CC BY
53
УДК 8Т1. М.ЧЧУРГОСИЕВ
ББК 83,3Точ.
ТАСВИРИ ОВОНИ ЧАВОНИИ ФИРДАВСИ ДАР «ШОХНОМА»
Тазкиранигорон дар бораи давраи чавонии Фирдавсй маълумоти кофй надодаанд ва худи у низ ишораи назаррасе дар ин бора накардааст. Аммо мусаллам аст, ки у дехконзода буд ва тахти таъсири суннати волои ин табака тарбият ёфта, айёми кудакиву наврасии худро бо иззату сарафрозй пушти сар кардааст. «Аз хамон давраи Сосониён,ки омузиши хондану навиштан мунхасир ба фарзандони бузургон буд, фарзандони дехконон адибу дабир ба бор меомаданд» (2, 77).
Аз ин ру,Фирдавсй улуми лозимии дар замонаш роичбударо пурра фаро гирифта, илова бар забони ноби форсй-точикй бо забони арабй, ки дар он замон забони хилофати аср ба шумор мерафт ва бо забони пахлавй, ки забони ниёгон ва ганчинаи тамаддуну таърихи гузаштагон махсуб мешавад, ошной пайдо кард.
Теодор Нёлдеке бар он бовар аст, ки Фирдавсй пахлавй намедониста, аммо Дермстетер ва Жюл Мол акида доранд, ки шоир пахлавиро хуб медонистааст ва тасдики ин гуфтахо хамон дусти шоир мебошад, ки матни мансури «Шохнома»-ро ба у дастрас намуда, шоирро ба сурудани «Шохнома» ташвик кардааст:
Кушода забону цавонит %аст,
Сухан гуфтану паулавонит %аст (3, 32).
Аксари фирдавсишиносон бар он акидаанд, ки дар байти болой пахлавонй ба маънии пахлавй аст.Ин байти мансуб ба Фирдавсй хам пахлавидонии уро нишон медихад.
Басе ращ бурдам, басе нома хондам, Зи гуфтори тозиву аз пахлавонй (2, 78).
Аммо Шопури Шахбозй навиштааст, ки «Фирдавсй забону хатти пахлавй наёмухт ва агарчи ибороту сатрхое дар «Шохнома» хаст, ки зохиран аз манобеи пахлавй тарчума шудаанд. Мусалламан онхо на бозгуи мустаким, балки накли кавлхое аз манобеи форсй дорои аслу решаи пахлавй будаанд» (5,58-59). Х,амчунин фирдавсишиноси мазкур кайд менамояд, ки Фирдавсй забони арабиро низ намедонист, зеро дар ин бора далеле вучуд надорад. Аммо «Фурузонфар гуфтааст, ки Фирдавсй бо девонхои арабй хам унс дошта ва дар улуми арабият устоди тавоно будааст» (2,78). Зеро баъзе байтхо ё андешахои чолибе дар «Шохнома», ба назар мерасад,ки аз оёти ^уръони ё хадисхои пайгамбар таъсир гирифтааст:
Масалан дар ибтидои бахши марбут ба «Ч,анги бузурги Кайхусрав бо Афросиёб» дар мадхи Махмуди Газнавй гуяд:
Паси лашкараш уафтсад жандапил, Худойи цауон ёрашу Цабраил (3, 649).
аз ояти 4-уми сураи Тахрим «...фаинналлоха хува мавлоху ва Чибрилу» (Худо корсози уст; ва низ Чдбраил) (1, 560).
Х,амчунин дар достони «Бежан ва Манижа» шоир фармудааст, ки Га^е май гусориду га% чанг сохт, Ту гуфтй, ки Х,орут найранг сохт (3, 537).
Шоир дар ин байт ишора ба ояти 102 сураи Бакара намудааст:
«... валокина-ш-шаётина кафару юъалимуна-н-носа-с-сихра ва мо унзила ъалал малакайни бибобила Х,орута ва Морута...» (Ва ба он чй (пайравй карданд, ки) бар ду фаришта - Х,орут ва Морут- фуруд оварда шуд) (1,16).
