CC BY
146АДАБИЁТШИНОСИ (ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ)
БУНДОРИ ВА ТАРЧУМАИ «ШО^НОМА»-И ФИРДАВСИ
^амробоев Н. А.
Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Гафуров
Маълум аст, ки «Шохнома»-и Фирдавсй дар байни кавму миллатхои дигар низ маком ва чойгохи шоиста дошта, аз тарафи шоирону нависандагон пайваста мавриди накл, иктибос ва тарчума карор гирифтани он ин нуктаро собит месозад. «Шохнома»-и безаволи Фирдавсиро дар аввали карни VII хичрй, аниктараш соли 620/1223 адиб ва факехи маъруфи араб - Фатх ибни Алй Бундории Исфахонй (1190-1245) бо дастури подшохи Шом - Абулфатх Исо ибни Абубакр ибни Абуаюб аз забони форсй ба забони арабй бо насри бисёр зебову рогиб тарчума мекунад.
Аз кавли худи Бундорй маълум мегардад, ки у дар Исфахон таваллуд шуда, хамон чо парвариш ёфтааст. Бундорй соли 1220 ба хидмати Абубакр ибни Абуаюб меравад. Х,ангоми бор ёфтан «Шох,нома»-и Фирдавсиро хамчун армугон ба султон хадя мекунад, аммо султон мехохад, ки у «Шохнома»-ро барои вай тарчума намояд [7, с. 98].
Аз шаходати сарчашмахои таърихй [9] ва пажухишоти [8] мухаккикон бармеояд, ки дар мархилаи аввали харакати тарчумаи осори эронй ба арабй Чдбала ибни Солим аввалин нафаре буд, ки достони «Рустам ва Сухроб»-ро, яъне чузъе аз «Шохнома» ё худ «Худойнома»-и куханро ба арабй тарчума кард. Дар мархилаи дуюми нахзати тарчума бошад, нахустин тарчумаи «Шохнома»-и Фирдавсй ба забони арабй, дар карни VI-и хичрй тавассути Асирулмулки Нишопурй ба анчом расид, вале чун матне ё порае аз ин тарчумахо то имруз нарасидааст [6, с. 93], наметавон ба онхо истинбот кард ва дар бораи забони тарчума ва таъсири онхо ба осори пасомад бахсу гуфтугу ва изхори назар намуд. Аз ин чо, тарчумаи Бундорй, ки матни тарчумаи он дар даст аст, арзишмандтарин сарчашмаи тахкикии «Шохнома»-и Фирдавсй ба хисоб меравад.
Ахамият ва арзиши тарчума мазкур пеш аз хама дар он аст, ки Бундорй кадимтарин нусхаи «Шохнома»-и Фирдавсиро барои тарчума мавриди истифода карор додааст. Аз ин лихоз, тарчумаи мазкур барои дарёфти сахехтарин нусха ва рафъи баъзе шакку шубхахо дар мавриди нусхашиносии «Шохнома»-и Фирдавсй сахми арзишманде дорад.
Шавохид ва далели ин гуфтахоро бояд пеш аз хама, дар таърихи бознависии «Шохнома» ва нусхахои бозмондаи у чустучу намуд. Аксари шохномапажухон таърихи итмоми нихоии таълифи «Шохнома»-и Фирдавсиро соли 402/1011 кайд кардаанд [12,13,14]. Бундорй бошад, соли 1220 тарчумаро огоз намуда, баъди ду сол ба итмом мерасонад [7, с. 99]. Маълум мешавад, ки Бундорй баъди 216 соли Фирдавсй кохи безаволи уро ба забони арабй тарчума кардааст. Ин чо нуктаи кобили таъкид он аст, ки чун тарчумаи «Шохнома» бо дастури султон Абубакр ибни Абуаюб анчом гирифт ва албатта Бундорй нусхаеро ба шох такдим карда, ки хадди акал 50-60 сол умр доштааст. Аз ин чо, нусхаи кухантарини «Шохнома»-и Фирдавсй, ки соли 614/1217 мудавван шудааст, баъд аз нусхаи Бундорй кадимтарин нусхаи «Шохнома» ба хисоб меравад. Албатта, нусхае, ки Бундорй аз он истифода намудааст, то имруз нарасида, аммо матни тарчума худ аз кидмату нусхаи дигар буданаш хабар медихад. Чунонки дар байти зерин ин ходиса мушохида мешавад: Чу аз хоб бедор шуд ними шаб,//Яке цоми май цусту букшод лаб. [2, ч. 8, с. 321]. Калимаи «ними шаб» дар баъзе нусхахо «тирашаб» ва дар баъзе «ними шаб» омадааст. Барои дарёфти асли вожа чун ба кухантарин нишонаи «Шохнома», яъне ба тарчумаи «Шохнома»-и Бундорй назар намоем, (<сР1 и!а» [7, с. 351] аз тарчума маълум мегардад, ки шакли дурусти вожа «ними шаб» аст ва ингуна фаркият ва умумиятхо дар тарчума зиёд ба назар мерасанд.
Бундорй худ таърихи итимоми матни дар дастдоштаи хешро соли 384/994 (« ^ ¿¿^ '¿¿л <Д...
j ¿АЛ j «дар муддати сй сол, ки охираш дар 384/994 аст) сабт намудааст [7, с.
