CC BY
8Сведения об авторе: Раджабова Мархабо Тухтасуновна - кандидат филологических наук, докторант кафедры арабской филологии Худжандского государственного университета имени академика Б.Гафурова, e-mail: [email protected]
Information about the author: Rajabova Marhabo Tukhtasunovna - Candidate of philology sciences, chairs of Arabian philology Khujand State University named after academician B. Ghafurov
ТАРЧ,УМАХ,ОИ «БАХ,ОРИСТОН»-И АБДУРА^МОНИ ^ОМИ
БА ЗАБОНИ ТУРКИ
Цомии Му%аммадра%им
Институти забон, адабиёт, шарцшиносй ва мероси хаттии Академияи илмуои Цум^урии Тоцикистон
Дар адабиёти форсии точикй чехрахои тобнок ва мондагоре зиёданд, ки осорашон кариб ба тамоми забонхои дунё тарчума, тахкик ва нашр гардида, шухрати чахонй касб кардаанд. Баъзан, бо афкору андешахои намояндагони ин адабиёт, халки адабпарвари чахон чунон муносибат карда арчгузорй менамоянд, ки дигар ба гуфтахои боло шубхае намемонад. Яке аз чунин шахсиятхои чахонишуда Нуриддин Абдурахмони Ч,омй мебошад, ки осорашро мардуми олам хам ба забони асл ва хам ба забони тарчума мутолиа менамоянд. Дар ин миён мардуми турк шояд аз пешгомтарин мардумоне бошад, ки берун аз хавзаи адабии форсии точикй ба осори Ч,омй таваччухи зиёд зохир кардааст. Баъзе асархои ин бузургвор хануз дар замони кайди хаёт буданаш ба забони туркй тарчума гардида, барои иддае аз онхо шарху таъликот навишта шудааст. Яке аз бузургтарин асари Ч,омй "Бахористон" мебошад, ки дар Туркия борхо тарчума ва нашр гардидааст. Чунончи:
1. Тарчумаи Нурй Генчосман (Nuri Gen9osman), ки ду дафъа чоп гаштааст:
А) Дар нашриёти «Меб Яайинлар» (Meb Yayinlari) соли 1945. 185 сах.
Б) Дар нашриёти «Маориф ваколат» -и Анкара, соли 1958. 185 сах.
2. Тарчумаи Якуб Кенан Начефзаде (Yakub Kenan Necefzade), нашриёти «Силсилаи шохасархои Шарк», Истанбул, соли 1967. 192 сах.
3.Тарчумаи Килислй. Рифат Билге (Kilisli Rifat Bilge), нашриёти «Meral Yayinevi», Истанбул соли 1970. 144 сах.
4.Тарчумаи Садик Яалсизучанлар (Sadik Yalsizu9anlar) нашриёти «Tima§ Yayinlari».
5.Аднан Караисмоилоглу (Adnan Karaismoiloglu), нашриёти «Ak9ag Yayinlari», Истанбул соли 2009.