Илова бар ин аз баъзе чойхои «Шохнома», махсусан аз дебочаи он бармеояд, ки Фирдавсй аз калому мантик ва фалсафаи юнонй хам огахй доштааст. Х,амчунин аз иштиёку махорати шоир дар тавсифи феълу атвори кахрамонони гуногун низ ба мо маълум мегардад,ки у тахсилоту омузишхои чисмонии олиро, ки дар он замон танхо хоси писарони хонаводахои бузург буд, фаро гирифта буд. Махз захмату талошхои пай дар пайи волидайни Фирдавсй буд, ки дар замири фарзандашон тухми мухаббат нисбат ба илму ватанро коштанд ва хосилаш «Шохнома»-и човидона ба бор омад. Чунон ки маълум аст, барои эчоди ин шохкории адабиёти мо шоир тамоми умри азизашро сарф кардааст ва ин асарро чанд маротиба та хрир намудааст.Тадкикоти аксари фирдавсишиносон нишон медихад, ки «...шоир дар чихилсолагй аз соли 370 хичрй назми «Шохнома»-ро бар асоси дафтари мансури Абумансурй огоз ва баъд аз сй сол дар худуди соли
400 х.к.// 1010 м. онро ба поён расонида ва ин назар истинбот аз ин абёти маъруф дар китъаи анчоми «Шохнома» аст:
Басе ращ бурдам дар ин сол сй, Ацам зинда кардам бад-ин порсй. Сар омад кунун циссаи Яздигирд, Ба моуи сифандормуз, рузи ирд. Зи уицрат шуда пащ уаштод бор, Ба номи ца^ондовари кирдгор» (2 ,82)
Фирдавсй кабл аз он ки ба сурудани «Шохнома» огоз намояд, дар айёми чавониаш якчанд достони мустакиле низ эчод намудааст. Аз чумла,достонхои «Бежан ва Манижа»,«Зол ва Рудоба», «Сиёвуш ва Судоба», «Аквондев», «Деви сапед»,«Сухроб»,«Рустам ва Исфандиёр» -ро аксари мухаккикон ба далели он ки дар «Худойнома» дарч нагардидаанд, достонхои мустакил донистаанд.
Фирдавсй дар «Шохнома» аз солхои пирии худ аз 58 -солагй то наздик ба 80-солагй ёд мекунад, аммо ба солхои чавонии худ ишорае намекунад. Х,ангоме ки у ба шастсолагй наздик мешавад, замони чавонии худро ба ёд оварда, бо таассуф ба хотир меорад, ки чехраи зебо ва муйхои сиёху китфу бозуи тавоно дошт. Дар аспхои бехтарин савор шуда,майдонсаворй менамуд ва аз бозихои варзишй огох буд. Дар мачмуъ зиндагии осудаеро аз сар мегузаронд ва дар эчоди ашъори форсй низ мохир буд:
Хамон гуш аз овои у гашт сер, Хамаш лауни булбул %ам овои шер. Дарег он гулу мушку хушобу сй, Хамон теги бурандаи порсй (4,460).
Фирдавсй чавонии худро дар солхое гузаронд, ки ба кавли Мухаммадамини Риёхй дар «...сиёсати мудорочуиву озодандешиву фархангдустии Сомониён озодии тафаккур баркарор буд ва пайравони хар андешаву ойине ба осоиш мезистанд ва хузури гуруххое бо андешахои мутанаввеъ ва озодии бахсу назар миёни онон мучиби шукуфтагии андешахо буд» (2,78). Шоир дар чунин фазои озод умр ба сар мебурд ва зехнаш орй аз таассуботи диниву мазхабй буд.
Фирдавсй мувофик ба тасвири дар асар омада, марди китфпахну баландкомат ва дорои чехраи зебо будааст:
Ало, эй дилорой сарви баланд,
Чй будат, ки гаштй чунин мустаманд.