276] Забехуллохи Сафо низ дар «Таърихи адабиёт дар Эрон» тарчумаи Бундориро аз руи хамин нусхаи ихтитомии соли 384/994 дониста, дар аглаби амр матолиби тарчумаи Бундориро сахех мешуморад. Чунонки дар мавриди ихтилофи номи падари Фирдавсй З.Сафо мегуяд: «Номи у (Фирдавсй - Н.Х,амробоев) ва падараш дар тарчумаи ал-Бундорй, ки дар худуди соли 620/1223 аз «Шохнома» ба арабй шуда, Мансур ибни Х,асан омада ва дар маохизи дигар, монанди «Таърихи Гузида», «Тазкират уш-шуаро», «Оташкада», «Мачмаъ ул-фусахо»... мухталиф омада ва аз ин ривоёт метавон ба кавли ал-Бундорй, ки акдам аст, бештар эътимод кард»... [14,ч. 2, с. 458].
Дар бораи нусхаи хотимавии «Шохнома»-и Фирдавсй ва таърихи он, хамчунин аз руи кадом нусха тарчума шудани асари Бундорй дар назди мухаккикон ихтилофи назар аст. Чун дар мукаддимаи тарчумаи Бундорй сарехан таърихи нусхаи ихтитомй соли 384/994 сабт шуда ва гузашта аз ин, шохномапажухони зиëде дар ин самт тахкикоти судмандеро ба анчом расонидаанд, ин аснод моро аз воридшавй ба масъалаи чустучуи кидмати нусхахо ва ихтилофоти нусхахои мавчудбудаи «Шохнома» бениëз мегардонад.
Нусхаи тарчумаи асари мазкур, ки мавриди корбарии мо карор гирифт, дар китобхонаи марказии донишгохи Кувайт ба номи Саид Фатх мавчуд буда, соли 1932 бо эхтимом ва тадкику тасхехи адиби форсидон ва шоири шахири мисрй Абдулваххоби Аззом (1894-1959) чоп шудааст.
Устоди донишгохи Миср Абдулваххоби Аззом, ки аз чавонй ошики забон ва фарханги форсй, ба хусус шефтаи забони «Шохнома» буда, орзу хондани онро доштааст. Чун аз мавчудияти тарчумаи «Шохнома» ба забони арабй дар китобхонаи Кембрич огох мешавад, касди тасхеху нашри онро карда, соли 1927 барои дарëфти ин нусха ба Лондон сафар намудааст. Дар ин сафар бо дастгириву кyмаки мавлавишиноси маъруф Рейнолд Николсон мавсуф нусхаи хостаашро ба даст меоварад. Сипас дар Порис аз махзари Мухаммади ^азвинй истифода намуда, нусхаи дигар, яъне нусхаи Берлинро дастрас мекунад ва дар заминаи мукобалаи нусхахои Лондон ва Порис нусхаи тарчумаи «Шохнома»-ро тахия ва чоп менамояд. Сипас, y нусхахои бозëфтаашро бо асли «Шохнома» мукоиса намуда, тавассути накду баррасй нукоти чолиберо баëн месозад. Х,осили ин кори y дар мукаддимаи тарчумаи тахиянамудааш ироа гардидааст. Х,амин хидматхои Аззом боис шудааст, ки Уро ба хайси яке аз мухаккикони бузурги забон ва адаби форсй дар мамолики Араб эътироф намоянд [6, c. 95].
Нусхаи дар китобхонаи Донишгохи Кувайт мавчудбуда, дорои 18500 сатр буда, бо хисоби мдана агар хар сатри насрй тарчумаи ду байти шеърй ба хисоб равад, тарчумаи Бундорй 37000 байти «Шохнома»-ро фаро гирифтааст. Агар теъдоди абëти «Шохнома»-и Фирдавсиро ба хисоби миëна бо каму зиëдаш 60000 байт пиндорем, пас Бундорй аз се як хиссаи сурудахои Фирдавсиро хазфу ихтисор ва ду хиссаи онро тарчума кардааст [1, c. 118].
Дар бораи забон ва усулу навъи тарчумаи асар хаминро гуфтан мумкин аст, ки Бундорй дар тарчумаи «Шохнома» усули тарчумаи озодро ихтдар намуда, талхису накли маъно ва хазфу изофотнависй дар он ба нудрат ба чашм мерасанд. Аз чониби Бундорй интихоби тарчумаи озод ба чои тарчумаи дакик ва мувофик ба меъëрхои илмии тарчума ба назари мо сабабхои айнии худро дошт, ки метавон ин матлабро бо нуктахои зерин мудаллал намуд:
Якум, Бундорй пеш аз хама мехост, ки тарчумаи «Шохнома» ба забони арабй бо сабки соддаву равон ва омданаву рогиб накл гардад. Бино бар ин, y кушидааст хатталимкон аз сачъгуиву суханпардозй, ки дар замони y маъмул буд, пархез намояд.
Дуюм, аз матни тарчума маълум мегардад, ки Бундорй баробари талхису хазфи хутбахову порахои мадхй ва интихоби тарчумаи маъной, касд дошт, сюжети асосии «Шохнома»-ро ба хонанда ба тарики соддатар манзур намояд.
