ПЕРАСЯЛЕНЧЫ РУХ ЛАТЫШОЎ НА БЕЛАРУСКІЯ ЗЕМЛІ (канец XVIII – пачатак XX стст.) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

»

ИСТОРИЯ

« «

УДК 94(476)

ПЕРАСЯЛЕНЧЫ РУХ ЛАТЫШОУ НА БЕЛАРУСК1Я ЗЕМЛ1 (канец XVIII - пачатак XX стст.)

The migration movement of the Latvians on the belarusian land (late XVIII - early XX century)

Ул. Тугай, Т. Папоуская (U. Tuhai, T. Papouskaya),

1нстытут исторьп Нацыянальнай акадэмп навук Беларуш г. М1нск, Беларусь

В статье анализируются причины, приведшие к усилению переселенческих настроений среди крестьянского населения Латвии в первой половине Х1Х в. Рассматриваются материальное положение латышских переселенцев, организация ими хозяйственной деятельности на территории Беларуси в период после Крестьянской реформы 1861 г. и начала формирования рыночных отношений.

Ключевые слова: Латышские крестьяне, переселенческое движение, Беларусь, Латвия.

The article analyzes the reasons that led to the strengthening of migratory sentiments among the peasant population of Latvia in the first half of the 19th century. The material situation of the Latvian migrants, their organization of economic activity in Belarus in the period after the Peasant Reform of 1861 and the beginning of the formation of market relations are examined.

Keywords: Latvian peasants, resettlement movement, Belarus, Latvija.

Латышск селянш сотш гадоу быу нявольшкам нямецюх па-мешчыкау. Апошшм належалi вялшя зямельныя прасторы, яюя быт iм падараваны, а пасля канчаткова замацаваны "высочайшими указами" ад 29 студзеня 1797 г. У канцы XVIII ст. гэтыя буйныя маёнтк перажыт моцны сельскагаспадарчы крызю. Каб задаволщь рост сваiх патрэб, памешчык усё больш павялiчвалi паншчыну. Прыгоннай ся-лянскай сямЧ у Латвii прыходзiлася працаваць на пана не менш, як 325 дзён у год [1, с. 7].

Л1фляндыя была далучана да Расп падчас Пауночнай вайны у 1710 г. Ужо у 1711 г. вщзэмскае дваранства звярнулася да русюх улад з ха-дайнщтвам аб прадстауленш iм права суда над сваiмi сялянамi. Але за-мацаваць усю гэту тэрыторыю Пётр I не здолеу. 30 жшуня (10 верасня)

1721 г. Швецыя падтсала Нiштатскi мiр з Рааяй, састушушы ёй Эстляндыю, Лiфляндыю, 1нгрыю i Заходнюю Карэлт Тэрыторыя Лiфляндыi па-ранейшаму была раздзелена на тры часткi: Вiдзэме увайшла у склад Раси, Латгалiя заставалася у Рэчы Паспалггай, на левым беразе Даугавы знаходзшася Курземска-Земгальскае герцагства (яго уладары прызнавалi сябе васаламi Рэчы Паспалiтай). Па сутнасщ эканамiчная дзейнасць на гэтых тэрыторыях ажыццяулялася па мясцо-вым заканадаустве.

У 1739 г. была абвешчана дэкларацыя барона Разена з мэтай дака-заць, што сяляне з'яуляюцца неад'емнай маёмасцю памешчыкау. За iмi не прызнавалася нават права уласнасщ на прадукты асабiстай працы.

У другой палове ХУ1П ст. латышсюя сяляне зрабiлiся няволь-шкам^ яюх можна было купляць, прадаваць, мяняць. У 1775 г. расшсю сенат выдау указ, якi узаконьвау таю гандаль людзьмi i прызнавау гэта як беспярэчнае права расшскага i лiтвiнскага дваранства; больш таго, беларусюм памешчыкам прапанавалася карыстацца гэтым, дагэтуль невядомым правам. Згодна прывiлеям памешчык перасялялi купленых сялян у малазаселеныя мясцовасцi. Цана на прыгонных падымалася: у 1757 г. за дарослага мужчыну плацiлi 30-50 руб., а у 1769 г. - 300-500 рублёу [2, с. 180].