«Бахористон»-и Абдурахмони Ч,омиро бори аввал соли 1836 (1252) Мехмет Шакир (Mehmet Shakir) ба забони туркии усмонй тарчума карда, онро «Х,адят-ул-ирфон дар шархи Бахористон» (Hediyyet-ul-irfan der Sherhi Baharistan) номгузорй намудааст. Ба кавли донишманди турк Асаф Халат (Asaf Halat): «Забони тарчума ва шархи он сода ва ширадор буда, одамро ба худаш чалб мекунад» [3, с. 41]. Вале ин шархро мо то хол дастрас накардаем. Аз тарчумахои «Бахористон», ки гуфтем факат ду тарчумаи он дастраси мо гардидааст, ки якеаш ба калами Якуб Кенан Нечефзаде (Yakub Kenan Necefzade) тааллук дорад, ки аз 192 сахифа иборат буда, соли 1967 дар нашриёти Dogu seheserleri serisi (Силсилаи шохасархои Шарк) ба зевари табъ ороста шудааст. Мутарчим дар вакти тарчума кушидааст, ки матлабро фахмо ва орй аз хама гунна зиёдпардозихо ба хонанда бозгу намояд. Равзахои китоби "Бахористон" -ро Якуб Кенан Нечефзаде ''bah9e'' номидааст,ки тарчумааш ба точикй "богча" мешавад. Равзахои "Бахористон" дар ин тарчума чунин номгузорй шудаанд. ilk bah9e: Allah
dostlari ve onlarm hikmetlis özler (Равзаи нахуст: «Дустони Худо ва суханони хикматомези онхо»), Ikinci bahçe: filozoflar ve sözleri (Равзаи дуввум: «Х,акимон ва хикматхо»),Uçuncu bahçe: devlet idaresi ve adalet (Равзаи сеюм: «Идораи давлат ва адолат»), Dorduncu bahçe: kerem ve cömertlik (Равзаи чорум: «Карам ва саховатмандй»),Besinci bahçe :a§k ve muhabbet (Равзаи панчум: «Дар иш^у мухаббат»), Altinci bahçe: latife ve mizah (Равзаи шашум: «Мутоиба ва латифа») Yedinci bahçe:§iir ve §airler (Равзаи хафтум: «Шеър ва шоирон»), Sekizinci bahçe: hayvanlar alemi (Равзаи хаштум: «Олами хайвонот»). Ибтидо, у дебочаи "Бахористон"-ро, ки Ч,омй сабаби таълифи онро, ба маънои зайл зикр намудааст: «Дар аснои дарсхои «Гулистон» дар фикриМавлоно Ч,омй ба ин китоб навиштани назирае пайдо мешавад ва нихоят ба навиштани "Бахористон" ин максади у чомаи амал мепушад. Мавлоно Ч,омй дар сахифахои аввали китобаш арзиши бузурги «Гулистон»-ро чунин ба калам медихад:
На гулистон, ки равзае зи бихишт, Хоку хошоки у абирсиришт. Бобхояш бихиштро дархо, Файздех киссахо-ш кавсархо. Нуктахояш нухуфта дар парда, Рашки хурони нозпарварда! Дилкаш ашъори у баландашчор, Аз нами лутфи «Тахтух-ал-анхор».
Чунин тарчума намудааст: («Gûlistân dersleri esnasinda Molla Câmî'de, bu kitaba bir nazire yazmak dûçûncesi peyda olmu§. Ve nihayet Bahâristân'i yazarak bu dûçûncesini gerçekle§tirmi§tir.Molla Câmî, Gûlistân'in degerini Bahâristân'in daha ilk sayfalarinda §öyle ortaya koymuçtur: "Sa'dî'nin Gûlistân'i gûlistân (gül bahçesi) degil; sanki cennetten bir bahçedir. Onun tozu, topragi, yongasi, çerçôpû amberle yogrulmuçtur. Bâblari (kitabin içindeki bölümler) cennetin kapilari ve feyz veren hikayeleri ise kevser havuzlaridir. Perde arkasinda gizlenen nükteleri nazli bûyûmûç hurileri kiskandirir. Onun gönüller çeken çiirleri, rutubeti sayesinde altindan nehirler akan yûksek agaçlardir) [5, с. 6]. Чуноне ки маълум аст, барои тарчумаи порчахои назмй ва насри мусаччаъ,ки он хам аз Мавлоно Абдурахмони Ч,омй,истеъдоди баланди шоирй ва донистани забони фасеху балеги точикй форсй мебояд. Аз ин ру, дар тарчумахои туркии мавриди назар порчахои шеърй ба назм тарчума нашудаанд. Дар чо чои ин тарчума, чуноне ки худи мутарчим кайд мекунад: "Qisadan hisse", яъне "Диссае аз киссае" акидахои тасаввуфии Ч,омиро хамчун шархи киссахо меорад. Ба акидаи мутарчим, дар тамоми осори Ч,омй алалхусус дар "Бахористон" тасаввуф дар чойи аввал меистад.