Сеюм, Бундорй ба талхис кардани кутуб махорати тамом дошт. Дар тасбити ин нукта кофист, ки ба осори талхискардаи у, аз чумла «Таърихи Багдод», «ал-Барк уш-шомй» ва «Таърихи Салчук^н» таваччух намуд. Бундорй баробари интихоб намудани тарчумаи озод «Шохнома»-и Фирдавсиро низ талхис кардааст.
Яке аз мухаккикони маъруф ва матншиносу тарчумапажухи шахири эронй Озартоши Озарнуш ба тарчумаи Бундорй бахои баланд дода, камбудии онро танхо дар талхиси он мебинад: «Кори Бундорй аз назари тарчума, ба ростй шоистаи ситоиш аст. Вай дар гузиниши муодил барои вожахои «Шохнома» ë пардохти иборот дар мукобили абëти форсй дар бештари чойхо забардастии хосе аз худ нишон дода, чандонки кори тасхехи матни форсии «Шохнома»-ро осон кардааст. Аммо айби бузурги у он аст, ки ин китобро мухтасар кардааст ва такрибан хама чо суханони шахсй ва отифии Фирдавсиро, ки тачаллигохи хунари шоиронаи уст, фуру нихода...» [11].
Аз гуфтахои Озартош маълум мегардад, ки Бундорй тарчумаи «Шохнома»-ро «дар бехтарин вачх» [11] адо намудааст, вале амонати матнро, ки аз хусусиятхои дигари илми тарчума ба хисоб меравад, риоя накардааст.
Ч,ои кайд аст, ки Абдулваххоби Аззом хини тасхехи матни тарчума дар мундаричаи он фаслхои ихтисоршударо ба кавсайн гирифта, матолиби хазфшударо муайян намудааст ва аз ин чо метавон ихтисороти Бундориро ба чанд даста таксим намуд:
1. Бундорй баъзе аз фаслхои хурд, ба монанди: «Фасли озмудани Фаридун фарзандони худро» [2,ч.1, c. 144], «Афсунгарй озмудани Сарв бар писарони Фаридун» [2,ч.1, c. 144], «Куштани Рустам пили сапедро» [2,ч.1, c. 382], «Рафтани Рустам ба кухи Сипанд» (2,ч.1,388), «Огози достони Сухроб»-ро [2,ч.2, c. 208], ки аввалан хачман кутох хастанд ва сониян мухтавои бештари онхо танхо мадху ситоишанд, хазф намудааст.
2. Бундорй хамчунин баъзе аз вокеоту руйдодхои фаслхоро ба монанди: вокеоте, ки миëни Рустам ва Туркманон хангоми овардани Кайкубод дар кухи Албурз [2,ч.2, c. 5] рух дода буд, хазф намудааст.
3. Мутарчим дар бисëр маврид сарогозу мукаддимаи фаслхое, ки сароянда аз худ сухан кардаву андарз додааст, хазф намудааст. Монанди сарогози «Достони Сухроб» (2,ч.2,208), ки шоир аз марги чавонон сухан меронад ва сарогози «Достони Сдавуш» (2,ч.2,343), ки Фирдавсй дар он чо аз шеъру каломи балег сухан мегуяд хазф кардааст.
4. Бундорй хамчунин номахои тулонй ва хутбахои здаду васиятхоро хазф кардааст.
5. Х,амчунин вожахоеро, ки бо дини ислом созгор нестанд, дигаргун ë хазф намудааст. Чунончи вожаи «Ахриман»-ро ба «шайтон», «малъун» табдил намудааст. Ё порае аз васфи Масехро, ки дар достони «Чднги Ром ибни Барзин ва Нушзод» [2, ч.8, c. 426] омада ва ба акиди исломй созгор нест, хазф намудааст.
6. Бундорй аглаби авсофи размхову сафархо ва аспхову вухушро ихтисор карда, дар кавсайн матолиби ихтисор кардаашро зикр намудааст. Аз чумла, чое пас аз васфи гурге, ки ба дасти Гуштосб дар кишвари Рум кушта шуд, мегуяд: «васфхои бисëр дар ин бора хаст, ки сохиби китоб (Фирдавсй - Х,амробоев Н.А.) карда» [7, c. 322]. Ё чои дигар дар мавриди чанги Арчосбу Гуштосб мегуяд: «Дакикй овардааст, ки кор ба хамон гуна, ки Ч,омоспи хаким ба тафсил ëд карда. пас мо бо бозгуии он суханро ба дарозо намекашем» [7, c. 325].
Гузашта аз ин, Бундорй, дар баробари ихтисору хазф намудан, баъзе матолибро низ ба матни тарчума аз китобхои муаррихони муътабар, ба монанди Табариву Х,амзаи Исфахонй ва Масъудй изофа намудааст, аз чумла бахшхои: «Интисоби шох Бахман ба Бинëмин», достони «Малик ал-Х,изр» дар рузгори Шопур ибни Ардашер»-ро аз Табарй ривоят кардааст [11].
Тахлили тарчумаи Бундорй аз руи талаботи хунари тарчума ва тарчумонй далел бар он аст, ки тагйиру иловахои мутарчим, мавридхои хазфу талхис, накл ба маъно ва нихоятан нигох надоштани амонати тарчума ва баргаштан аз равиши тарчумаи дакик, аз вижагихои тарчумаи мазкур ба хисоб меравад.