Бад-он шодмониву он фарру зеб,
Чаро буд дилирушанат пурниуеб? (3,1165).
Фирдавсй дар асл ба хамон тарзе умр ба сар мебурд,ки ачдоди сосониаш зиндагй карда буданд.Шоир кушиш менамуд,ки бештар китоб хонад,мусикй гуш кунад ва дар чашну маросимхо ширкат намояд:
Бинеу пешаму базмро соз кун, Ба чанг ор чангу май огоз кун (3,537).
Фирдавсй хангоме ки ба эчоди «Шохнома» огоз мекунад, чавони бокувват ва сохиби мулку богу бустони васеъ будааст.
Агар зиндагонй бувад дерёз, Бар ин дини хуррам бимонам дароз. Яке мевадоре бимонад зи ман, Ки борад %аме бори у бар чаман (3,275).
Вокеан,шоир тавонист як боги пур аз дарахти мевадоре бунёд кунад,ки аз шахди мевахои лазизи он тамоми мардумони курраи арз бахравар шаванд. Ё ба ибораи дигар гуем, хар як достони пурмазмуни асари човидонаи Фирдавсй масали дарахти мевадоре аст, ки аз он хазорон нафар чашидаву лаззат бурдааст.
Х,амчунин калби ин шоири шахир саршори мухаббати ватани азизаш буда,зиндагии орому осоиштае низ доштааст. Дар хамин айём мехтари гарданфароз ва хирадманду сохибраъй, аз нажоди пахлавон, хушсухану шармгин ва нармовоз, уро ба идомаи кор рохнамой карда, аз чихати неъматхои моддй ба шоир мадад мерасонад. Дили рушану неруи чавонй, кобилияти фавкулоддаву табъи худодод, гушодазабониву маълумоти фаровон ва завки бедори шоир боис мегарданд, ки дар натича ин шохкории адабиёти форсй точикй руйи кор ояд.
Аз мухтавои «Шохнома» равшан бармеояд, ки Фирдавсй пас аз марги Дакикй ба сурудани «Шохнома» огоз кардааст:
Ки ин номаро даст пеш оварам, Зи дафтар ба гуфтори хеш оварам (3, 31).
Дар робита ба ин фирдавсишиносон бар он боваранд, ки шоир сурудани «Шох,нома»-ро тахминан дар худуди соли 367; (978м) шуруъ намудааст. Замоне ки Фирдавсй машгули эчоди «Шохнома» буд, «Шохнома»-и Абумансури Абдураззок дар махфилхои эрониёни ватандуст нуфузи хосса пайдо карда буд. Шохасари мазкур ба унвони таърихи Эрони бостон ва василае барои мукобала ва мукоисаи нуфузи Ачаму Араб дар байни фархехтагон иззату эътибори махсус дошт.Албатта, шоири маъруф Дакикй, ки дар маркази давлати Сомониён Бухоро кору фаъолият дошт ва ин асар дар дарбори Сомониён дар китобхонаи салтанатй нигохдорй мешуд, нусхае аз ин асарро дастрас намуд. Шоири мазкур фаслеро,ки аз хама бештар писандаш омада буд, яъне достони Зардушт ва хомиёни уро интихоб намуда, ба эчоди ашъори хамосй огоз кард. Асари кутох ва нотамоми Дакикй мавриди писанди оммаи мардум карор гирифт ва овозаи шухрату нуфузи он ба гуши шоири чавони хамонвакта Абулкосим Фирдавсй расид. Фирдавсй аз ин хабар илхом гирифта, ба чустучуи нусхае аз «Шохнома»-и Абумансурй пардохт. Орзуи шоир ин буд, ки бо сабки Абумансурй ва Дакикй ва хатто хубтар аз инхо ашъори хамосй эчод намуда, хунари сухангустарии худро ба намоиш гузорад. Аммо ин кор ба осонй сурат намегирифт. Зеро нусхаи аслии «Шохнома»-и Абумансурй дар китобхонаи салтанатии Сомониён нигохдорй карда мешуду Фирдавсй дар Тус умр ба сар мебурд. Бинобар ин, тасмим гирифт ба «Тахтгохи шохи олам» яъне, Нух ибни Мансур биравад ва барои мутолиа ва истифодаи васеи нусхаи дар салтанат карордошта ичозат гирад. Ба таъбири дигар шоир мехост, ки шохи Сомонй фармони идомаи корро ба номи у содир карда, аз чихати молию пулй пурра дастгирй намояд:
Дили рушани ман чу баргашт аз уй Суш тахти шоуи цауон кардруй (3, 31).
