CC BY
516. Фолклори Кулоб / мураттибон: С. Фатхуллоев, Ф. Муродов. ^исми 1. - Душанбе: Деваштич, 2007. - 540 с.
17. Фолклори точик / тартибдихандагон: М. Турсунзода, А.Н.Болдирев. - Сталинобод: Нашрдавлточ, 1957. - 453 с.
18. Шарифов Х. Адабиёти ахди Сомониён (пешгуфтор) // Шоирони ахди Сомониён / мураттибон: Х. Шарифов, А. Абдусаттор. - Душанбе: Адиб, 1999. - С. 14-15.
НАЧАЛО ПЕРЕХОДА И РАСПРОСТРАНЕНИЯ ЛЕГЕНДЫ О "ЮСУФЕ И ЗУЛЕЙХЕ" В ПЕРСИДСКО-ТАДЖИКСКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ
В статье рассматривается начало перехода и распространения легенды о "Юсуфе и Зулайхе" в персидско-таджикской классической литературе. Определяется и раскрывается место этого сюжета в фолклоре, а затем в письменную литературу.
Ключевые слова: легенда, фольклор, сюжет, письменная литература, распространения.
BEGINNING OF THE TRANSITION AND THE SPREAD OF THE LEGEND OF «YUSUF AND ZULAYKHO» IN PERSIAN-TAJIK LITERATURE
The article discusses the beginning of the transition and the spread of the legend of the "Yusuf and Zulaykho" in Tajik Persian classical literature. Determind and disclosed the place of the story in the folklore, and then a written literature.
Keywords: legend, folklore, story, written literature, distribution.
Сведения об авторе: Элбоев Вафо, кандидат филологических наук, доцент кафедры таджикской литературы Таджикского государственного педагогического университета имени С. Айни, e-mail: vafo_1965@mail.ru
About author:: Elboev Vafo, PhD in Philology, Associate Professor of Tajik Literature Department, Tajik State Pedagogical University named after S. Aini
ТАРЧ,УМАХРИ «НАЙНОМА»-И АБДУРАХМОНИ ^ОМИ БА ЗАБОНИ ТУРКИ
Цомии Му%аммадра%им
Институти забон, адабиёт, шарцшиносй ва мероси хаттии Академияи илмуои Цум^урии Тоцикистон
Абдурахмони Ч,омй дар таърихи адабиёти форсу точик хамчун шоир, нависанда ва ориф шухрат дошта бошад хам, набояд аз фаъолияти шархнависии у сарфи назар кард. Шарххои осори адабие, ки ба калами Мавлоно Ч,омй тааллук доранд, аз он чихат арзиши баланд доранд, ки онхо муаммои маърифати ашъори фалсафию ирфониро барои хонанда мекушоянд. Мавлоно Ч,омй бо асархои «Шархи рубоиёт» , «Шархи байтайни «Маснавй», «Шархи байти Хусрави Дехлавй», «Шархи касидаи тоия», «Шархи касидаи мимияи хамрияи Форизия» («Чдвомеъ»), анъанаи шархнигорй алахусус, фалсафию ирфониро ба хадди камол расонидааст. Абдурахмони Ч,омй ба Мавлоно Чдлолиддини Румй ва «Маснавй»-и у таваччухи хосе доштааст. У дар асри «Шархи байтайни «Маснавй»-и ба шархи ду байт аз огози «Маснавй» пардохта, тафсири ирфонии «най»-ро баён намудааст. Рисолаи Ч,омй дар мавриди шархи ду байти матлаъи «Маснавй» монанди шарххои дигараш насри омехта бо назм буда, муаллиф дар ин огози ин асар «най»-ро символи инсонхо номида чунин гуфтааст: Ишк чуз ноиву мо чуз най, наем У даме бо мову мо бе вай, наем Най,ки хар дам нагмаорой кунад Дар хакикат, аз дами нойи кунад [2, с. 1].