Х,азфу ихтисор ва тагйиру иловахои Бундориро, ки нишонаи интихоби равиши тарчумаи озод аз чониби мутарчим аст, аз тарики мукоисаи тарчума бо матни «Шохнома»-и Фирдавсй мушохида намуд. Барои расидан ба ин максад мо кисме аз тарчумаи Бундориро бо матни «Шохнома»-и Фирдавсй, ки дар силсисаи «Ахтарони адаб» аз тарафи нашриëти «Адиб» бо фарогирии баъзе нусхахои муътабари дастрас ва аз руи охирин нусхахои сахех руи кор омадааст, мукоиса намудем. Натичаи киëс ва тахлил аз назари тарчумаи амалй бисëр чолиб буда, барои шинохти тарчумаи матни классикй бо равиши тарчумаи озод, ки аз забони форсй ба забони арабй накл гардидааст, хеле мухим ба назар мерасад.
Намунаи талхиси Бундориро метавон дар достони «^иссаи ошик шудани Судоба бар Сиëвyш» дар абëти зерин мушохида намуд: Баромад ба ин низ як рузгор, Бад-у шодмон шуд дили ша^рёр. Яке руз Ковуси кай бо писар, Нишаста, ки Судоба омадзи дар [2,ц.2, с. 354].
Мутарчим мукаддимаи мазкур ë худ чор мисраи болоиро хазф намуда, якбора аз киссаи ру ба ру гардидани Судоба бо Сдавуш ва ошик шудани у огоз намуда, чунин тарчума мекунад:
(7,155)«....'<^jli" ülj US j :Jiá»
Дар давоми кисса боз байти зерини бисëр зеборо тамоман тарчума намекунад: Чунон шуд, ки гуфтй тарози нах аст, //Ва ё пеши оташ нщода ях аст [2,ч.4, c. 355].
Зохиран, сабаби хазф ва ë берун аз калами тарчума мондани абëте, ки Фирдавсй онхоро бо истифода аз санъатхои бадей ва бо махорати баланди суханофаринй сурудааст, танхо талхису соддабаëнй будааст, зеро мукоисаи баъзе кисматхои матни «Шохнома»-и Фирдавсй бо тарчумаи Бундорй ин матлабро таъйид мекунад. Мутарчим гохо аз тарчумаи байте, ки маънои он шарху баëни здадеро дар батни худ дорад ва бо ташбеху муболага зинат ëфтааст, гузар намуда, матлаберо меорад, ки аз тарчумаи матн дур ба назар мерасад. Бар хилофи ин, Бундорй барои тарчумаи мисрае шархи нисбатан дарозеро ихтдар мекунад, ки мисоли онро метавон дар тарчумаи мисраи зерин мушохида намуд: Чу Судоба руи Сиёвуш бидид,//Пурандеша гашту дилаш бардамид. [2,ч.4,а356] Тарчумаи Бундорй:
____lAjljâ j l&Ajjj j '"j ílAjliü.1 ^l^j IaJj qa ^Jl^a. Jl^S j [7, c. 155].
Х,амин ходисаро метавон дар тарчумаи номи достони «Х,афт хон ва Ситоиши подшох Махмуд» мушохида намуд, ки он чунин тарчума ва тагйир ëфтааст: [7, c. 341] « Ia j jIj^ía ¿iláj jSj
Jjâ j íjJ jJJjj ^Jä QA l^J jî*JJ»
Ибтидои достони мазкур, яъне фасли «Ситоши подшох Махмуд» ва чор байти аввали «Хони аввал», дар мачму 29 байт аз огози достон (2,ч.245-247) пyрра хазф шyда, тарчума аз бахши «Руй овардани Исфанддар аз Балх ба рохи Турон» огоз мешавад: ...jljjj л^а lA^lá jl^'g" jl" :Jlá [7, c. 341].
Баъд 3 байти достони мазкурро тарчума мекунад ва абëти зеринро хазф менамояд: Бирафтанд гурдони лашкар уама, // Нишастанд бар хони шоуи рама. Мисраи дуюми байти зерин: Зи ман нашнавад шоу цуз гуфти рост,// Ту он кун, ки аз подшоуон сазост» [2,ч.8. c. 249] тарчума нашуда, куллан матлаби дигар, оварда шудааст: [7, c. 341] '.'"'l"'*'^ ^ic Ajj^ä ^Ij^ll ó^ £iji...
Чун Исфандиëр аз Гургсор аз бобати Кухандижу рохи бегазанд ва ахолии он савол мекунад, Гургсор чавоби уро бо мадху ситоиш огоз мекунад: Чунин дод посух варо Гургсор,// Ku «Эй некдил, фаррух Исфaндëр [2,ч.8, c. 249]. Тарчумаи байти фавкуззикр, мисли хамин гуна мадху ситоишхои дигар аз тарафи мутарчим хазф шудаанд.