Аммо вазъи сиёсии он замон ва мушкилоти шахсиаш барои ичрои накшаи мавриди назараш монеа эчод намуданд. Амирони минтакахои гуногун бо якдигар чанг доштанд. Оташи чангу чидоли хонумонсуз шахрхову дехахоро фаро гирифта буд. Бинобар ин, сафари як дехкони танхо аз Тус ба Бухоро бисёр хавфнок буд. Илова бар ин, «барои манзум кардани китоби муфассале монанди «Шохнома»-и Абумансурй ба чанд сол кори мудовим ниёз буд ва дигар вакте барои саркашй ба амлокаш бокй намемонд, ки ин хам ба маънои тихидастии гурезнопазир дар синини пирй буд» (5,91).
Х,арчанд, ки хама ин мушкилот хотири Фирдавсиро парешон карда буданд, марги нобахангоми Дакикй зехни шоирро бештар аз ин муаммохои дар зиндагиаш чойдошта машгул кард. Зеро у бо тааммул андеша мекард, ки пеш аз он ки ба эчоди асари комили «Шохнома» муваффак шавад,умр ва дороияш кифоягй мекарда бошанд ё на? Бинобар ин, Фирдавсй бар рагми хохишу иштиёке, ки барои сурудани «Шохнома» дошт,ногузир як муддати кутохе аз чустучу даст кашида, дар дудилагй ва машварат бо дустон мегузаронад. «Бипурсидам аз хар касе бешумор». Нихоят, дусти хамшахрии мехрубоне, ки ройи шоирро дар сурудани «Шохнома» писандида буд «дафтари пахлавй» яъне китоби хамосии «Шохнома»-и мансури Абумансурй, ё хамон «номварномаи шахриёр»-ро, ки шоир шархи таълифи онро каблан овардааст, дар ихтиёри шоир мегузорад ва уро ба сурудани он ташви; мекунад. Шоир дар огози кор аз пуштибонии молии Мансур писари Абумансур Мухаммад ибни Абдураззок бархурдор мешавад, вале ин даврони осоиштагй бо гирифтор шудани Мансур дар соли 377х.к.// 987м., ки ба катли у меанчомад, ба поён мерасад. Ба гуфтаи шоир, Мансур марди бахшанда ва чавонмарду вафодор буд ва уро гиромй медошт ва ба у кумаки молй мекард:
Маро гуфт, к-аз ман чй бояд %аме, Ки цонат сухан баргирояд %аме. Ба чизе ки бошад маро дастрас, Бикушам, ниёзат наёрам ба кас (3, 32).
Мавриди зикр аст,ки дар саросари «Шохнома» шоир аз дарёфти кумаки молй аз касе ба чуз Мансур сарехан сухан нагуфтааст. Мухаббати Фирдавсй нисбат ба Мансур он кадар зиёд аст, ки у хатто пас аз афзудани мадхи Махмуд ба дебочаи «Шохнома» мадхи Мансурро хазф накардааст. Ба хар сурат соли 377х.к.// 987м. Мансурро дар Нишопур дастгир мекунанд ва ба Бухоро мефиристанд,ки баъдан такдири у пушти парда ноаён мемонад. Баъд аз ин замон, дар «Шохнома» хеч гузорише, ки ишора ба осоиштагии шоир дошта бошад, ба назар намерасад.
Хулоса, шахсияти Фирдавсй дар чой- чойи «Шохнома», ки марбут ба вазъи рузгори худаш аст, ба хубй бозтоб ёфтааст. Аз мухтавои байтхои марбут ба худи шоир бармеояд, ки у боадаб, самимй, дилкушод, хунгарм, вафодор буда,дар мачмуъ зиндагй ва он чиро ки барои инсон фараху шодй меоварад, васф кардааст.
ПАЙНАВИШТ:
1. ^уръони мачид. Матни асл ва тарчумаи маънохои он бо забони точикй. Матни тарчумаи точикй ва тавзехоти Мухаммадчон Умаров. Душанбе: Эр-граф, 2011.- 560 с.
2. Риёхй, Мухаммадамин. Фирдавсй (зиндагй, андеша ва шеъри у) бо алифбои кирилии точикй баргардони Дорои Дуст/М.Риёхй.- Душанбе, Шучоиён, 2010. - 338 с.
3. Фирдавсй,Абул;осим.«Шохнома».Аз руи нусхаи Москав ва Жюл Мол.Бо кушиши Фаромарз Нидой/А. Фирдавсй. -Техрон ,1385.-1016 с.
4. Фирдавсй, Абул;осим. «Шохнома». Бар асоси нусхаи нухчилдаи чопи Москав. Ч,илди 1 ва 2 зери назари Е.Э.Бертельс.Чилди 3, 4, 5, 6, 7 ва 9 зери назари А.Нушин.Чилди 8 зери назари А. Озар/А.Фирдавсй.- Техрон: Ка;нус, 1380.-2176 с.
5. Шахбозй, Шопури Алиризо. Зиндагиномаи тахлилии Фирдавсй.Аз забони англисй ба форсй тарчумаи Х,оида Машоих/Ш.Алиризо.-Техрон,1390.-189 с.
REFERENCES:
1. Holy Koran. Original Text and Translation of its Meanings in the Tajik language. Translation into Tajik and commentaries by Muhammadjon Umarov, - Dushanbe: Er-graph, 2011. - 560 p.
2. Riyokhi, Muhammadamin. Firdawsi (his life, thoughts and poetry), from Arabic to Cyrillic Font Shifted Doro Doust. Dushanbe, "Shujoiyon", 2010, 338 pages.
3. Firdawsi, Abulkasim. "Shah-Name". The Text about Moscow by Jules Mohl. Under the assistance of Faromarza Nidoi. Tehran-1385hijra. - 1016 p.
4. Firdawsi, A. "Shah-Name". Based on 9 volumed Moscow edition. Volumes 1 and 2 under the supervision of E.E. Bertels. Volumes 3.4, 5.6, 7 and 9 under the supervision of A. Nushin. -V.8 under the supervision of A. Ozar. "Kaknus» Publisher. 1380hijra. - 2176 p.
5. Shahbazi, Shapur Alirizo. The Analyzed Biography of Firdawsi. Tehran, 1390hijra. Translations from English into Persian by Hoyidy Mashoikh. 1390hijra. - 189 p.
Тасвири овони чавонии Фирдавсй дар «Шохнома»
Вожа^ои калиди: Абулцосим Фирдавсй, "Шохнома", достон, цавонй, %аёт, абёт, ишора, шахсият, замон
Макрла ба баррасии тасвири айёми цавонии Абулкосим Фирдавсй дар "Шоцнома"-аш тахассус ёфтааст.Таъкид мешавад, ки тазкиранигорон дар хусуси даврони цавонии Фирдавсй маълумоти кофй надодаанд ва худи у низ ишораи хосу назаррасе дар ин бора накардааст. Муаллифи макрла бар он акида аст, ки дар пояи иддае аз абёти «Шохнома» баркарор намудани баъзе аз лацзацои умри шоир, хоса даври цавонии у, замони илм омухтан, гоци ба "Шоцнома"-нависй пардохтан, чецраву китфу бозуи шоир, цунари аспдавониву майдондории вай ва гайрацо, имконпазир аст. Андешацои муаллиф бо асноди фактологии адабй ва фароматнй собит гардида, доир ба цар як иддаои манзуршуда, шавоциди матнй оварда мешавад.