Асар бо номхои «Рисолаи ноия» ва «Найнома» машхур буда, Ч,омй дар он «Маснавй»-и Мавлавиро кошифи асрори маънавй номида ва гуфтааст: «Ин сатре чанд аст баъзе мансур ва баъзе манзум дар баёни маънии най ва хикояту шикояти вай, ки дар муфтатахи китоби Маснавии хазрати Мавлавй, ки кошифи асрори маънавй аст, вукуъ ёфта, ва партави шуъури баъзе бар он натофта...» [2, с. 1]. Бинобар гуфти мухакики точик, Абулманони Насриддин пеш аз Ч,омй низ ба ин ду байти «Маснавй» шарххо
навишта шyда бyдаанд: «То Абдyppаxмони Ч,омй даp шаpxи ду байти аввали «Маснавии маънавй»:
Бишнав аз най чун хикоят мекунад, В-аз чудоихо шикоят мекунад. Аз найистон то маpо бyбpидаанд, Аз нафиpам маpдy зан нолидаанд Камолиддин Дусайни Хоpазмй даp китоби «Ч,авоxиp-yл-асpоp ва завох^-ул-анвоp», Низомиддин Махмуди Дусайни Ш^озй мутахаллис ба «Дой» даp «Ш^хи «Маснавии маънавй», Абухомид ибни Муиниддини Табpезй даp pисолаи «Кашф-ул-асpоpи маснавй» икдом каpда буданд. Вале xаp се муаллиф махсус ба тавзехи байтайни «Маснавии маънавй» машгул нашуда, даp зимни шypyxе, ки ба хамаи шаш дафтаpи «Маснавй» навиштаанд, аз хусуси ду байти ифтитохии «Найнома» низ изxоpи назаp каpдаанд. Чунон ки О.Ф.Акимушкин зи^ каpда, танхо даp тафсиpи ду байти аввали ин асаp бештаp аз 20 шаpx навишта шудаанд» [1, 204]. Аммо даp байни ин хама шypyx pисолаи Мавлоно Ч,омй макоми хосе доpад, зеpо аксаpи шоpеxоне, ки баъд аз pисолаи Мавлоно Ч,омй ба шаpxи абёти Мавлонои Рум паpдохтаанд, хатман аз ин pисола ёдоваp мешудаанд. «Рисолаи ноия»-и Абдypаxмони Ч,омиpо баpои даpки акволи Мавлонои Рум, на танхо, шоpеxони адаби фоpсй- точикй саpмашк;и коpи худ сохтаанд, балки таъсиpи он ба адабиёти тypк, камтаp аз адаби фоpсй- точикй нест.
Намояндагони адабиёти тypк баpои фахми «Маснавй»-и аз асаpи «Ш^хи байтайни «Маснавй»-и Абдypаxмони Ч,омй ба воситаи таpчyма ва шаpxи тypкии он, ки аз таpафи Хоча Нашъат (Hoca Neç'et) сypат гиpифтааст фаpовон истифода намудаанд. Ин матлабpо метавон даp даp мукаддимае, ки аз таpафи мypаттиби китоби «Фаpёди най» (Ney'in feryadi)-и Хоча Нашъат, Узайp Аслан (Üzeyir Aslan), даpёфт. У чунин менависад: «Mevlânâ Celâleddîn Rûmî'nin ölümsüz eseri Mesne-vi"nin Türk Edebiyati'ndaki tesiri XIV. yüzyildan itibaren görülmeye ba§lami§ ve bu etki günümüze kadar sürmü§tür. Hoca Neç'et'in bu eseri, iran Edebiyati'nin büyük ismi Abdurrahmân Câmî'nin §erh-i Dü Beyt'inin tercümesidir [5, с. 7]. (Таpчyма: «Таъсиpи асаpи безаволи Мавлоно Чдлолиддини Румй, Маснавй, аз асpи XlV инчониб ба адабиёти тypк аён гашта, то имpyз давом доpад. Ин китобе, ки даp даст доpем, аз Хоча Нашъат (Hoca Neç'et) буда, таpчyмаи «Шаpxи байтайни «Маснавй»-и намояндаи бyзypги адабиёти эpон Абдypаxмони Ч,омист»)
Китоб аз ду боб ибоpат буда, боби аввал фаpогиpи фаслхои «Рyзгоp ва осоpи Хоча Нашъат» ва «Вижагихои мазмун ва мyндаpичаи «Найнома»» мебошад. Даp боби дуюм мypаттиб (Узайp Аслан) фасли «Иктибосхо аз таpчyмаи дастхати «Найнома»»-pо чой додаст. Даp ин боб мypаттиб аз дастхати таpчyмашyдаи (Ne§'et Süleyman Efendi, Terceme-i §erh-i Dü Beyt, Inceleme-Tenkitli Metin) истифода намуда, матни интикодии ин асаppо аз pyйи он таpтиб додаст.