Чунончи, "Molla Câmî'nin tasavvufî yönü diger bütün özelliklerinden önce gelir. Hem hayati hem de eserlerini inceledigimizde Molla Câmî'nin en çok mesai harcadigi alanin tasavvuf oldugunu söyleyebiliriz. Bu nedenle Bahâristân kitabi da tasavvufî bir bölümle ba§lami§tir" [5, с. 3]. Тарчума: ("Дар тамоми осори Ч,омй хусусияти тасаввуфй дар маркази диккат карор дорад. Ин вижагй хам дар хаёти Ч,омй ва хам дар осори у бармало ба мушохида мерасад. Аз ин чост,ки «Бахористон»-ро бо киссахо аз ахли тасаввуф ва суханони хикматомези онхо шуруъ намудааст". Тарчумаи дигари «Бахористон» аз тарафи Аднан Караисмоилоглу (Adnan Karaismoiloglu) сурат гирифтааст. Ин тарчума охирин тарчумаи «Бахористон» ба хисоб рафта, чуноне ки худи мутарчим кайд мекунад: «Дар вакти тарчума китобхои тарчумашудаи «Бахористон»-ро аз назар гузаронида,калимахои ба насли имрузаи турк мушкилфахмро аз тарчумаи Мехмет Шакир (Mehmet shakir) «Х,адят-ул-ирфон дар шархи Бахористон» (Hediyyet-ul-irfan der Sherhi Baharistan) дар поварак шарх додаам». Китоб аз руйи китоби «Бахористон»-е, ки матни интикодии он аз тарафи Исмоил Докимй тартиб дода шудааст,тарчума гардидааст. Мо барои муайян намудани сатху сифати тарчумахои Якуб Кенан Нечефзаде (Yakup Kenan Necefzade) ва Аднан Караисмоилоглу (Adnan Karaismoiloglu) чанд киссаеро аз матни тарчумакардаи онхо
меорем. Матни асл: «Абухошими Суфй гуфтааст, ки кухро бо нуги сузан аз бех баркандан осонтар аст аз занги кибр аз дил бияфгандан» [1, с. 30].
Тарчумаи Якуб Кенан Нечефзаде: "Ebü Hä§im es-Süfi [k.s] demi§tir ki diki§ ignesiyle bir dagi kökünden kazmak, kötü bir huyu kalpten 9ikarip atmaktan daha kolaydir" [5, с. 26].
Тарчумаи Аднан Караисмоилоглу: «Ebii Hä§imi Sufi-Sirn kutlu kilmsm- §oyle dedi: 'Dagi igne ucuyla kokunden kazimak, gonulden kibir rezaletini atmaktan daha ko laydir» [2, с. 17].
Дар тарчумахои мавриди назар ибораи "занги кибр аз дил биафкандан", ки дар матни асл ба маънои мачозй корбурд шудааст, маънан тарчума гардидааст. Дар тарчумаи якум Якуб Кенан Нечефзаде онро " kötü bir huyu kalpten atmak" гуфтааст,ки маънояш, "хуйи баде аз дил биафкандан" буда, дар тарчумаи дуюм-Аднан Караисмоилоглу " gonulden kibir rezaletinatmak" ба маънои "разолати кибр аз дил биафкандан" тарчума шудааст. Дар матни асл калимаи "кибр" накши мехварй дорад,чунки муаллиф бо овардани сухани шахсияти бузург (Абухошими Суфй) хостааст, танхо марази кибрро аз калбхо дур афканад,бо вучуди ин ки калб метавонад ба маразхои ахлокии дигар аз кабили; кин, нафрат, хасад...ва гайра мубтало гардад. Аз ин ру, ба фикри инчониб, тарчумаи ибораи "занги кибр аз дил бияфгандан." ба маънои "хуйи баде аз дил бияфгандан "(kötü bir huyu kalpten 9ikarip atmak) ночост. Аз матни тарчумакардаи Аднан Караисмоилоглу (Adnan Karaismoiloglu) бар меояд, ки вай дар дарки маънии вожахо мушкиле надоштааст. Чунон ки зикр намудем, ибораи "Занги кибр аз дил бияфгандан" ба маънои "Разолати кибр аз дил партофтан", (gonulden kibir rezaletini atmaktan)тарчума гардидааст, ки мо метавонем, гуем ки мутарчим дар тарчума риояи амонат намудааст. Намунаи дигар: «Зуннуни Мисрй пеши яке аз машоихи Магриб ба чихдти масъалаи бирафт. Он шайх гуфт: Бахри чй омадай? Агар омадай, ки илми аввалину охирин биомузй инро руе нест,ки ин хама Холик донад; ва агар омадай, ки онро чуйи, ончо ки аввал гом баргирифтй, у худ он чо хозир буд» [1, с. 30].
1. Тарчумаи Якуб Кенан Нечефзаде:
"Zünnün-i Misri [k.s], magrib taraflarindaki bir §eyhe gitti. §eyh dedi ki: Niye geldin? Eger ilklerin ve sonlarin ilmini edinmek i9in geldiysen buna imkan yok. Zira bunlari ancak ve ancak Yaratan bilir. Eger Yaratan'i aramaya geldiysen, O ilk adim attigin yerdeydi" [5, с. 25].
2. Тарчумаи Аднан Караисмоилоглу: Zunnun-i Misri, Kuzey Afrika §eyhlerinden birinebir soru sormak i9in gitti. Bu §eyh, "Ni9in geldin Birinci ve sonuncu ilmi ogrenmek i9in geldiysen buna imkan yoktur, 9unkii bun-lari Yaratan bilir. Onu bulmak i9in geldiysen ilk adim attigin yerde hazirdi" [2, с. 18]. Дар тарчумаи якум (Якуб Кенан Нечефзаде) чумлаи "Зуннуни Мисрй пеши яке аз машоихи Магрибба чих,ати масъалае бирафт" пурра тарчума нагаштааст.Мутарчим танхо гуфтааст «Зуннуни Мисрй пеши яке аз машоихи Магриб бирафт» (Zünnün-i Misri [k.s], magrib taraflarindaki bir §eyhe gitti) хол он ки максад аз рафтани Зуннуни Мисрй ба пеши шайхи Магрибй пурсиши масъалае будааст на рафтани хушку холй. Аз ин ру тарчума нагаштани ибораи « ба чих,ати масъалае»дар ин хикоя, ба фикри мо, дар матни асли хикоя каме халал ворид менамояд.Аммо кисмати охири хикояро хеле хуб тарчума намудааст.
Дар тарчумаи дуюм (Аднан Караисмоилоглу) ба чойи калимаи Магриб ибораи «Шимоли Африко» «Kuzey Afrika» истифода гардидааст, ки матлабро равшантар ба хонанда (хонандаи турк Ч,. М.) ифо намудааст. Аммо кисмати охири хикоя дар ин тарчума тахт-ул-лафзй тарчума шудааст,ки нисбат ба тарчумаи якум каме норавшан бокй мондааст.Чумлаи «Ва агар омадай, ки онро чуйи ...» дар тарчумаи Якуб Кенан Нечефзаде ба чойи ишорачонишини «он», калимаи «Холик» «Yaratan» истифода шудааст ки чунин маъно дорад: «Ва агар омадай, ки Холи^ро чуйи.». Матлаби ин чумла дар тарчумаи дуввум, тарчумаи Аднан Караисмоилоглу) равшантар баён гардидааст.Дар ин маврид, лозим донистем, ки як тавзехоти бисёр муфиди донишманди эронй Абулхасани Начафиро, ки дар маколаи у «Масъалаи амонат дар тарчума» баён шудааст, иктибос кунем. У мефармояд: «Дар навиштае, ки барои тарчума интихоб кунем, дар хар хол ба забоне навишта шудааст, ки дар он ё калом вобаста ба вокеият ё
333
калом ба худ ба кор рафтааст. Забони муховара, хабари рузнома, гузориши вакоеъ, тафсири сиёсй, тахкики ичтимой ва хатто бисёре аз китобхои таърих ва тазкира ва хотирот ва албатта, китобхои илмй ва фаннй аз навъи авваланд. Дар инхо мухтаво аз сабк чудост ва вазифаи мутарчим дар мархалаи нахуст ин аст, ки мухтаворо харчи дакиктар ва рушантар аз забони мабдаъ (забоне, ки аз он тарчума мешавад - Ч,. М.) ба забони максад (забоне, ки ба он тарчума мешавад - Ч. М.) мунтакил кунад ва дар вахлаи баъд, сабки нависандаро факат дар сурате бояд баргардонд, ки латмае ба фахми мухтаво назанад. Аммо осори тахайюл ва ба тарики аввали осори шеърй, чунон ки гуфта шуд, аз навъи дувуманд. Дар инчо мухтаво аз сурат чудо нест ва мутарчим бояд сайъ кунад, ки хам ин ва хам онро ба забони максад баргардонад» [4, с. 8]. Тарчумаи Якуб Кенан Нечефзадеро мо гайриамин гуфта наметавонем. Зеро вакте тарчумаеро гайриамин медонем, ки мутарчими он бар фахми матни аслй дучори лагзиш шуда ва то охир дарк накарда бошад. Ин навъи лагзиш ва аз асл дурравй, метавонад аз надонистани забони мабдаъ сарчашма гирад ва дар мавриди надонистани маънии вожахо ба миён ояд. Тарчумаи Аднан Караисмоилоглу бошад, аз ин навъи лагзишхо ва аз максад дур рафтанхо бар канор аст, зеро вай забони форсиро медонист, ба маънии матн сарфахм мерафт ва забони максад низ забони модариаш буд. Хдмчунин тарчумаи у чавонтарин тарчума ба шумор меравад, ки мутарчим хам шархи «Бахористон»-ро, ки ба калами Мехмет Шакир (Mehmet Shakir) тааллук дорад, мутолиа намуда, тарчумахои пешинро низ аз назар гузаронидааст. Инчунин дар вакти тарчума номи шахсиятхои машхур ва намояндагони адабиёти форсу точикро бо санаи таваллуду вафоташон дар поварак шарх додаст. Тавре ки мебинем тарчумахои мавриди назар шакли такмилёфтаи тарчумахои пешинанд, ки вобаста ба ниёзхои тагйирёбандаи чомеаи Туркия руйи кор омадаанд. Мутарчимон харчанд дар баъзе маврид аз андешахои асл бинобар хуб надонистани забон дур рафтаанд, вале дар нихоят, максади худро дар назди чомеаи туркзабон амалй сохта, даричаи маънавию ахлокиеро ба руйи эшон боз намуда, равобити адабиву фархангии мардуми точику туркро тахким бахшидаанд.
Адабиёт:
1. Абдурахмони Чомй. Бахористон / А. Чомй. Техрон, 1368. - 122 с.
2. Adnan Karaismoiloglu. Baharistan / A. Karaismoiloglu. - Истанбул: Akçag Yaymlari,
2009. - 142 с.
3. Asaf Halat. Molla Cami / А. Halat.- Истанбул: 1940. - 280 с.
4. Начафй А. Масъалаи амонат дар тарчума // Нашри дониш, шумораи 1, Техрон,
1341. - С. 11.
5. Yakub Kenan Necefzade. Baharistan. -Истанбул, 1967. - 192 с.
ПЕРЕВОДЫ «БАХАРИСТАНА» АБДУРАХМАН ДЖАМИ НА ТУРЕЦКОМ ЯЗЫКЕ
Аннотация. Данная статья посвящена изучению переводов «Бахаристана» Абдурахмана Джами на турецкий язык. Автор тщательно проанализировал переводы, сущестующие на таджикском и турецком языках, имеющие большое значение в литературе. Результаты исследования могут быть использованы при составлении учебных пособий и антологий по литературоведению.
Ключевые слова: оригинал, «Бахаристан», перевод, турецкий язык, текст рассказа, перевод рассказа, комментарий.
TRANSLATIONS JOMI'S "BAHARISTAN" INTO TURKISH LANGUAGE
Abstract. The following article is dedicated to the translation of Baharistan into Turkish language. The author carefully checked all the translations that exist in Tajik and Turkish languages that play great role in study of literature.
Key words: original, Baharistan, translation, Turkish language, retelling, translation of a story, comments.
Сведения об авторе: Джами Мухаммадрахим - аспирант Института языка, литературы, письменного наследия имени А. Рудаки Академии наук Республики Таджикистан, e-mail: [email protected]
Information about the author: Jomii Muhammadrahim - post graduate student of Institute of Languages, Literature, Written Heritage named after Abdullo Rudaki of the Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan
МУЛОХИЗАХР ДОИР БА БАЪЗЕ ^УЗЪИЁТИ РУЗГОРИ ИМЛОИ БУХОРОЙ
Ма^мудзода О. Б., Сатторов Ц.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айнй
Имлои Бухорой аз чумлаи он шоирони адабиёти охири асри XVII ва нимаи аввали асри XVIII точик аст, ки рузгор ва осорашон то имруз кариб омухта нашудааст. Доир ба чузъиёти рузгори Имлои Бухорой муаллифони тазкирахои асрхои XVIII ва аввали асри XIX аз кабили Носириддин дар «Тухфату-з-зохирин», Дочй Неъматуллохи Мухтарам дар «Тазкират-уш-шуаро» маълумоти хеле мухтасар додаанд. Тибки маълумоти осори таърихии тазкира ному насаби пурраи шоир Мулло Мухаммад ибни Алоуддин ибни Азиз ибни Шайх Юсуфиддин ибни Чррунхочаи Араб буда, Имло тахаллуси шоирй ва Бухорой нисбати уст.
Нисбати Бухорой доштани Имло ба он сабаб будааст, ки у дар ин шахр ба камол расида, шухрат ва макоми адабй касб кардааст. Дар асл у аз Балх буда, Х,очй Неъматуллохи Мухтарам ва Насриддин дар тазкирахои худ инро тасдик кардаанд. Аз чумла, Мухтарам зикр кардааст, ки «Имло дар асл аз билоди Балх аст» [4, с. 17]. Устод Садриддин Айнй хам дар «Намунаи адабиёти точик» доир ба рузгору осори у ишораи хеле кутох карда, чунин навиштааст: «Имло. Вафот (1162). Балхй аст. Дар Бухоро нашъу намо ёфтааст». Сипас, устод Айнй чахор байти зеринро чун шохиди шеърй аз эчодиёти Имло овардааст:
Арзиши мачиди аъзам парвонаи дили мо, Дурони поксират фарроши манзили мо. Ч,ибрили вакти тайрон дар бустони дилхо, Фарсуда пой ланг аст, афтода дар гили мо. Акли дусад Фалотун кушад ба фикр сад сол, Як нукта хал насозад аз шархи мушкили мо. Аз файзи хоксорй, Имло, ба чуши хайрат, Як шабнамест дарё дар зарфи сохили мо [1, с. 84-85].
Дар «Энсиклопедияи адабиёт ва санъати точик» муаллифи маколаи «Имлои Бухорой» С. Алиев хам чахор байти иктибоснамудаи устод Айнро аз Имло овардааст. Факат дар масъалаи зодгохи шоир дар ин чо Сангораки Афгонистон зикр шудааст [5, с. 503]. Муаллифи мазкур дар пайравии сохибони тазкирахо номи пурраи Имлоро «Мулло Мухаммади Имло ибни Шайх Юсуфиддин ибни Чррунхочаи Араб» сабт кардааст [5, с. 503].
Дар масъалаи зодгохи Имло, ки шахри Балх ё махаллаи Сангораки Балх аст, шакку шубхае нест ва ин хакикатро худи шоир хам барчо дар ашъораш тасдик кардааст. Аз чумла, мегуяд:
Афтодаам дар гушаи гурбат дар интизор,
Дар хайратам, к-аз кй бичуям нишони Балх.
Омад нишону нахли умедам самар надод,
Шуд хушк нокушуда гули аргувони Балх.
Имло, гузашт умри азизаш хазор хайф,
Дар фикри сулхи хусну хати навхатони Балх [2, вар. 45а].