Х,амин гуна талхису тахзифро метавон дар кисмати достони «Рустам ва Исфанддар» низ мушохида намуд. Чунончи, дар достони «Хостани Исфандиëр подшохиро аз падар» китъае шуруъ аз байти: Пас Исфaндëр он гави пилтан,// Баровард аз дард он гау сухан. [2,ч.8, c. 327] то байти: Супорам туро афсару тахти оц,IIKu уастй ба марди сазовори тоц [2,ч.8, c. 330], яъне здада аз 34 байти достони мазкур аз чониби мутарчим дар се сатр чунин талхис шудааст:
ó^ Aj j ', 'j^ll JjH^ ó^ Ali j ó^ A jj" j 4*jlá j ЛЛлИл JA* iii j "[7,ч.3, c. 353] ^ic < i - и^Ч
'^Tj'niil ejjIaJl j A%Jl dij
Дар тарчумаи Бундорй баъзан хазфи вожахо ва таркибот дар байтхо низ ба назар мерасад,. Мутарчим феълан кушиш намудааст, ки байтро нисбатан дакик тарчума намояд, вале бо вучуди ин дар байт хазф рох ëфтааст. Ин ходисаро метавон дар байти зерин ба мушохида гирифт: Ku чун маст боз омад Исфaндëр,//Дuжaм гашта аз хонаи шaурëр... [2,ч.8, c. 321]Тарчумаи ин байт ад-ин гуна аст:
^.lj jA j Ajljjl ^Jl dllj Aijl * ^^ jljAÍ"l ^j-^ail j"
Пайдост, ки ин чо калимаи «маст» мавриди тарчума карор нагирифтааст. [7,ч.3, c. 351] Дар хамин достон дар абëти зерин:
Бад-у гуфт, к-«Эй ранцдида писар, Зи гетй чй цуяд дили тоцвар? Хама ганцу фармону рои сипоу Ту дорй, бар ин - бар фузунй махоу [2,ч.8, c. 322]. чунин тарчума шудааст: [7,ч.3, c. 352] "...di^ja ^i óiljiil j ûaj dJUJl
Яъне дар мисраи аввал таркиби «ранчидаписар» тарчума нашуда, боки бо усули накл ба маъно тарчума шудааст. Ё чои дигар дар байти: Ku урост то уаст Зобулситон,// Хамон Бусту Faзнuну Kобулсuтон... [2,ч.8, c. 331].
Мутарчим калимаи «Кобулистон»-ро аз калам берун нихода, онро чунин тарчума мекунад: j j üjlj Jljj Âj""l»
Байти зеринро:
Ба гетй туро нест кас уамнабард, Зирумиву туриву озодмард [2,ч.8, c. 331]. Бундорй чунин тарчума мекунад: [7,ч.3, c. 353] j ó> jj 1 j Jljjj ^í vi 1 j»
Чунонки аëн аст, мутарчим, байти фавкро нисбатан дакиктар тарчума намуда, хатто вожаи «озодмард»-ро дакикан, бо калимаи «эронй» [15, c. 67] таъбир намудааст, вале айни замон калимаи «румй»-ро дар тарчума аз калам берун ниходааст.
Вижагии дигари равиши кори мутарчим он аст, ки хини тарчума барои тавзехи маънй баъзе аз таркибхоро аз худ илова менамояд, ки дар вокеъ, барои дуруст тасаввур намудани манзараи кисса ëрии амалй мерасонад. Чунончй, дар тарчумаи абëти зерин, ки Исфанддар аз кирдори падар назди модараш шикоят мебарад, хамин равишро ба кор мебарад: ..Чунин гуфт бо модар Исфaндëр, Ku « Бо ман уаме бад кунад шaурëр... ....Бигуям бад-у он сухануо, ки гуфт, Зи манростиуо набояд нуууфт... [2,ч.8, c. 321]. Мутарчим дар тарчумаи ин абëт матлаби зеринро аз забони Исфанддар аз худ илова менамояд: « dll^l ^il^c
i J j dJl j jjâj 4Ал ^^ji 1 », яъне «бидуни точу тахт аз y (падар) рози намешавам, харчанд тамоми мамоликро ба ман бибахшад». Пайдост, ки ин чумла аз изофоти Бундорй буда, дар матни «Шохнома» ба чашм намерасад [7, c. 352].
Х,амчунин мутарчим байти зеринро: Чй некутар аз наррашери жаëн //Ба пеши падар-бар камар бар миён? [2, ч.8, c. 322] чунин тарчума мекунад:
« Ajjjc jj^j j öjJIj ¿jj jjj A^VlS IIa jSjSI jjSj ji QA i ¿l j» [7, c. 352], ки ибораи
« ajjjc jj^j j AaJjP. ^a^j», яъне «хариму сарзамини уро хифзу хиросат мекунад» дар матни «Шохнома» мавчуд набуда, аз афзудахои Бундорй мебошад.
Ч,ои дигар дар тарчумаи байти зерин, ки Гуштосб аз муначчимон рочеъ ба толеъи Исфанддар савол мекунад:
Ки «Уро бувад зиндагонй дароз?
Нишинад ба хубиву орому ноз?
Ба сар барниуад тоци шоуаншауй?
Бар у пой дорад беуиву меуй»? [2,ч.8. c. 324].
Бундорй ибораи « aíjj^ q^ qc j...» -ро (7,352) дар тарчумаи байтхои мазкур изофа менамояд.
Х,амчунин Бундорй байти зеринро: Ту бо шоуи Чин цуй цангу набард// Аз он номдорон барангез гард [2,ч8, c. 332] чунин тарчума кардааст:
« ...q^SI ji ;jjSl 41a m^j j l ^l^^i ^jljA ji 4? JjISI j» [7, c. 352], яъне Исфандиëр ба падараш мегуяд, ки «Бехтар аст бо душманони марзу буми худ бичангй ва ба разми шохи Руму Чин биштобй». Дар ин тарчума ибороти <«Jtá11 M^'i» ва «;jjSl 41¿» аз изофоти мутарчим аст. Гарчанде дар тавзехоти «Шохнома»-и мавриди истифодаи мо, ибораи «Зи Чину зи Халлух», яъне нусхабадали он оварда шудааст ва маълум аст, ки «Халлух» аз шахрхои Туркистони кадим ва аз марзу буми худи шох Гуштосп буд, дар ин холат низ ибораи болой иловаи мутарчим буда, дар нусхабадалхои матни «Шохнома» низ ба назар намерасад.
Х,амчунон ки дар боло кайд гардид, Бундорй аслан усули накл ба маъноро интихоб намудааст ва ин равиш дар тарчума афзалият дорад. Гузашта аз ин, тарчумаи накл ба маъно дар баъзе маворид бо хазфу талхис ва тагйир хамрох буда, ахëнан тарчумаро мулавван сохтааст ва гохо сабаби нодуруст тарчума шудани матн низ гаштааст. Ин ходисаро метавон дар тарчумаи байте зерин мушохида намуд: Чунин гуфт бо модар Исфандëр//Ки «Бо ман уаме бад кунад шауриёр [2,ч.8, c. 321] Бундорй байти мазкурро бо усули накл ба маъно бо талхис чунин тарчума намуда: «...®М [7, c. 351], яъне «Шикояти падарашро назди модараш бурд», вале
иборати «бо ман хаме бад кунад»-ро аз тарчума сокит намудааст.
Дар тарчумаи байти зерин: Ду рузу ду шаб бода аз цом х(в)ард//Бари моуруёнаш (дил) ором кард [2,ч.8, c. 323]. Мутарчим ин чо низ байтро чунин тарчума намуда: « j SjSUaJI ¡>l?i ;j1 Ail ^ajUa]|» (7,352). Ин чо «Дурузу ду шаб бода аз цом х(в)ард,»-ро бо «мулозими падар дар шаробхурй ва мунодимат шуд» накл ба маъно намудааст. Аммо дар тарчумаи мисраи дуюм ба бадфахмиву сахв рох додааст, зеро манзури Фирдавсй ин чо комилан чизи дигар аст, чунончй: Нашуд пеши Гуштосп Исфандëр, Хаме буд бо ромишу майгусор. Ду рузу ду шаб бода аз цом х(в)ард, Бари моуруёнаш ором кард [2,ч.8, c. 323].
Дар баъзе аз нусхахо, аз чумла дар матни чопи Москав дар мисраи аввал калимаи «нашуд» ба калима «бишуд» тахриф ë худ иваз шуда, хамчунин дар мисраи чорум калимаи «мохрУëнаш» ба «мохруяш» табдил шудааст, ки ин иштибох то андозае сабаби качфахмии мутарчим низ гаштааст. Манзури Фирдавсй дар ин чо: «Исфанддар пеши падараш нарафт ва ду рузу ду шаб бо ëрони мохрУëнаш ба шаробхорй ва мунодамат машгул шуд» [16, ч.2, c. 412]. Гузашта аз ин, хеч гох падарро «мохруй» низ намегуянд ва Бундорй низ «нашуд»-ро «бишуд» хонда, мохруро падар фарз намуда, дар тарчума сахв кардааст.
Ё байти зерин: Севумруз Гуштосп огоу шуд,//Ки фарзанд цуяндаи гоу шуд... [2,ч.8, c. 323] аз чониби Бундорй чунин тарчума шудааст: « a^ü ^i Ц? 'jjts [7, c. 352], яъне «Гуштосп
замири Исфанддарро хонд». Пайдост, ки дар байт чунин матлабе мавчуд нест, аммо Бундорй ин чо низ равиши накл ба маъноро истифода намуда, ки он мафхуми куллии байтро дар худ инъикос кардааст.
Х,амчунин дар тарчумаи достони «Зодани Сдавуш» ва «^иссаи бар тарбия гирифтани Рустам Сдавушро» низ талхис ва тарчумаи накл ба маъно мушохида мешавад, чунончй дар байти зер омадааст: Савориву тиру камону каманд,// Инону рикебу чиву чуну чанд [2,ч,2, c. 348] Тарчумаи Бундорй: « mj^SI ^i ^jÛI i_iU ¿ja^ j íAjUjJI j aj^jjíSI Aa1c j », [7, c. 153] яъне «ва савориву камону каманд ва хамаи хунархои чангй, ки хоси шохзодагон аст, ба у омухт» [16,ч.2, c. 417] Мутарчим мисраи аввали байтро дакик тарчума намуда, мисраи дигарро бо равиши накл ба маъно тарчума намудааст, ки хеле возех ба назар мерасад.
Ё байти зерини Фирдавсиро: Зи доду зи бедоду тахту кулоу// Сухан гуфану разму рондан сипоу [2,ч,2, с. 349] чунин тарчума намудааст: [7, с. 153] «Ji^ll ^с. ^Sill j». Лён аст, ки ин до
низ равиши тарчумаи накл ба маъно маънии асосй ё худ хадафи шоирро дар батни худ чой додааст.
Гузашта аз ин, Бундорй хангоми интихоби тарчумаи озод доираи наклро тавсеа дода, назари тардидомези худро дар баъзе аз киссаву достонхо баён месозад. Масалан дар достони «Зол ва духти Мехроби Кобулй» мегуяд: «Сохиби Шохнома пиндошта ва оварда: Рудоба гесуи худро фурухишт то Зол даст гирад ва аз кох боло равад...» [7, с. 62] ва дар охир шубхаву тардиди худро бо иборати «ба ухдаи худи Фирдавсй аст s^l )» баён мекунад [7, с. 63].
Талхиси Бундорй аз тарафи дигар арзиши асарашро то андозае боло сохтааст, зеро «Шохнома» гарчанде ба забонхои бисёр тарчума шудааст, вале тарчумаи Бундорй ягона тарчумаест, ки барои хонанда ба гунаи мухтасар фарохам шуда ва фахму дарки руйдодхои китоб барои у то андозае осон муяссар гардидааст. Ба иборати дигар барои хонандаи арабизабоне, ки максади ихотаи хамаи достонхои «Шохнома»-ро дорад, хамин тарчума басандааст, то бо ин хамосаи бузурги форсу точик ошной ёбад.
Ба таври хулоса гуфтан мумкин аст, ки тарчумахои арабии «Шохнома», хоссатан тарчумаи Бундорй далели таваччухи арабхо ва арабзабонон ба хамосаи миллии форсу точик аст. Дар ин росто, хидмати Бундорй дар фарохам овардани замина барои вукуфи аъроб ва араб-забонхо аз ин кохии бегазанди фархангу тамаддуни Лчам шоистаи тахсин ва арчгузорй аст.
Х,осили кори Бундорй ва мутарчимони дигари «Шохнома» ба забони арабй, буд, ки имруз ин хамоса ба манбаи як шохкории бузурги адабиёти форсу точик дар олами адабу фарханги араб эътироф гардидааст.
Адабиёт:
1. Абдулваххоб Аззом. Маконат аш-Шохнома фи-л-умам. // ар-Рисола, №26,1933.
2. Абулкосим Фирдавсй. Шохнома.4,.1-10. Тахияи матн ва лугату тавзехот аз Камол Айнй ва Зохир Ахрорй, силсилаи «Ахтарони адаб» ч.3-12.— Душанбе, Адиб, 2007-2010.
3. Абумансур Абдулмалик ибни Мухаммади Саолабии Нишопурй. Таърих гурар ус-сияр маъруф ба «Шохнома»-и Саолибй. Тахиягар ва муаллифи сарсухану таъликот Низомиддин Зохидов. - Душанбе: «Бухоро»,2014. -444сах.
4. Аззом, Абдулваххоб. «ал-^охира ва ат-Тус». Мачалла «ар-Рисола», №,301. -ал^охира,1939. Сах. 123-127.
5. Азкой, Парвиз. Шохнома ва Худойномакхо. Фаслномаи «Х,астй»,1380. Сах.34-35.
6. Ахмад Пошзонус ва Алии Холикй. Хадамоти тарчумаии Абдулваххоби Аззом ба адаби форсй ва арабй// Пажухишхои тарчума дар забон ва адабиёти арабй, давраи 3, шумораи 8, 1392. - сах. 80-120.
7. ал-Бундорй, ал-Фатх ибн Алй. «аш-Шохнома» ал-Фирдавсй. Ч,.1-2. Тарчамахо насран ал-Фатх ибн Алй, коранахо бил асл ал-форсий ва акмала тарчаматухо фй мавозеъ ва каддамалахо - ад-дуктур Абдулваххоб Аззом. Техрон: Асадй, 1970. - 344 сах.
8. Зохидов Н. Адабиёти арабизабони форсу точик аз истилои араб то ахди Сомониён.-Хучанд: Рахим Ч,алил, 1999.
9. Ибни Надим. Мухаммад ибни Исхок. Китоб ал-Фихрист. Ба тасхехи Ризо Тачаддуд. Техрон, 1393/1973. - 630с.
10. Мухаммад Фишоракй. Бундории Исфахонй ва тарчумаи «Шохнома».//Мачаллаи илмй-пажухишии донишкадаи адабиёт ва улуми инсонии Донишгохи Исфахон, давраи 2, № 21, тобистони 1379,сах.51-64.
11. Озартош Озарнуш. Бундорй. Доиратулмаорифи бузурги исломй. - URL http://www.cgie.org.ir/ encyclopedic/entry/176/321 (охирин бознигар: 10.12.2015).
12. Раёхй, Мухаммад Амин. Фирдавсй. Техрон: Тархи нав, 1375.- 407с.
13. Салимов Н. Мархалахои услубй ва тахаввули анвоъи наср дар адабиёти форсу точик (асрхои IX-XIII). - Хучанд: Нури маърифат, 2002.