Сохт ва таркиби «Найнома»-и Абдурахмони Ч,омй ва «Фарёди най» (Ney'in feryadi) -шархи туркии он. Асаpи «Найнома»-и Абдypаxмони Ч,омй pисолаи мyхтасаpест, ки бо назму насp навишта шуда, шаpxи ду байти аввали «Маснавии маънавй»- и Чдлолиддини Румй (1207-1273)-pо даpбаp мегиpад. Бинобаp акидаи мухак;ик;и тоЧ,ик, Аълохон Афсахзод «Соли таълифи ин pисола маълум нест. Бояд даp охиpxои yмpи муаллиф ба таxpиp даpомада бошад, чунки баъди ба фиpк;аи накшбандия воpид шудани Навой (1476) Ч,омй бо илтимоси y бештаp pисолаxои тасаввуфй менавиштагй мешавад.» [3, с. 229] Зимнан, метавон ин pисолаpо ибоpат аз се кисмат аpзёбй намуд, ки онхо ибоpатанд аз: 1. Мукаддима 2. Ш^хи байтхои I-II «Маснавй» 3. ХотимаХоча Нашъат низ асаpи таpчyмакаpдаи хyдpо даp се бахш таpтиб додааст, ки онxоpо бо номхои: 1. Мукаддима 2. Таpчyмаи байтхои «Ш^хи байтайни «Маснавй»-и Абдypаxмони Ч,омй 3. Хатми китоб, номгyзоpй намудааст.Хоча Нашъат даp мукаддимаи таpчyмаи худ, сабаби ба таpчyмаи «Найнома»-и Ч,омй pyï оваpданашpо чунин зикp намудааст, ки pyзе даp махаллаи Навбаxоpи Фундукзода вокеъ даp Истанбул бо Шайх Саид Эфендй вохypда, бо таклифи y ба хонаи Шайх Саид меpаванд. Даp аснои сухбат Шайх аз Хоча Нашъат хохиш менамояд, ки устод Абдypаxмони Ч,омй калбаш саpшоp аз ишки илохй буд, баpои ду байти «Маснавии маънавй» шаpxе навиштааст. Даст аз домани ту баpнамедоpам, то даме ки онpо ба забони тypкй таpчyма накунй. Хоча, xаp чй кадаp ки yзp пеш меоваpад, Шайх Саид даст аз талаб баpнамедошт. Билохиpа, Хоча Нашъат хохиши ypо кабул намуда, ба таpчyмаи «Найнома»-и Ч,омй шypyъ менамояд.
Даp баpгаpдонидани байтхо ба забони тypкй, Хоча Нашъат танхо ба таpчyма иктифо нанамуда, балки баpои шаpxи байтхо ва истилохти тасаввуфй аз ояту хадисхо,
аз ашъори худаш ва дигар шоирон, киccаxои паЙFамбарон, акволи cаxобаxо, манокиби авлиëxо ва ривоятxои мардумй истифода намудааст. Аз чумла, дар тарчума ва шарxи абëти «Найнома»-и Ч,омй пайFамбарон, иcтилоxти тасаввуфй, паЙFамбарон, шахcиятxои машxyри диннй, таърихй ва тасаввуфии зеринро; Яъкуб, Юсуф, Сулаймон, Искандари зулкарнайн , xазрати Ллй, Ибни Лббос, Боязиди Бистомй, Дабиби Наччор, Кррун, Саид Эфендй, най, найистон, мард ва зан... чой додааст.