Латышсюя сяляне масамi збягалi у шшыя мясцовасцi, каб вы-звалiцца ад сваiх памешчыкау. Гэта былi, як правша, беларусюя землi (сучасныя Вщебская, Магшёуская i Гомельская вобласцi). Уцекачы дабiралiся i да больш аддаленых тэрыторый поудня i усходу Расшскай iмперыi. Менавiта у гэты час зарадзiyся рух, якi пазней назвалi "пе-расяленне у цёплыя крашы".

У 1770 г. выбухнулi паустанш у Лiфляндыi: сяляне з вiламi i косамi рабiлi напады на пансюя маёнткi, забiвалi памешчыкау i забiралi прадукты. Для падаулення паустання расiйскi урад прыслау карныя экспе-дыцыi, якiя бязлiтасна катавалi вiнаватых розгамi i высылалi у Сiбiр. Ад 1774 г. да пачатку Х1Х ст. паyстаннi адбывалюя амаль штогод, а найбольш значныя з iх былi у 1784, 1796 i 1802 гг. Гэтыя бунты пры-мусiлi дваранства i урад Расii задумацца. У 1802 г. лiфляндскiм ланд-ратам фон Сiверсам быу унесены праект закона аб некаторым абме-жаванш прыгону i yрэгуляваннi аграрных узаемаадносш. На падставе гэтага праекту 20 лютага 1804 г. Аляксандрам I быу выдадзены закон пад назвай "Сялянсюя законы 1804 года". На гэты раз сялянам фар-мальна было дадзена права судзщца з памешчыкамi-панамi, але фак-тычна над iмi засталiся, як i раней, "хатнi суд" памешчыкау i iх

палщэйская yлaдa. Пасля гэтага зaконy селянш пa-рaнейшaмy заста-вayся прыгонным.

Так званае "вызваленне" сялян Остзейскага краю ад прыгону адбывалася y 1816-1819 гг. (1816 г. - y Эстляндьи, 1817 г. - y Кур-ляндьи, 1819 г. - y Лiфляндыi). "Воля" для сялян, абвешчаная законам 1817 г. давала памешчыкам магчымасць эксплуатаваць прaцоyнyю сшу сялянства на сaмыx выгaдныx для сябе yмовax. Так, вольны курляндск селянiн не меy права перасяляцца за межы гyбернi; перасяляцца на жыц^ y горад; абраць шшы род зaняткay; aжaнiццa цi выйсщ замуж без дазволу памешчыка, наняць абаронцу свaix iнтaрэсay перад судом; падаваць тсьмовую заяву альбо скаргу на памешчыка; збiрaццa на ^оды без дазволу барона; падаваць y суд на барона; купщь альбо атры-маць y спадчыну зямлю памешчыка [1, с. 11]. Памешчык жа меy права пакараць любога селянiнa, перaсялiць на iншaе месца y межax свaix yлaдaнняy.

I без таго цяжкае становшча абвастрылася пасля неyрaджaйныx 1838-1841 гaдоy. У ^ai была вострая нястача xлебa. У 40-я гг. XIX ст. галеча лaтышскix сялян была такая страшэнная, што яны вымушаны быт yжывaць y ежу карэнне i раслшы. Выxaд з такога становшча многiя бaчылi y эмiгрaцыi. Аднак сяляне не магт свабодна перамяш-чацца, а пашпарт выдaвayся тольк з дазволу памешчыка.

