаридаи y аз 70-то бештар мебошанд. Фикpxои панду ахлокии y асосан дар асаpxои «Макорим-ул-ахлок», «Захират-ул-мулук», Анвор-ул-азкор», «Вучудия», «Кашф-yл-xакоик», ва амсоли ищо зикр гардидаанд. Байни асаpxои номбаршуда дар асари y «Захират-ул-мулук» чй гуна дар насли чавон парваридни ахлоку одоби xамидаи инсонй xаматаpафа инъикос гардидааст. Сайид Алиии Дамадонй исбот намудааст, ки таълим ва тарбия воситаи мyxими ташкили xаёти бошууронаи инсон ба xисоб мераванд, зеро ки тащо маълумот ва тарбия имконият фаpоxам меоварад, ки xаёти одамон ба максад мувофик, хушбахтонаю шавковар ва пурмазмун гардад. Асари мазкур пур аз панди xакимона буда, дар он беxтаpин хислатxои xамидаи инсонй аз кабили росткавлй, поктинатй, беозорй, боимонй, паpxезкоpй, xакикатпаpваpй ва амсоли ин бо самимияти хоса пешкаш карда шудааст. Тарбияи хислатxои неки инсонй ба монанди фурутанй, хоксорй, самимият ва мyxаббати инсощо нисбати якдигар, муруват ва хайpхоxй бо дустону xатто душманон дар осори ичтимой-педагогии Мир Сайид Алии Дамадонй чойи махсусро ишFOл менамояд. Мисpаxои зерини ин олим далели ин гyфтаxоянд: Дар ки моро ёд кард, эзид мар-уро ёр бод, Дар кй моро хор кард, аз умр бархурдор бод. Дар кй андар pоxи мо хоре фиканд андар аз душманй, Дар гуле, к-аз боFи васлаш бишкуфад, бехор бод. Дар ду олам нест моро бо касе гарду Fyбоp, Дар кй моро ранча дорад, pоxаташ бисёр бод.
Масъалаи таpбияи наели чавон даp pyx^ ахлоки шоиста даp акидаxои мyтафаккиpи намоёни фоpcy точик Унcypyлмаолии Кайковус ба тавpи баpчаcта инъикоси хyдpо ёфтааст. Китоби гаpонаpзиши у «Кобуснома» то ба имpyз аxамияти таpбиявии хyдpо гум накаpдааcт ва xамчyн даcтypи таpбивй баpои таpбияи наели чавон хизмат каpда истодааст. Даp ин китоби панду ахлокй олим ба тамоми паxлyxои таpбия дахл намудааст. Аз чумла даp боpаи одоби хypдани таому ошомидани об даp xyзypи дигаpон, таpзи либоспушй, сухан гуфтан, ба меxмонй pафтан ва cафаp намудан, андаp фаpзанд паpваpдан ва оини он, андаp оини дуст гиpифтан, андаp толибилмй ва факеxй, андаp оини дуст гиpифтан, андаp фypyтанй ва афзуни xyнаp ва амсоли инxо даp китоби «Кобуснома» фикpxои хеле пypкимат ва чолиб оваpда шудааст. Кайковус ба падаpy модаpон даcтyp додаст, ки ба кудак аввал кодаxои оддии ахлок омузонида шавад ва баъд тадpичан аз онxо ичpои меъёpxои чиддии ахлок талаб каpда шавад. Даp наели чавон таpбия намудани каноатпешагй, хокcоpию фypyтанй, адолатпешагй, pоcтгyивy поквичдонй даp ин китоби олим бо мисолу далелxои муътамад пешкаш каpда шудааст.
Кайковус ба таpбияи наели навpаc пеш аз xама падаpy модаpон ва омyзгоpонpо масъул дониста, аз чумла, таъкид намудааст, ки вазифаи асосии падаp ин ба фаpзанд омузонидани илму дониш ва xyнаpy пешаи заpypй мебошад ва онxоpо ба ичpои ин вазифа даъват менамояд.
Даp Кобуснома Унcypyлмаолии Кайковус даp боби «Андаp фаpзанд паpваpдан ва оини он» даp таpбияи наели навpаc пеш аз xама масъулияти падаpy модаppо таъкид намудааст, ки имpyз низ моxияти хyдpо гум накаpдааанд ва комилан даp Конуни
4yмxypии Точикистон «Даp боpаи масъулияти падаpy модаp даp даp таълиму таpбияи
фаpзанд» тачассум ёфтаанд. Даp боби мазкyp даp боpаи yxдадоpии падаpy модаpон таъкид шудааст: «Бидон, эй азизи ман, ки агаp Худой тypо пиcаpе дщад, аввал номи хуш баp вай ^x, ки аз чумлаи xакxои падаpон яке ин аст. Дувум он ки ба доягони меxpyбон cyпоp. Чун бyзypг шавад, агаp pаият бошй, вайpо пешае биомузй» (3, с. 85)
Даp «Кобуснома» xамзамон чоxилй, фиpебгаpй, худписандй, pиёкоpию cитамгоpй, кинаву бахилй баpин хиcлатxои зишти инсонй маxкyм каpда шуда, дустию накyкоpй, pоcтивy чавонмаpдй, саховатмандию фypyтанй, беозоpй ва дигаp фазилатxои неки инсонй ситоиш ва талкин каpда шудааст.
Таpбияи маънавй, омузиши касбу xyнаp, меxнатдycтй, ки тибки Консепсияи миллии таpбия yнcypxои таpкибии таpбияи миллиpо ташкил медиxанд, даp «Кобуснома» макоми хоса доpанд. Кайковус даp боби «Андаp фypyтанй ва афзунии xyнаp» оваpдааcт: «Бидон ва огоx бош, эй пиcаp, ки маpдyми беxyнаp доим бе суд бошад чун мyFелон, ки тани доpадy соя надоpад, на хyдpо суд кунад ва на Fайppо. Ва ба xyнаpи худ Fаppа машав. Ва ба xyнаpy хиpади маpдyмон нигоx xамекyн... Xjrnp омуз ва аз омухтани сухани нек шунидан нанг мадоp то аз нанг pаcта бошй... Ва чун тани хешpо фаpмонбаpдоpи хеш каpдй, ба омухтани xyнаp саломатии ду чаxон андаp xyнаp аст ва cаpмояи xамаи некиxо андаpдонишy адаб аст. хоса адаби нафсу тавозуъ ва поpcоивy pоcтгyй ва беозоpивy бypдбоpй ва шаpмгиниcт» (3, с. 16).
Бояд зи^ намуд, ки даp масъалаи ба миён гузоштани таpбияи инсони комил хизмати олим ва мyтафаккиpи баpчаcта Имоми Аъзам Абyxанифа Нуъмон ибни Собит хеле калон аст. Хизмати таъpихии Имоми Аъзам xамчyн аcоcгyзоpи мазxаби xанафия аз он ибоpат аст, ки у кушиш намудааст, ки анъана, pаcмy оин, аpзишxои ахлокии писанди умум буда ва аpкони сохти ичтимоии чомеаи суннатии точикон ва анъанаxои давлатдоpии моpо даp минтакаxои гуногуни чаxон паxн намояд. Ин аълома талкин менамуд, ки ypфy одат ва анъанаxои халкй метавонанд cаpчашмаи боэътимоди ба танзим даpоваpандаи pафтоpy ахлоки одамон гаpданд.
Даp xаёти маънавии маpдyми Шаpк чаpаёни динии ба худ хоси тасаввуф накши мyxим бозидааст. Аcоcгyзоpи таълимоти тасаввуф даp Осиёи Маpказй cолxои пешин Юсуф Хдмадонй буд. У даp Маpв ва Бyхоpо якчанд мактаб ва мадpаcаxо кушода, таcаввyфpо таpFиб мекаpд, ки максад аз он даpк намудани тозагии ахлок ва адолатнокй ва ба такдиp тан додан буд.
Хоча Аxмад Яссавй дар шеъpxои худ Парвардигорро парастиш намуда, одамонро ба сабру таxаммyл, меxнати xалол, мунису Fамхоp будан, дар муносибати инсонй поквичдон будан даъват намуда, сарватманд будани одамонро маxкyм менамуд. Таълимоти Яссавй мактаби бузурги ба худ хоси аскетизм (усули амалии ба даст овардани такмилдщии ахлокй ба воситаи худтанзимкунии чисми худ)-ро ба вучуд овард, ки дар давоми садсолаxои зиёд манбаи маънавиёт ба xисоб рафта, дар садсолаxои минбаъда ба чараёни тасаввуф самти навро кушод.