Хотимаи навиштаи Хоча Нашъат манзум буда, 27 байтро дар бар мегирад. Ин хотима бо матлаи зерин оFоз ëфта:
Hâme-i Neç'et ki nevâ-sâzdir Nây-i nevâ-senc ile dem-sâzdir [5:83] (Тарчума: «Хомаи Нашъат, ки навосоз аст, бо найи навосанч дамсоз аст») ва ба мактаи зайл ба анчом мерасад:
Kim ide bu bendeyi hayr ile yâd Her dü cihan kâmi ile ola §âd [5:86] (Тарчума :«Дар кй ин бандаро ба некй ëд кард, дар ду чаxон шодком бод») Уcyл вa мaбоди (принцип)-и map\n Xo^a Нaшъaт дaр миcоли «Нaйнoмa ё Риcолaи ноия»-и Абдyррa\мoни Ч,омй. Хоча Нашъат xанyз аз номгузории китоби худ бо номи «Фарëди най » (Ney'in feryadi) исбот менамояд, ки дар шарxнавиcй ба худ сабку услуби хосеро œx^ аст. Дар тарчума ва шарxи порчаxои назмй ва насрии «Рисолаи ноия»-и Чомй, Хоча Нашъат дар аввал ба тарчума диккати махсус дода, сипас ба шарxи онxо мепардозад. Барои мисол, y пеш аз ворид шудан ба тарчумаи ду байти OFOЗи ин китоб, ки бо миcраъxои зерин шуруъ мегардад:
Ишк чуз ноиву мо чуз най, наем У даме бо мову мо бе вай, наем Най,ки xар дам наFмаорой кунад Дар xакикат, аз дами нойи кунад [2, с. 1]. номи ин бахшро «Узр ва сабаби таълиф» (Telif Sebebi ve Özür) гузошта, баъд ба тарчума ва шарxи байти якуми мазкур мепардозад. Нашъат дар шарxи байтxо, каблан байтеро ба наср баргардонида, сипас ба тафсири он пардохтааст: ( «A§k neyzendenden, bizde naydan ba§ka bir §ey degiliz. O bizden, biz de ondan bir an bile ayri degiliz») [5, c. 33] (Тарчума: «Ишк аз найзан (найнавоз. 4,.M) асту мо Fайр аз най чизе наем. У аз мову мо аз y, xатто лаxзае чудо наем») Дар тафсири мисраи якуми ин байт, Нашъат чунин гуфтааст: (Тарчума «Вокеан xам, он сузу гудоз ва наFмаи ишке, ки аз най ба мдан меод, аз калби найзан (найнавоз) садо медиxад, чунки садои най садои пуфи найзан (найнавоз) аст. Mо инсощо мисли найем, балки аз най чудо наем. Дар амали неки инсон, аз ишки илоxй сарчашма мегирад. Вокифи сирри башарият касест, ки xама некщо аз худ бавучудомадаро аз Худо донад ва xама нуксону камбyдиxоро аз худаш бинад. Mакоми башар фанову нобудист, пайдову бако сифати Худост») Сипас ба овардани чумлаи, «Hz. Câmî bunun açiklamasini nayin manasinda §öyle yapacaktir» [5, c. 33] (Тарчума: «Дазрати_ Чомй дар тафсири ин байт, маънои найро чунин шарx додааст.»), мисраи дуюм- « У даме бо мову мо бе вай, наем »-ро шарx додааст. Дар шарxи ин мисраъ Хоча Нашъат «сирри маият» (xамроxии банда бо Худо. Ч^)-ро ëдраc шуда, барои тасдики фикраш аз ояти чоруми сураи Дадид - («.ва xар чо, ки бошед, У бо шумост»), [4, с. 537] истифода намудааст. Барои шарxи байти дуюм, яъне байти : Най, ки xар дам наFмаорой кунад Дар xакикат, аз дами нойи кунад [2, с. 1] усули шарxи мисраъгиро ба кор набурда, балки байтро ба пуррагй тафсир намудааст. Бинобар шарxи додаи y, най худ як камишест хушку бесадо, ки аз вай на савту на садое X0cил аст; тащо бо нафаси найнавоз зинда гашта, наFмаорой мекунад. Инсон низ аз вазидани боди сахо ва раxмати Худо дар рyxи худ, cоxиби илму ирфон, ишку мyxаббат мегардад. Дангоми хомуш шудани боди раxмати илоxй, инсон камишеро мемонад, ки дар он на x^ асту на xаракат, на камол асту на маърифат.