14. Сафо, Забехулло. Таърихи адабиёт дар Эрон. Ч,.2. - Техрон: Фирдавс, 1373/1953.
15. Фарханги форсии Муъин. Талхис, вироиш ва изфоти Вохидпажух ва барномарезии интишороти «Муин». - Техрон: Муин,1381.
16. Фатх ибни Алии Бундории Исфахонй. Шохномаи Фирдавсй (тахрири арабй). Тарчумаи Абдулмухаммади Оятй. - Техрон, Анчумани осор ва мафохири фархангй, 1384. - 651с.
БУНДОРИ И ПЕРЕВОД «ШАХНАМЕ» ФИРДОУСИ
В статье подвергнут анализу древнейший перевод «Шахнаме» Фирдоуси на арабский язык. На примере перевода шедевра Фирдоуси автор излагает свои соображения об особенностях перевода персидских сочинений на арабский язык. Перевод был осуществлен Фатх ибн Али Бундори Исфахани с древнейшего списка «Шахнаме» Фирдоуси и сохранился до наших дней. Переводчик избрал стиль свободного перевода, и, сократив на треть поэму Фирдоуси, перевел на арабский язык оставшиеся две трети. Перевод «Шахнаме» на арабский язык осуществлен простым, безыскусным и плавным стилем. Бундори в основном сокращает хутбы и панегирические отрывки из произведения Фирдоуси и в более упрощенной форме предлагает читателям основной сюжет поэмы. Арабские переводы «Шахнаме», и в частности перевод Бундори, свидетельствуют об интересе арабов и арабоязычных читателей к национальному персидско-таджикскому эпосу. Утверждается, что творение Бундори полностью удовлетворяло желание арабоязычных читателей познакомиться с поэмой Фирдоуси.
Ключевые слова: «Шахнаме» Фирдоуси, перевод Бундори, смысловой перевод, Аззам, Рустам и Исфандияр.
BUNDORI AND THE TRANSLATION OF «SHOHNOMA» BY FIRDAWSI
The article dwells on the analysis dealing with the earliest translation of «Shohnoma» by Firdawsi on Arabic language. On the example of the translation of Firdawsi's masterpiece the author of the article expounds his own imaginations concerned with the peculiarities of translation of Persian compositions on Arabic language. The translation was effectuated under the title of Fath ibn Ali Bundori Isfahani from the Ancient list of «Shohnoma» by Firdawsi and has been preserved up to now-days. The translator elected the style of free translation and has reduced by one-third Firdawsi's poems, as well as the remaining two-three were translated into Arabic by him. The theme under consideration was effectuated into Arabic by simple, artless and smooth style. Bundori mainly reduces khutbi and panegyric passages from Firdawsi's works and presents to readers the basic plot of poems in more simplified form. Arabic translations of «Shohnoma» in particular, Bundori's translation testify in regard to both Arabs and Arabic-speaking readers interests toward the national Persian-Tajik epos. The author maintains that Bundori's creation completely satisfies the willing of Arabic-speaking readers in order to become acquainted with Firdawsi's poem.
Keywords: «Shonoma» by Firdawsi, translation of Bundori, meaningful translation, Azzam, Rustam and Isfandiyor.
Сведения об авторе: Хамробоев Насимджон Абдуллоджонович, к.ф.н., докторант Худжандского государственного университета имени академика Б. Гафурова, e-mail: knasim@mail.ru
About author: Hamroboev Nasimjon Abdullojonovich, candidate of philological sciences, Associate Professor, claimant for Doctor's degree of Khudjand State University named after academician B. Gafurov, e-mail: knasim@mail.ru
МЕРОСИ НИЁГОН - САДА ВА МАЦОМИ МАЪНАВИИ ОН
Кучибоев Ш. И.
Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б. Гафуров
Ч,ашни Сада хам ба монанди Наврузу Мехргон яке аз чашнхои бузурги мардумони ориётабор буда, таърихи хеле кадима дорад, ки Берунй, Байхакй ва Гардезй дар ин бора маълумот додаанд. Ч,ашни Сада монанди чашнхои фарвардин, тиргон ва мехргон аз ахди Сосонй ба ёдгорй мондааст ва бешак дар забони пахлавй номе доштааст ва зохиран чашн хонда мешуд (sakhag) "садхаг" ё мазбур дар он замон (satak) "сатак" тозиён онро муарраб карда "садак" ва "сазак" мегуфтанд ва баъдхо ба Сада маъруф шуд.
Мувофики маълумотхои мавчуда ин чашнро дар даврахои кадим мардуми ориёитабор басо гиромй медоштанд ва бо шукуху шахомати зиёд тачлил менамуданд, хатто пас аз истилои араб то замони хукмронии Хоразмшохиёну истиллои мугул маросиму суннатхои он махфуз мондаасту имруз хам дар бисёре аз манотики Эрон тачлили ин чашн побарчост.
Шояд аз сабаби чанбаи дини оташпарастй доштанаш дар Точикистон, тадричан махбубияту маъруфияти худро аз даст дода, мисли Наврузу Мехргон побарчо намондаасту аз ёдхо фаромуш шудаву оммавй тачлил карда намешавад.