Начимидини Кубро яке аз таpFибгаpони эътикодманди аpзишxои маънавии ислом буд. Дар солxои чавонй бо максади ба таври асоснок омухтани _сарчашмаи тасаввуф аз Хева ба Миср рафта, бо илоxиётшиносони машxyp вомехурад. У ба Хоразм бар гашта, мактаби «Кубравия»-ро ташкил мекунад. Ин таълимот ба xадис ва конущои шариат такъя мекард. Дар зиёда аз 10 рисолаи худ y чунин таълимотро пешнщод кардааст: сидкан тавба кардан, маxоpати худдорй карда тавонистан аз васваса, аз баxpи масъалаxои майда чуйдаи xаёт баромадан, токатнок будан, ба он чи ки такдир додаст каноат намудан, xама вакт рафтори худро ба шариат мувофик кунонидан ва Fайpа.
Баxоваддини Накшбанд яке аз барчастатарин намояндаи бонуфузи чараёни тасаввуф, асосгузори мактаби «Накшбандия» мебошад. Асоси таълимоти Накшбандияро зиндагии оддию хоксоронаи бе исрофкорй ва ба меxнати доимии чисмонй машFyл шудан ташкил менамояд. Таълимоти «Накшбандия» дар давоми садсолаxо дар бисёр мамлакатxои Шарки Миёна ва Наздик ба таври васеъ паxн гардида буд.
Дар ин самт фаъолияти пурсамари эчодии Мирзо Абдукодири Бедилро кайд кардан ба маврид аст. У абадияти табиат ва ягонагии pyxy олами моддиро таъкид карда буд. Дар таълимоти худ y акидаро дар бораи он ки ашёxо ва xодисаxо ба якдигар алокаманданд ва олам xамеша дар xолати доимо таFЙиpёбандагй карор дорад, инкишоф додаст. Махсусан акидаxои чамъиятй-сиёсии y аxамияти бузурги таърихй доранд. Мирзо Абдукодир Бедил дар шеъpxои худ озодии шахс ва хиради инсониро арчгузорй намуда, баъзе догмаxои диниро зери танкид мегирифт. Акидаxои фалсафии Бедил дар ташаккули минбаъдаи акидаxои пешкадами фалсафй ва чамъиятй-сиёсии олимон- файласуфони Осиёи Марказй таъсири бузург расониданд.
Яке аз барчастатарин намояндаи чараёни тасаввуф Мавлоно Чдлолиддини Балхй мебошад, ки то ба имруз аз осори y «Маснавии маънавй», «Девони кабир», «Фиxй мо ф^й», «Мактубот», «Мачолиси сабъа» бокй мондааст. Махсусан «Маснавии маънавй»-ро мутолиа намуда, кас ба хулосае меояд, ки y ба сифати омузгор намоён мешавад, омузгоре pУxонй, миллй ва инсонй.
Дар «Маснавй» xазоpон-xазоp нуктаи ирфонй, инсонй, xикматй, фалсафй, ахлокй, равоншиносй, таърихй, сиёсй, динй, ичтимой ва Fайpа мавчуд аст, ки аз дониш ва биниши густурдаи y гyвоxй медщанд. Дар таълимоти Чдлолиддини Балхй кашфиёти беxамтои мероси маданй ва маънавй мавчуд мебошад, ки манбаъи дониш ва хyсyсиятxои беxамтои ахлокию зебогиро дар тули асpxо нигоx дошта, xамчyн хотираи абадзиндаи замони худ бокй мемонад. Дар xакикат таълимоти ин мутафаккири нуктасанч гуногунмазмуну гyногyнчабxа буда, дар онxо паxлyxои серчилои xаёти зисти инсонй, андешаxои хиради аклй, тафаккури маънавй, ичтимой, сиёсй, маданй бо чаxонбинии хос инъикос гардидааст.
Дар осори педагогии Низомии Ганчавй, Фирдавсй, Саъдй, Дофиз ва бисёре аз мутафаккирони форсу точик низ ба масъалаи тарбияи инсони комили дорои сифатxои xамидаи инсонй эътибори махсус дода шудааст. Ощо низ чунин сифатxои неки инсонй ба монанди каноатпешагй, хоксорию фурутанй, накукорй, хайpхоxиpо воситаи асоси ташаккули инсони фозилу окил мешумориданд. Дар осори фалсафии шайх Аттор, Fазолй, Саной, Рудакй, Низомй, хайpхоxй, адолатпешагй барин сифатxои ахлоки неки инсонй инъикоси васеи худро ёфтааст.
Охири саддаи дyxазоpyм ба фаъолияти пурсамари бисёре аз шоиру нависандагон, ходимони маориф дар Точикистон рост меояд, ки ощо дар инкишрфи минбаъдаи фаpxанг, маориф, илм ва санъат сахми босазои худро гузаштаанд. Ищо Садриддин Айнй, Саидризо Ализода, Абдулло Авлонй, Мунавар Кори, Фуркат, Завкй,
Махмудхоча Бехбудй. Абдурауф Фитрат ва дигарон мебошанд. Дар байни онхо С. Айнй яке аз барчастатарин намояндаи фарханги халкхои минтакаи Осиёи Марказй ба хисоб меравад. У муаллифи якчанд китоби дарсй ба забони точикй буда, хамзамон дар таълифи китобхои дарсй барои мактабхои ибтидой ва миёна ширкат варзидааст. «Тартил-ул-Куръон», «Дидояти динй», «Тарбияи чавонон» аз чумлаи онхо мебошанд. Китоби «Духтарбача ё Холида»-и устод Садриддин Айнй барои илми педагогика ахамияти калон дорад, чунки дар он оид ба таълиму тарбияи насли наврас барои хамон замон акидахои педагогии нав ба миён гузошта шудааст.
Дар байни асархои Садриддин Айнй «Мактаби кухна» чойи махсусро ишгол менамояд, ки дар он масъалахои мухими назария ва таърихи педагогика кушода дода шудааст. Даёт ва фаъолияти Садриддин Айнй барои чавонон ибратомуз буда, дар тарбия ва ташаккули шахсияти чавонон таъсири бузурги тарбиявй мерасонад.
Кобили зикр аст, ки олимони точик махсусан баъди ба даст овардани истиклолияти давлатии Ч,умхурии Точикистон дар асоси омузиши сарчашмахои таърихй, пажухишхои арзишмандро анчом дода истодаанд, ки ин имконият медихад, то насли наврас ба тарзи зиндагии ибратомузи гузаштагони хеш хуб ошной пайдо кунад. Дамзамон бахри он кушиш намудан зарур аст, ки хаёти ибратомузи гузаштагон насли наврасро барои анчоми корхои неку шоиста хидоят намояд. Чи тавре ки Президенти
Чумхурии Точикистон, Чаноби олй мухтарам Эмомалй Рахмон дар мулокоташон бо
кормандони сохаи маорифи кишвар 22.12.2005 таъкид намуда буд, «Рушду тараккиёти мамлакат бевосита ба саъю талоши насли созандаву эчодкор алокаманд аст. Бинобар ин, агар ба тарбияи ворисони сохибмаърифату донишманд ва содики миллату Ватани хеш имруз бо масъулият муносибат накунем, ифтихору гурури миллии мо гирифтори зохирпарастй шуда, дар доираи ному дастовардхои бузургони гузаштагонамон махдуд мемонад» (150, с.8.)
Имруз, ки ба Точикистони азизи мо истиклолияти давлатй муяссар шудааст, барои омузишу истифода бурдан аз дурдонахои пурарзиши осори илмии олимони забардасти солхои пеш шароити васеъ мухайё гаштааст. Ба ибораи олими намоёни точик, академик М.Л. Лутфуллоев «Имруз таърих ба мардуми мо, ба Точикистони азизи мо он шансеро муяссар гардонидааст, ки хазор сол пеш мухайё карда буд» (109, с.17).
Аз таърих, аз гузашта хамеша бисёр чизхоеро мо дарёфт карда метавонем, ки асоси тачрибаи минбаъдаи насли ояндаро ташкил медиханд ва дар навбати худ таърих ба мо он тачрибаеро мерос мегузорад, ки хар шахс барои худ арзиши аз хама пуркиммат ва нисбатан арзандаро интихоб менамояд. Дарку эътироф намудани таърихи гузашта, омухтан ва дар амал татбик намудани тачрибаи ачдодон хамеша ба инкишофи хаёти чамъиятй накши созгор мегузорад.
Дамин тавр, осори педагогии мутафаккирони форсу точик масъалахои васеи тарбия, таълим ва инчунин маънавиёт ва рафтору одобро дар бар гирифта, омухтан ва дар амал татбик намудани онхо ба бисёр масъалахои омухтанашуда равшанй андохта метавонанд.
Адабиёт:
1. Авиценна. Избранные произведения. Т. 1.-Душанбе: Ирфон, 1980.- 479 с.
2. Афзалов Х., Рахимов Б. Таърихи педагогикаи халки точик. -Душанбе: Маориф, 1994.-190 с.
3. Кайковус Унсурулмаолй. Кобуснома. Ба чоп хозиркунанда М.Мулоахмадов. Душанбе.- Маориф, 1979.-192 с.
4. Лутфуллоев М. Точикистони сохибистиклол ва масъалахои тарбия. Душанбе.- 49 с.
5. Сайид Алии Дамадонй. Шаммае аз захират- ул- мулук. Тахиягарон Рачаб Асозода ва Дотам Асозода.- Кулоб, 1991.-82 с.
6. Содиков А. Нравственные идеи восточных мыслителей.- Душанбе: Ирфон, 1989.-240с.
7. Эмомалй Рахмон. Маориф омили мухимтарини тахкими давлат ва начоти миллат.
251
Душанбе, 2006.-108 с.
8. Фараби Абунаср. Социально-политические трактаты. - Алма-Ата, 1973.
ПЕРСИДСКО-ТАДЖИКСКИЕ МЫСЛИТЕЛИ О ВОСПИТАНИИ
ДУХОВНО-НРАВСТВЕННЫХ КАЧЕСТВ ПОДРАСТАЮЩЕГО ПОКОЛЕНИЯ
Гулмадов Ф.
В данной статье рассматривается вопросы воспитания духовно-нравственных качеств подрастающего поколения с точки зрения персидско-таджикских мыслителей. Автор приводит ценные идеи персидско-таджикских мыслителей о воспитании у подрастаощего поколения достойные человеческие качества личности как гуманость, скромность, трудолибие, честность, првдивость, отзывчивость, милосердие, патриотизм, котыре в настоящее время не теряли своего значения. В статье отмечается, что сегодня, когда Республика Таджикистан приобрёл независимость, это даёт широкий возможность для изучения и творческого использования произведений восточных мыслителей в деле воспитания и обучения подрастающего поколения.
Ключевые слова: духовно-нравственные качества личности, положительные нравственные качества, народные традиции и опыт.
PERSIAN-TADJIK THINKERS ABOUT EDUCATION OF SPIRITUALLY-MORAL
QUALITIES OF RISING GENERATION
Gulmadov Fayz
In this article examined questions of education of spiritually-moral qualities of rising generation from the point of view of the Persian-Tadjik thinkers. An author brings valuable ideas over of the Persian-Tadjik thinkers about education at a подрастаощего generation deserving human qualities of personality as гуманость, modesty, трудолибие, honesty, првдивость, sympathy, mercy, patriotism, котыре did not lose the value presently. It registers in the article, that today, when Republic of Tadjikistan purchased independence, this дае
Key words: spiritually-moral qualities of personality, positive moral qualities, folk traditions and experience.
Сведения об авторе: Гулмадов Файз - кандидат педагогических наук, доцент, главный специалист Государственной службы по надзору в сфере образования, тел.: (+992)919-63-67-34
Information about the author: Gulmadov Fayz - PhD of pedagogical sciences, associate professor, main specialist of Government service on a supervision in the field of education, tel.: (+992) 919-63-67-34
ЭСТЕТИЧЕСКОЕ ВОСПИТАНИЕ НА УРОКАХ ГЕОГРАФИИ
Собиров М.С., Гуруков Т.М.
Таджикский государственный педагогический университет имени Садриддина Айни
Решение всех экономических, социальных и культурных задач в нашей республике подчинено высшей цели - всестороннему и гармоничному развитию личности, формированию нового человека в обществе. Эта цель является выражением гуманистической сущности лобового общества, который превосходит конституционно подтверждённый идеал: развитие каждого есть условие развития всех. Речь идёт о реальном гуманизме, способствующем всестороннему развитию каждого члена общества, сочетания в нем духовного богатства, моральной чистоты и физического