Барои шарx додани порчаxои насрй, Хоча Нашъат аввал ба овардани калимаxои «Чомй, наср:» («Câmî, nesir:») матни аслро ба забони туркй айнан тарчума намуда, сипас ба шарxи он пардохтааст.
Бaрoи миcoл a3 мaтни a^: «Ин сатре чанд аст баъзе мансур ва баъзе манзум, ба калами сидк туввийят ва хулуси ният маркум, дар баëни маънии най ва xикоятy шикояти вай, ки дар мyфтатаxи китоби Mаcнавии xазрати Mавлавй, ки кошифи асрори маънавй аст, вукуъ ëфта ва партави шамъи он тофта.....» [2, с. 1].
Тарчумаи турки: («Câmî, nesir: Bu birkaç satirlik olan, bir kismi mensur ve bir kismi manzum, gönül safligi ve iyi niyet kalemiyle yazilmiç kitapçik nayin manasini ve gizli sirlarin gerçeklerini ortaya koyan Mevlânâ hazretlerinin, bir kisim üstün yaradiliçli çuurlarin içiginin vurdugu Mesnevi 'sinin baçinda belirttigi nayin hikâyelerini ve çikâyetlerini açiklamaktadir») [5, с. 34]
Шарх ба забони турки: («Bir bölümü nesir, bir bölümü §iir olmak üzere birkaç satirdan olu§mu§ bu kitapçik, gönül safligi ve iyi niyet kalemiyle yazildi. Nayin manasini açiklamakta, hikâyesi ve çikâyetini ortaya koymaktadir. Manevî sirlarin kaynaginin kâ§ifi, â§ik ve maçuklarin sultani, ariflerin dayanagi Mevlânâ hazretlerinin Mesnevî-i Mânevî'lerine baçladiklari çerefli beyitlerini §erh etmededir. Bunun üzerine bazi idrakler nur saçmiç, yani bu beyitlerin çerhine bir miktar emek akçesi harcanmiçtir») [5, с. 34]
(Таpчyма: «Ин pисолаест, кисме аз назм ва кисме аз насp, ки аз калби соф ва нияти холис pyrä коFаз омадааст. Маънои най ва хикояту шикояти онpо тавзех медихад. Рисола шаpxи байтхои OFOЗи «Маснавии Маънавй»-и xазpати Мавлоно аст, ки он кошифи манбаи асpоpи маънавй, султони ошикону маъшукон, саpомади оpифон мебошад. Аз pyйи ин байтхо баъзе соxибидpокон нyp ёфта, яъне баpои шаpxи ин байтхо кушишхо намудаанд»
Даp давоми ин саpсyхан Мавлоно Ч,омй чумлаи аpабиеpо истифода намудааст, ки ба шакли зеpин аст:
«%а ( SJL-J ¿LIJÁ L^luuj J í-úlj—l J ^ I í-Ublj— L jjÁ ( ¿ ¡K J Ijît.^
ÁJAJIJUJ blLuuyi JJU¡IL » [2, с. 1].
Ин чумлаи аpабй даp матни асл таpчyмаи точикй-фоpсй нашудааст, аммо бо вучуди ин, Хоча Нашъат онpо ба забони тypкй хам таpчyма ва хам тафсиp намудааст, ки ин аз забондонии y даpак медихад.
Тарчумаи турки: Bu i§i, yüksek rütbeler ve açik ihsanlarla donatilmiç o kimseye armagan olsun diye; seçkin hususiyetler ve insanlik faziletleriyle dolup ta§mi§ o hazretin eçigine hizmet olarak takdim ettim [5, с. 35].
Шарх ба забони турки: Biz bu çerhi; ilâhî bah§i§ler kazanmiç ve yüksek mertebelere ula§mi§, yüce faziletler ve kutsal tavirlarla dolup ta§mi§, o hazretin eçigine armagan olarak takdim ettik [5, с. 35].
(Таpчyма: «Мо ин шаpxpо баpои касоне, ки фазлу атои илоxиpо сохиб гаштаву ба маpтабаxои олй pасидаанд ва сохиби фазилатхои бyзypг ва ахлоки кудсианд, хамчун аpмyFOн такдим намудаем»).