Сялянскiя бунты 1841-1843 гг. вельмi моцна стрaсянyлi экaномiкy i грамадскае жыццë Прыбалтыю. Пaмешчыкi зноу вымушаны былi пас-тaвiць пытанне аб безaдклaдныx аграрный рэформax i пераглядзе закошу 1816-1819 гг. Асноуным тормазам аграрный перayтвaрэнняy y крai з'яyлялaся тое, што остзейсюя сяляне па тэты« зaконax зaстaвaлiся без зямлi i не мелi мaгчымaсцi выкyпiць яе y памешчыка. Перaxод да больш чыстага кaпiтaлiстычнaгa спосабу гаспадарання выкшоу y па-мешчыкay патрэбу "акруглення" yлaсныx yлaдaнняy, што можна было зрабщь праз адчужэнне сялянскix зямель.

Шырокая xвaля перасяленчага рyxy axaпiлa Прыбалтыку пасля ся-лянскай рэформы 1861 г. Ужо тады адна частка перaсяленцay па-сялiлaся недaлëкa ад свaëй бaцькayшчыны - y сyседнix Пскоyскaй, Нayгaродскaй i Пецярбургскай гyберняx, а таксама на беларус^ зем-ляx. Стaновiшчa сялянства i aсaблiвa пaрaбкay было вельмi цяжкае. Адпаведна справаздачам сенатара Манасеша, y Лiфляндыi беззямель-ныx сялян было 650 тысяч. Яны i склaдaлi aсноyнyю частку перасялен-цay [3, с. 280].

Вщебская губерня межавала з Лaтвiяй i лaтышскiм сялянам было лягчэй перасялщца сюды, чым y больш аддаленыя гyбернi Расшскай

iмперыi. Паводле расказаy мясцовых старажылаy, у пачатку 1S60-K гг. адзiн курляндск памешчык купiy зямлю y межах пасялення Пудоты каля Суража, запрасiy з Лiфляндскай губернi 5 щ 6 сямей на пасаду леснiкоy, якiм забяспечыy добрыя Умовы жыцця. Гэтыя першыя ла-тышскiя семЧ пiсалi на радзiму сваiм родзiчам, каб тыя перабiралiся да iх. Kаб прывабiць новых арандатарау, гаспадар абяцау усiм, хто згодзiцца узяць у арэнду не менш як 40 дзесяцш, не патрабаваць гра-шовай платы на працягу 6 гадоу, а у наступныя 6 гадоу браць па 2 рублi 50 капеек за дзесяцiну, што у тыя часы было нядорага. Апрача таго, ëн паабяцау дапамагчы пры пабудове вялiкага жылога дома. Быу яшчэ адзiн станоучы для першых латышскiх перасяленцау момант: iх сыны вызвалялiся ад службы у арми [4, с. 42-44]. У 1S66 г. у Пудоты адразу прыехат каля 60 латышсюх сем'яу. Акрамя такiх дробных гаспадароу, быт i больш буйныя, якiя арандавалi цэлыя маëнткi.

Перасялiyшыся у беларусюя губернi, многiя латышы былi заняты на часовай працы. У 1SS4 г. карэспандэнт адной з газет тсау, што нейк памешчык Вщебскай губернi плацiy мужчынам 40, зрэдку 50 капеек за дзень за працу ад цямна да цямна у самую цяжкую летнюю пару. У друпя поры года яны атрымлiвалi 30-35 капеек, а жанчыны - 20-25 капеек пры сваiм харчаваннi [5].

Жорсткая эксплуатацыя прыводзiла да пэуных сацыяльных наступствау. Так, землi маëнтка Рускалава у Biцебскай губернi, пачы-наючы з канца 1S60-K гг. апрацоyвалiся латышскiмi арандатарамi. Гаспадарка пераходзiла ад аднаго уладальшка да другога. Kантракты быт кароткатэрмшовыя. У 1900 г. маëнтак перайшоу да удзельнага ве-дамства, якое, як i былыя гаспадары, пастаянна павялiчвала арэндную плату. У часы рэвалюцьи 1905-1907 гг. сярод мясцовых арандатарау i сялян адбытся хваляванш. Bось як гэта ашсваецца у справаздачы жан-дармерыi: "Паустанне сялян-латышоу, якое ахапiла губернi Лiфлянд-скую i Kурляндскую, iдзе з ранейшай сшай. Латышскi рух ахашу i су-седнiя з курляндскай мясцовасщ Biцебскай губернi, дзе арудуюць узб-роеныя дальнабойнымi карабiнамi шматлшя банды бунтаушчыкоу. Сельская улада звергнутая жыхарамi, земскiя начальнiкi i судовыя следчыя таксама не могуць выехаць у свае раëны_ Бунтаyшчыкамi разбураны маëнтак Рускалава" [6, с. 169-170].