Хулоса мешавад,ки шахсияти Фирдавсй дар цой- цойи «Шохнома», ки марбут ба вазъи рузгори худаш аст,ба хубй бозтоб ёфта,аз муутавои абёти %асби%олии худи шоир бармеояд, ки у боадаб, самимй,дилкушод,хунгарм, вафодор буда, дар мацмуъ зиндагй ва он чиро ки барои инсон фараду шодй меоварад, васф кардааст.
Изображение периода молодости Фирдоуси в «Шахнаме»
Ключевые слова: Абулькасим Фирдоуси, «Шахнаме», поэма, молодость, упоминание, жизнь, бейты, личность, время
Статья посвящена исследованию описания и изображения периода молодости Абулькасима Фирдоуси в его «Шахнаме». Отмечается, что составители антологий не приводят достаточных сведений о юношеском периоде жизни Фирдоуси, не существует об этом также и особых упоминаний самого поэта. Автор статьи придерживается мнения, что на основе анализа некоторых бейтов «Шахнаме» представляется возможным определить некоторые моменты жизни поэта,особенно времен его юности, узнать о периоде,когда он изучал науки, приступил к созданию «Шахнаме», получить сведения о чертах лица и телосложении поэта, а также о его умении ездить верхом на лошади, его участии в скачках и т.д. Размышления и выводы автора статьи подкреплены литературными фактами, и к каждому доводу приводится текстовый пример.
Автор статьи приходит к выводу, что личность и некоторые события жизни Фирдоуси местами отчетливо отображены в «Шахнаме», содержание автобиографических бейтов поэта
свидетельствует, что ему были присущи такие качества,как воспитанность,искренность, жизнерадостность и преданность, он восхвалял жизнь и все то, что приносит человеку веселье и радость.
Depiction of the Period of FirdawsVs Youth in «Shah-Name»
Keywords: Abulkasim Firdawsi, «Shah-Name», poem, youth, life, mention, beyts, personality, time
The article dwells on the research dealing with description and depiction of the period of Abulqosim Firdawsi s youth in «Shah-Name». It is stressed that the compilers of the anthology do not adduce adequate information related to the period of Firdawsi s youth, either there are any data about the events mentioned by the poet himself. The author keeps to the opinion that proceeding from the analysis of certain beyts in «Shah -Name» the researcher enjoys the opportunities to define some moments of the poet's life, especially the times of his youth, to learn about the period when the genius started to create «Shah -Name», to gain information concerned with the poet's face features and his physique, with his abilities of riding and his participation in horse racing and etc. being taken into consideration as well. The author's ruminations and inferences are fortified with literary facts; text number being adduced in regard to each argument.
The author of the article comes to the conclusion that the personality of Firdawsi and some events dealing with his life are reflected in the literary production in question distinctly, the content of autobiographical beyts belonging to the poet testifies that the following quality are reflected therein : well-breeding, sincerity, cheerful and devotion. Into the bargain, he praised life and all the things perception of life that bring joy and happiness to man.
Маълумот дар бораи муаллиф:
4ypFocuee Муллоа%мадшо% ЧlурFосиевич,сармуаллими кафедраи фалсафаи сиёсатшиносии Донишгоци Аграрии Тоцикистон ба номи Ш.Шоцтемур (Чумхурии Тоцикстон, ш.Душанбе),E-mail: mullo.ahmad@mail.ru.
Сведения об авторе:
Джургосиев Муллоахмадшо Джургосиевич, старший преподаватель кафедры философии и
политологии ТАУ имени Ш.Шотемур(Республика Таджикистан, г.Душанбе),Е-mail: mullo.ahmad@mail.ru.
Information about the author:
Jurgosiev Mulloakhmadsho Jurgosievich, a senior teacher Department of philosophy and political Science TAU named after Sh. Shotemur (Tajikistan, Dushanbe ),E-mail:mullo.ahmad@mail.ru.