Чуноне ки мебинам, хамаи он нуктахое, ки баpои фоpсизабонон сахл ва маъpyф вонамуд мешуданд, назди шyppоxи тypк ба шаpx эхтиёчмандй доштанд, зеpо ниёзмандони осоpи эшон аксаp онхое буданд, ки аз фасохату балоFати забони точикй-фоpсй огахии комил надоштанд. Имpyз, баъди даpгyзашти садсолахо он мафхумхое, ки шyppоxи фоpсизабонон сахлу маъpyф мепиндоштанд, мухточи шаpx шудаанд ва даp ин шаpоит мушкилкушои ахли ниёз шаpxxои пypаpзиши уламои худй ва дигаp миллатхо каpоp мегиpанд.Абдyppаxмони Чомй пеш аз шаpx додани ду байт аз «Маснавии маънавй», мисаpаъxои зеpинpо сypyдааст:
Намлатун чоат биъичлин мин чаpод
Ту Сулаймонй кун, эй олиниход
Мypтафаъ кун дахшату ташвиш аз y
Ин мyxаккаp тyxфаpо бипзиp аз y
Чанд аз ин чypъат бувад хоpy хичил
Узpи худ, худ хох аз ин чахд-ил-мукил [2, с. 3].
Хоча Нашъат баъди таpчyма ва шаpxи ин абёт, кисми аввал, яъне «Узp ва сабаби таълиф»^ бо ин суханон, «Câmî, Allah yüce ruhunu sevindirsin, armagan kitapçiginin telif sebebini belirtip, özrünü diledikten sonra iki beytin çerhine bailar» [5, с. 38] (таpчyма: «Чомй, Аллох аз y pозй бод, сабаби ба аpмyFOн оваpдани таълифи китобашpо баён намуда, баъди yзypхоxй ба шаpxи ду байт паpдохтааст. »), ба анчом pасонидааст. Пеш аз шаpxи байти якуми «Маснавй», Чомй бо мукаддимаи мyхтасаpе маънои тасаввуфии «най»-pо шаpx медихад, ки бо ин чумлахо OFOз меёбад: «Найpо бо восилони комил ва ва комилони мукаммал, ки аз худ ва халк фонй шудаанд ва ба Дак бокй гашта, муносибате тамом хаст, аммо аз pyи исм, зеpо ки ин калима даp баъзе мавзеъ ба маънои нафй (яъне «не» - Ч,. М.) истеъмол меёбад ва эшон нафйи вучуди оpизии худ каpдаанд ва ба адамияти аслй бозгашта, аммо аз pyйи зот, зеpо ки най хамчунин аз худ тихй шудааст ва xаp чй ба вай музоф аст ва наFамот ва илхон филхакикат содиp аз сохиби вай аст, на
аз вай, xамчyнин ин тоифа билкуллия аз вучуди худ холй шудаанд Ва xар чй бад эшон мансуб аст аз афъол ва ахлок ва авсоф ва калимот, xама аз xазрат аст cyбxонаxy ва таъоло, ки дар эшон зоxир шуда ва эшонро мартабаи мазxарият асту беш нест» [2, с. 3].