Адным з першых памешчыкау, яю запрасiy латышоу да працы у свой маëнтак Грудзiнаyка Быхаускага павета Маг^ускай губернi, быу граф М. Талстой. Першую партыю работнiкаy ëн прывëз з Kурляндскай губернi у 1S63 г. Як расказват нашчадю перасяленцау, усе яны сталi працаваць у гаспадара як памешчыцюя сяляне i атрымлiвалi па 5 капеек

на дзень. Жыт у адным з хлявоу, з-за цеснаты, антысанiтарыi i кеп-скага харчавання развiвалiся усяляюя хваробы i узрастала смяротнасць

[7].

З арандатарамi графа М. Талстога пазнаёмiyся уладальшк сусед-няй сядзiбы Рачкава К. Камiёнак, якi меу яшчэ сядзiбу Галiчы у Ктмавщюм павеце. Для спробы ён запраау у Галiчы 4-5 латышскiх сямей з сядзiбы Грудзшаука. Ацашушы адносшы латышскiх сялян да працы, ён захацеу усю сваю зямлю у Галiчах апрацоуваць рукамi адных тольк латышоу.

У 1872 г. рэчыцк памешчык А. Горват вытсау з Курляндьи 40 сем'яу беззямельных латышоу, яюя сталi першымi перасяленцамi на Гомельсюм Палессi. З цягам часу колькасць перасяленцау павялiчва-лася i недалёка ад галоунай сядзiбы А. Горвата быу створаны населены пункт (вёска) Фiзiнкi.

У тыя часы перасяленне выглядала так: грузiлi хатшя пажытю, садзiлi жанчын i дзяцей у лодкi. 1дучы берагам Заходняй Дзвшы/ Даугавы, мужчыны цягнулi iх вяроyкамi супраць цячэння да Вщебска. Там наймалi коней i дабiралiся да Магiлёва. Такiм спосабам у 1866 г. у Галiчы прыехала 100 сямей. Але стольк людзей не патрэбна было К. Камiёнку. Каб пазбавiцца ад лшшх, памешчык расказау суседзям пра наяунасць таннай рабочай сiлы. Кожны узяу столькi, колькi яму было трэба. У Магшёускай губернi з таго часу жыло больш за паутары сотнi латышскiх сямей, цi 800-900 чалавек [5].

Часта дагаворы аб умовах арэнды юрыдычна не рэпстравалюя, за-ключалiся "на слова". Памешчык давалi арандатарам грошы - i вельмi хутка амаль усе семЧ латышоу залазiлi у даyгi, фактычна закабалялi сябе. У выпадку продажу памешчыкам узятага у арэнду маёнтка у iншыя рукi, дамоуленасць памiж iм i арандатарам губляла алу i апошнi павiнен быу шукаць прыстанiшча у новага землеyладальнiка. У 1903 г. карэспандэнт з Магшёускай латышскай калонй пiсаy у "Рыжскую газету": "Латышскiя каланюты у Магiлёyскай губернi дажылi да такога становшча, што усе цяпер заклапочаны, што з iмi будзе далей. У адной калони за другой заканчваюцца тэрмiны арэнды, а затым надыходзiць перамена месца пражывання, i такое не вельмi прыемна для кожнага. Большая частка латышсюх каланiстаy Магiлёyскай губернi - аранда-тары. Калi кантракт заканчваецца, трэба падтсваць новы. Добра, калi яшчэ можна дамовщца з памешчыкам, а калi не - выбiрайся куды хо-чаш. Кантракты ж скрозь састаулены так, што арандатар шякай платы за сваю працу не атрымлiвае, у яго застаюцца толью горкiя yспамiны аб цяжкай працы... № адзш памешчык ужо не падшсвае кантракт на 12 гадоу, а толькi на 1 год, рэдка на 3. Пры гэтым, калi знаходзiцца той,

хто жадае купщь дзялянку, кантракт трацщь сшу. Самiм арандатарам-латышам выкупщь яе не пад сшу, бо цана занадта высокая - 100-180 рублёу за дзесящну. У большасщ зямлю купляюць мясцовыя сяляне, яюя ужо маюць асабiста надзел зямл^ i iм неабходна дакупiць 3-5, рэдка 10 дзесящн" [8, с. 20]. Гэта вытрымка дае выразнае уяуленне пра тое, якiм было становшча латышоу - дробных арандатарау.

У Мiнскай губернi пасля "вызвалення" 1861 г. большасць сялян не пажадала заставацца у памешчыкау, а перайшла самастойна працаваць на выдзеленыя участю. Ва уладальшка маёнтка Рудабелка Урангеля востра паустала праблема рабочых рук. У вынiку перасялення сюды 72 сямей латышоу пытанне было вырашана. У далейшым 34 сямЧ змаглi купiць зямлю i канчаткова прывязалюя да Рудабелкi, астатнiя ж пакiнулi гэтыя мясцiны. На iх месца прыехалi новыя i колькасць латышоу нават крыху павялiчылася [1, с. 59].

У Беларус сялiлiся не толькi латышы-беднякi. Разам з беднымi пе-расяленцамi, яюя быт вымушаны арандаваць зямлю на кабальных умовах, прыязджалi i больш заможныя. Такiя сяляне ехалi з адвечнай марай купщь зямлю, стаць гаспадаром, якому шхто не зможа указаць, як весщ гаспадарку, што садзiць, што будаваць. Яшчэ да адмены прыгону буйны памешчык Лёзненскай i Высачанскай валасцей Ар-шанскага павета Р. Багамолец наладзiу дзелавыя адносiны з Рыгай i увогуле з Остзейскiм краем. У сувязi з рознымi абставiнамi, якiя быт звязаны з падзеямi 1861 i 1863 гг. ён вырашыу прадаць свае уладанш. У Прыбалтыцы сялян вызвалялi ад памешчыцкага прыгону без зямель-ных надзелау i становшча многiх з iх было безвыходнае. Гэтыя абставiны Р. Багамолец улiчыу вельмi дакладна i вырашыу прадаць свае сядзiбы прыбалтыйскiм пакупнiкам [9, с. 1-2].

Паводле матэрыялау, яюя быт сабраныя у 1929 г. экспедыцыяй латышскага сектара Акадэмii навук БССР, можна устанавщь, што першая партыя з 24 сямей латышоу прыехала у Аршанскi павет у 1870 г. з Вендэнскага i iншых паветау Лiфляндскай губернi. Перасяленцы купiлi у памешчыка Багамольца за 12 000 рублёу Выдрэйскую сядзiбу (1 360 дзесящн) i зарэгiстравалiся як абшчына. Ворныя землi ужо былi падзе-лены на кожную сям'ю, а лес, сенажаць, паша заставалюя у агульным карыстаннi. Пасля гэтага сяляне падат у Казённую палату прашэнне аб афщыйным дазволе выдзелiцца на хутары. За працавiтасць i добра-сумленнасць у адносшах латышы заслужылi павагу у многiх беларус-кiх памешчыкау.

Латышамi было куплена шмат маёнткау i фальваркау: Выдрэя - у 1870 г., Манулка - у 1872 г, Глоднш i Буя - у 1873 г., Рамшына - у 1874 г., Жытншчына - у 1879 г., Лашнёва i Забалоцце - у 1884 г., Вагроушчына

(Шломка) - у 1885 г. i г.д. Пачынаючы з 1870 г. i да 1882 г. у адной Вщебскай губернi латышамi было куплена 10 000 дзесяцш зямль Пасля 1882 г. латышы купш яшчэ 22 000 дзесяцiн зямлi [1, с. 78].

Зыходзячы з таго, што памешчык аддавалi перавагу работшкам-латышам, паустае пытанне: адкуль у латышскiх сялян узнiклi традыцыи культурнага земляробства? Справа у тым, што многiя землi у Прыбал-тыцы належалi нямецкiм баронам, яюя выкарыстоyвалi прагрэсiyныя метады вядзення сельскай гаспадарю, укаранялi розныя тэхналагiчныя навшю. Тым самым аказвауся уплыу на удасканаленне вытворчых навыкау латышскiх сялян. 1х здабыткам станавiлiся многiя дасягненш перадавой сельскагаспадарчай навукi. Ужо у 70-я гг. XIX ст. iснавалi асобныя сядзiбы, уладальнiкi якiх вялi iнтэнсiyную гаспадарку. Латышы разам з угнаеннем глебы сталi шырока выкарыстоуваць севазва-рот шляхам чаргавання збожжавых i кармавых культур, у сувязi з чым больш шырокае развiццё атрымала жывёлагадоуля.

У Беларус перасяленцы актыуна прымянялi сельскагаспадарчую тэхшку. Не задавальняючыся тым iнвентаром, што iм прапаноyвалi па-мешчыкi, арандатары выпiсвалi з Прыбалтыкi розныя сельскагаспа-дарчыя прылады: жалезны "нямецк плуг", спружынную барану, ручную, а затым конную i паравую малатарш. Многiя сяляне, якiя сваёй працай дабшся высокiх ураджаяу, багацелi i часам набывалi цэлыя фальваркi. Латышск прадпрымальнiк Лус, якi купiy фальварак Жылшшчына, што на Магiлёyшчыне, расказвау, як у 1882 г. ён першы зрабiy ручны станок для апрацоук льну - цернiцу. Гэтай прыладай тую колькасць iльну, якую раней церлi 12 чалавек цэлы дзень, цяпер маглi апрацаваць два чалавек да абеду. Афiцыйныя выданш таго часу паве-дамлялi, што латышсюя перасяленцы аказвалi вялiкi уплыу на развщцё мясцовай саматужнай прамысловасщ: "Дзякуючы iм, мясцовыя сяляне пачынаюць паступова ткаць даволi добрыя тканшы, дарожкi, заводзiць калауроты, робяць добрыя вазы" [10, с. 108-109].

Адзначаючы штэнауны характар i высокую эфектыунасць латыш-скiх гаспадарак у Вщебскай губерш, трэба сказаць, што i сярод пе-расяленцау iснавалi розныя сла^ якiя фармiравалiся у пэуных эканамiч-ных умовах. Каланiсты 1860-х гг. быт менш знаёмы з культурнымi спосабамi вядзення гаспадаркi, чым перасяленцы 1880-х. Культура земляробства хутчэй развiвалася там, дзе сяляне быт не арандатарам^ а yладальнiкамi зямл1

Першыя сапраудныя кааператывы на прынцыпах узаемадапамогi былi створаны латышамi на беларусюх землях у 1906 г. Напрыклад, "Лашнёускае таварыства сельскай гаспадарю" было заснавана хутара-

HaMi тых калонш, якiя знаходзiлiся вакол Лашнёва. У 1911 г. гэта су-полка увайшла у аб'яднанне "Спажывец" пры Рыжскiм цэнтральным сельскагаспадарчым таварыстве. Каб пaзнaёмiць гаспадароу з новым^ склaдaнымi мaшынaмi i прыстaсaвaннямi i даць магчымасць карыста-цца ímí на льготных умовах, бо гэтая тэхшка была недаступная асоб-ным гаспадаркам з-за высокай цаны, таварыства aргaнiзaвaлa яе пра-кат. За карыстанне машынай цi прыстасаваннем брaлi 15 капеек за дзень, яюя iшлi у агульную касу. Лашнёускае таварыства выпiсвaлa сельскагаспадарчыя перыядычныя выдaннi, прымала меры па паля-пшэннi парод жывёлы, што мелася у гаспадарках яе членау. Натуральна, што у тaкiя таварыствы аб'ядноувалюя толькi багатыя альбо шщыятыуныя гаспадары, якiя iмкнулiся яшчэ больш пaвялiчыць аб'ём прaдукцыi. Свaiх рук ужо не хапала i гэта прымушала iх дзейнiчaць су-меснымi нaмaгaннямi. Шмат членау таварыства мелi не толькi выдатна пастауленыя гаспадарю, але i прамысловыя прадпрыемствы (цагельню, вятрак i г.д.).

Тaкiм чынам, першыя масавыя перaсяленнi латышоу на тэрыто-рыю Белaрусi пaчaлiся у пачатку 60-х гг. Х1Х ст. З 1877 па 1887 гг. з уах перасяленцау на Вщебшчыну 51,5% было латышоу, 16,6% -лггоуцау, 31,9% - астатшх. Тaкiм чынам, aсноунымi эмiгрaнтaмi на бе-лaрускiя землi быт латышы.

Усе лaтышскiя перасяленцы быт выхaдцaмi з месцау, дзе панават буйныя нямецкiя пaмешчыцкiя гaспaдaркi, яюя мелi больш высокую сельскагаспадарчую культуру, чым на Белaрусi. Працуючы у гэтых па-мешчыкау, яны здабыват земляробчыя нaвыкi.

Законы, як i арэндныя кантракты, дaзвaлялi арандатарам пасля за-канчэння арэнды выкупiць арэндаваныя iмi зямельныя дзялянкi ва уласнасць. Але толькi частка лaтышскiх сялян выкарыстала гэтае права. У большасщ выпадкау памешчыкау цiкaвiлa выгадная зямель-ная рэнта, якая плaцiлaся рэгулярна. Ва усiх лaтышскiх пaселiшчaх, дзе толью да 1917 г. арандавалася зямля, iснaвaлi самыя iнтэнсiуныя спо-сабы гаспадарання.

Выкарыстаныя крын1цы:

1. Шкшьтэр, К. Лaтыскiя колёнй на Беларус : Гiстaрычнaе рaзвiццё латышсюх сялянскiх гаспадарак / К. Шкшьтэр. - Менск : Беларуская Акaдэмiя навук. Латыш. сектар, 1931. - 271 с.

2. Ландер, К.И. Прибалтийский край в первой половине Х1Х века. / К.И. Ландер // История России в Х1Х веке : В 35 т. - Спб. : Т-во Бр. А. и И. Гранат, 1907. - 4.1, т. 5.

3. Скуенек, М. Прибалтийский край (Географо-статистический очерк) / М. Скуенек // Эсты и латыши : Сб. ст. / Под ред. М.А. Рейснера. - М. : Б. и., 1916.

4. Терентьева, Л. Н. Крестьянские поселения Латгалии эпохи феодализма (XVIII - первая половина XIX в.) / Л.Н. Терентьева // Сельские поселения Прибалтики (XIII-XX вв.) : Сборник статей. Отв. ред. В.А. Александров, Н.В. Шлыгина. - М. : «Наука», 1971. - 251 с.

5. Majas Wiesis. - 1871. - № 52; 1887. - № 37.

6. Штотыднёвая затска па дэпартаменце патцып за перыяд з 8 па 15 снежня 1905 // Красный архив. - 1925. - Т. 4-5.

7. О переселении в «теплые края» : [Передовая] // Рижская газета. - 1867. - № 53.

8. Шкшьтэр, К. Становшча латысюх калёшстых у Магшёускай губерш // Zemropis. - № 3. -

Ielgav.

9. Лютц, Н.А. Хуторской район при м. Лиозно Могилёвской губернии и в смежных областях Витебской и Смоленской губерний. / Н.А. Лютц - Орша, 1911.

10. Витебская губерния : Историко-геогр. и стат. обзор / сост. по прогр. и под ред. кн. В.М. Долгорукого. Вып. 1. - Витебск : Губ. тип., 1890.