Хоча Нашъат ин мукаддимаро бо номи «Чойгоxи най дар иcтилоxи аxли тасаввуф» («Nayin Sûfî Istilâhindaki Yeri»), номгузорй карда, баъд тарчума намудааст. Сипас онро бо забони содаи xамафаxм шарx додааст, ки ба шакли зайл аст: («Nayin, kendisinden ve bütün halktan fânî ve Allah ile bakî olup fenâ-fi'llah ve bekâ-bi'llâh basamagina çikmi§ erenlerle ilgisi vardir. Bu yüzden erenlere isim yönüyle nay denir. Nay kelimesi Farsça'da olumsuzluk bildirir ve 'yok' anlamina gelir. Fena erbabi da kendi varliklarindan bütünüyle yok olduklari için onlara nay denir») [5, c. 40]. (Тарчума: « Найро бо касоне ки аз худ ва тамоми мардум фонй гашта, ва бо Худо бако ëфтавy ба водии фано филлоx ва бако биллоx расида, фонй гаштаанд, муносибатест. Аз ин ру касони фонигаштаро низ най гуянд. Калимаи «най» дар забони форсй xиccачаи инкорй буда, ба маънои «не» меояд. Арбоби фано, ки аз xаcтии худ гузаштаанд, ощоро низ «най» мегуянд.») Дар шарxи ин кисмат (мукаддима) Хоча Нашъат тамоми калимxо ва чyмлаxоро шарx надода, балки ба шарxи мазмуни умумии он иктифо намудааст. Хоча Нашъат дар шарxи ин кисмат вожаи калидй калимаи «фано»-ро медонад ва онро аз панч табака ба калам додааст: Фанои халк, фанои зоxидон, фанои ошикон, фанои комилону мукаммалон ва фанои аxли xакикат . Шореx дар шарxи фанои табакаxои мазкур, xар табакаро алоxида шарx дода, фаноро аз се дарача иборат донистааст, ки ощо иборатанд аз: Фанои феълй, фанои сифатй ва фанои зотй. Абëте, ки Лбдyрраxмони Чомй баъди мукаддимаи мансур дар шарxи байтxои «Mаcнавй» сурудааст, бо матлаи зерин 0F0З меëбад:
Кист най? Он кас ки гуяд дам ба дам Mан наям чуз мавчи дарëи кидам Аз вучуди худ чу най гаштам тщй Нест аз Fайри Худоям огаxй [3:3] Нашъат дар шарxи ин ду байт, баъди аз тарчума, аввалан, байти якумро шарx дода, сипас ба шарxи байти дуюм пардохтааст.
Сифати дигари шарxи Хоча Нашъат дар он зоxир мешавад, ки y ашъори Чомиро дар пайвастагй бо ашъори Саъдй, Низомй, Mавлоно Чалолуддини Румй, Дофиз шарx медиxад. Барои тафсири матлабxои чудогона аз ашъори Дофиз бештар шоxид овардааст. Барои мисол дар байти зерин:
Бар лаби дамсози хешам гашта чуфт Mан наëрам бар лаб илло, он чй гуфт [2, с. 3]. Аз ашъори Дофизи Шерозй байти зеринро барои тафсири байти мазкур мавриди истифода карор додааст: «Beni papagan gibi aynanin önüne koydular. O ezelî olan üstadin söyle dedigini söylemekteyim» [5, с. 43].
Дар паси ойина тутисифатам доштаанд, Он чй устоди азал гуфт: Бигу, мегуям Хусусияти дигари шарxдиxии Хоча Нашъат он аст, ки шахcиятxои «Найнома» ва мавкеи чyFрофии онxоро маълум намуда, ба хонанда пешнщод менамояд. Mаcалан: Пири M^ra, он к-аз арбоби шyxyд Дар шyxyди Дак кас аз вай беx набуд [3, 6]. Шарxи туркй: («Pîr-i Mehne'nin çeyhlerin büyüklerinden oldugu anlatilir. Kutlu zamaninda benzeri yoktu. Mehne, Hindistan'da Dekken ülkelerinden Îrçadâbâd ile Haydarabad arasinda bir çehirdir. Pîr, bu çehirde otururdu, memleketinin ismi ile anilirdi») [5, c. 52]. Тарчума: «Пири M^ra яке аз шайхxои бузург буд, ки солдани дароз (дар бузургй) xамтое надошт. Mиxна шаxреcт дар музофоти Дакан байни Иршодобод ва Дайдаробод. Пир нисбатан ба номи шаxраш-Mиxна шинохта мешуд»Дар чо-чо барои шарxи абëт Нашъат аз ашъори худаш истифода намудааст, ин аз шоири тавоно будани y дарак медщад. Mаcалан барои шарxи байти зерин: Дар ки дур афтод аз бахти нажанд, Mекyнам огаx-ш аз бонги баланд [2, с. 4]. Байтеро аз ашъори худаш бо ин мазмун, ба кор бурдааст: Bî-hod î de§t ü beyâbânina güm-kerde iken Nâle-i nay cares-i râh-i Huda geldi bana [5, c. 45].
(Тарчума: «Дар дашту биёбон бехуду рохгумзада будам, нолаи най зангулаи рохи Худо омад, ба ман»)
Ба назари мо, камбудии назарраси Хоча Нашъат дар шархи «Найнома» -и Абдуррахмони Ч,омй хамин аст, ки агарчи у бар адабиёти форсу точик мутолиаи фаровон дошт, хамоно табиати нихоят латифи забони форсй эшонро комилан тасхир нашудааст ва бадин сабаб кисме аз таъбирот хеле умумй тафсир ёфтаанд. Масалан, дар тарчумаи у иштибох дар чумлаи «...ва эшонро мартабаи мазхарият асту беш нест» (Onlarm mazhariyet mertebesi de onde degildir) [5, с. 32] дар калимаи «беш» дида мешавад. Мутарчим ба чойи калимаи «беш», калимаи «пеш» (« onde »)-ро истифода намудааст, ки халал чиддй дар маънии матлаби чумлаи мазкур ба амал омадааст. Аммо дар шархи навиштаи Хоча Нашъат мухимтарин нукоти заъфи шарх аз кабили; костагихои мухтавой, камтаваччухй ба мухотабон, нодуруст ва дакик набудани тавзехот, баёни печида ва забони норасо ба назар намерасад.
Хоча Нашъат бо шархи навиштаи худ ба асри «Найнома» -и Абдуррахмони Ч,омй хусусиятхои мухими мактаби шархнигории туркиро нигох дошта, аз шархнигорони машхури ин мактаб, ба монанди Шамъй, Сурурй, Вахбй ва Судй дар навиштани шарх ба ин аср, пешй гирифтааст. Бояд кайд намуд, ки «Найнома» -и Абдуррахмони Ч,омй то имруз дар байни точикон дар шакли чоп маъруфият надорад, аммо бузургтарин хизмати Нашъат дар он аст, ки онро бо воситаи шархи навиштаи худ ба туркзабонони дунё муаррифй намудааст, ки холо он дар Туркия хамчун китоби тасаввуфй, маъруфу машхур аст.
Адабиёт:
1. Абдулманони Насриддин. Куллиёти осор, чилди 2. Шархнависй дар таърихи адаби форс-
точик (кисми 1). - Душанбе, 2003.
2. Абдуррахмони Ч,омй. Шархи байтайни «Маснавй». Матлаъ-ул-анвор. - Техрон, 1387.
3. Аълохон Афсахзод. Мавлоно Абдурахмони Ч,омй-адиб ва мутафаккири номй. - Душанбе,
Адиб, 2014.
4. Умаров М. Тарчумаи точикй ва тавзехоти ^уръони Карим. Душанбе «ЭР-граф»- 2011.
5. Hoca Neç'et. Ney'in feryadi. Sufi kitap yayin. Ocak, 2007.
ПЕРЕВОДЫ «HAÏÏHOME» АБДУРАХМАН ДЖАМИ НА ТУРЕЦКОМ ЯЗЫКЕ
Данная статья посвящена изучению переводов «Найнома» Абдурахман Джами на турецком языке. Автор тщательно проанализировал переводы, сущестующие в таджикском и турецком литературоведении имеющие большое значение в литературе. Результаты исследования могут быть использованы при составлении учебных пособий и антологии по литературоведении.
Ключевые слова: «Найнома», перевод, турецкий язык, текст рассказа, перевод рассказа, комментарии.
TRANSLATIONS OF JOMI'S " NAYNOMA" INTO TURKISH LANGUAGE
The following article is dedicated to the translation of Baharistan into Turkish language. The author carefully checked all the translations that exist in Tajik and Turkish languages that play great role in study of literature. The results can be used in the preparation of textbooks and anthologies of literary criticism.
Keywords: Baharistan, translation, Turkish language, retelling, translation of a story, comments.
Сведения об авторе: Джами Мухаммадрахим, аспирант Института языка, литературы, письменного наследия Академии наук Республики Таджикистан, e-mail: jomi110283@gmail.com
About author: Jomii Muhammadrahim, post-graduate student of Institute of Languages, Literature, Written Heritage of the Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan
