CC BY
1PEDAQOJi UNiVERSiTET TЭLЭBЭLЭRÍNiN КОММиШКАТГУ BACARIQLARININ FORMALA§DIRILMASI
СЕВДА АББАСОВА
Кандидат педагогических наук, доцент. Азербайджанский государственный педагогический университет
Annotasiya. Pedaqoji yönümlü ali tahsil müassisalarinda talim prosesi xüsusi bilikldrin manimsanilmasindan, pe§akar bacariq va sari§talarin a§ilanmasindan va nahayat galacak pe§a ügün zaruri olan daxili insani manavi keyfiyyatlarin, dünyagörü§larinin inki§af etdirilmasindan, ibaratdir. Mahz universitetda pe§a tahsili prosesinda segilmi§ pe§anin ahamiyyati haqqinda anlayi§ yaranir va pe§akar sari§talar formala§ir. Maqalada pedaqoji ixtisas üzra tahsil alan talabalarin kommunikativ sari§tasinin bir hissasi kimi kommunikativ bacariqlarin inki§af etdirilmasi problemi ara§dirilir. Qeyd edilir ki, kommunikativ sari§ta galacak müallimlarin asas pe§akar keyfiyyatlarindan biridir. Eyni zamanda kommunikativ sari§tanin komponentlarinin qisa §akilda tahlili verilir. Talabalarin pe§akar kommunikativ sari§tasinin inki§afinin metodoloji masalalari nazardan kegirilir. Maqalada qeyd olunur ki, talaba hatta psixoloji, pedaqoji, fann va metodik fanlar üzra talim proqramini manimsami§ olsa da, gox vaxt maktab mühitinda konkret kommunikativ problemlari hall etmaya hazir olmurlar. Taklif olunur ki, bu masalanin halli ügün optimal üsul pedaqoji universitetlarin kurikulumuna "pedaqoji ritorika", "natiq-müallim", "pedaqoji diskurs", "pedaqoji ünsiyyat" kimi xüsusi segmafanlar daxil edilsin. Butün bunlar müxtalif nitq problemlarini hall etmaya imkan vera bilar.
Agar sözlw. kommunikasiya, ünsiyyat, kommunikativ sari^ta, ünsiyyat qurma bacariqlari
ФОРМИРОВАНИЕ КОММУНИКАТИВНЫХ НАВЫКОВ У СТУДЕНТОВ
ПЕДАГОГИЧЕСКОГО ВУЗА
Аннотация. Процесс обучения в вузах педагогической направленности состоит из овладения специальными знаниями, привития профессиональных навыков и компетенций и, наконец, формирования внутренних моральных качеств и мировоззрения человека, необходимых для будущей профессии. Именно в процессе профессионального образования в вузе создается понимание значимости выбранной профессии и формируются профессиональные компетенции. В статье рассматривается проблема развития коммуникативных умений как части коммуникативной компетентности студентов, изучающих педагогику. Отмечается, что коммуникативная компетентность является одним из основных профессиональных качеств будущего учителя. При этом дается краткий анализ компонентов коммуникативной компетентности. Рассмотрены методические вопросы развития профессиональной коммуникативной компетентности студентов. В статье отмечается, что даже если учащиеся освоили программу подготовки по психолого-педагогическим, предметным и методическим предметам, они зачастую не готовы к решению конкретных коммуникативных задач в школьной среде. Предлагается, что оптимальным способом решения данного вопроса является включение в учебные программы педагогических вузов специальных факультативных предметов, таких как «педагогическая риторика», «спикер-преподаватель», «педагогический дискурс», «педагогическое общение». Все это может помочь решить различные речевые проблемы.
Ключевые слова: общение, общение, коммуникативная компетентность, коммуникативные навыки.
Muasir marhalada umumtahsil maktablarinda hayata ke^rilan tahsilin asas maqsadi §agirdlarin muayyan biliklar toplusuna yiyalanmasi deyil, daha 90X ahangdar, hartarafli inki§af etmi§, bacariqli va hayat boyu ozunu takmilla§dirmaya 9ali§an §axsiyyatin hartarafli tarbiyasidir. Buna gora da, bu gun muasir maktaba har zamankindan daha 90X sari§tali, yaradici faal, madani va sosial cahatdan
inki§af etmi§, yüksak saviyyali pe§akar sari§tali müallimlara ehtiyac var ki, onun asas komponentlarindan biri kommunikativ sari§tadir.
Pedaqoji kadrlarin pe§a hazirligi masalalarina dair elimi- nazaari adabiyyatin tahlili ba mü§ahi-dalarimiz göstardi ki, pedaqoji ali maktablarin talabalarina dars ke9arkan galacak müallimlarin pe§a sari§tasinin kommunikasiya aspektlarina hala da kifayat qadar diqqat yetirilmir. Bazi tadqiqatlar tasdiq edir ki, talabalarin ünsiyyat bacariqlarinin inki§afi onlarin idrak faaliyyatinin aktivla§masina, öyranma motivasiyasinin artmasina va pe§a müstaqilliyinin formala§masina kömak edir. Eyni zamanda, müal-limin ünsiyyat bacariqlarinin onun pe§akar sari§tasinin asasini ta§kil etmasi, onsuz bütün digar keyfiyyatlarin onun pe§a faaliyyatinin yüksak effektivliyini tamin eda bilmayacayi elmi adabiyyatda kifayat qadar aks olunmur. Mahz buna göra da galacak müallimlarin ünsiyyat bacariqlarinin inki§afi ü9ün an tasirli yol va metodlarin tapilmasina hasr olunmu§ tadqiqatlar hazirda xüsusi ahamiyyat kasb edir.
Hazirda "Azarbaycan dilinda i§güzar va akademik kommunikasiya" [10] adli fannin tadrisi ham pedaqoji, ham da digar ixtisas tahsili veran ali maktablarda tadris olunur. Bundan asas maqsad talabalarda §ifahi va yazili i§güzar va akademik kommunikasiya vardi§lari formala§dirmaqdir. Bu sahada nazari va tacrübi biliklar vermak, kommunikasiyanin üsullari va formalarina asaslanaraq, galacakda talabalara pe§akar faaliyyatlarini hayata ke9irmaya imkan veracak kommunikativ kom-petensiyalar formala§dirmaq va inki§af etdirmak fannin asas maqsadlarindan sayilir.
Fannin öyranilmasi naticasinda bakalavr tahsili alan talabalar a§agida qeyd etdiklarimizi ЬИэеэк, bacaracaq vd у1уэ1энэеэк1эг:
• akademik kommunikasiyanin asas xüsusiyyatlarini;
• akademik yazinin asas janrlarini;
• akademik üslubu, leksika va qrammatikanin asas xüsusiyyatlarini;
• elmi maqalanin qurulu§ va tarkibini, biblioqrafiya, sitat va istinadlarin tartibatini;
• elmi maruzanin hazirlanma va 9ixi§ qaydalarini, taqdimat hazirlamaq bacarigini;
• i§güzar kommunikasiyanin nazari asaslarini, onlarin asas növ va vasitalarini;
• i§güzar kommunikasiyanin qurulu§ va prinsiplarini;
• kommunikativ prosesda subyektlarin psixoloji xüsusiyyatlari va növlarini;
• münaqi§alarin idara olunmasi üsullari va onlarin halli yollarini;
bacaracaqlar:
• akademik ünsiyyat situasiyalarini yaratmagi;
• elmi müzakiralar, mübahisalar aparmagi;
• akademik yazi vardi§larini;
• i§güzar va akademik kommunikasiyanin psixoloji biliklarini faaliyyatlarinda tatbiq etmayi;
• i§güzar tarafda§liq va amakda§ligin talablarina, prinsip va texnologiyalarina asaslanaraq, i§güzar tadbirlar (görü§lar, brifinqlar, dani§iqlar, matbuat konfranslari, taqdimatlar va s.) ta§kil etmayi;
yiy9fomc9kfor:
• i§güzar kommunikasiya texnologiyalari, hamsöhbatla alaqa qurmaq, etibarli ünsiyyat mühiti yaratmaq, pe§a faaliyyatinda samarali istifada maqsadila aks alaqa yaratmaq texnikasi va üsullarina;
• ünsiyyat tarafda§inin kimliyini bilmak üsullarina;
• yüksak saviyyada psixoloji madaniyyatla söhbatlar va dani§iqlar aparmaq vardi§larina;
• münaqi§alarin qar§isini almaq va zararsizla§dirmak vardi§larina;
• münaqi§alarin qar§isini almaq va onlari aradan qaldirmaq ü9ün psixoloji biliklara;
• i§güzar kommunikasiyada sanadlari tartib etmak vardi§larina.
Göründüyü kimi, fannin mazmununda kommunikasiyabütün taraflari ahata olunmu§dur. Qeyd edak ki, ünsiyyat bacariqlari müallimin pe§a faaliyyatinda zaruri oldugundan, pedaqoq va psixoloqlar tadqiqatlarinda pedaqoji universitet talabalarinin ünsiyyat bacariqlarinin inki§af etdirilmasi masalalarina xüsusi toxunmu§lar. Amma qeyd etmak lazimdir ki, metodistlar va psixoloqlar ünsiyyat bacariqlari masalalarina müxtalif nöqteyi-nazardan baxirlar.
Belalikla, metodist alimlar (N. Abdullayev, Z. Mammadov, V. Qurbanov, A. Qafarli) hesab edirlar ki, ünsiyyat bacariqlari müallimlar ü9ün, ilk növbada, öyranilan materialin daha keyfiyyatli taqdimati ü9ün zaruridir. Müallim darsa hazirla§arkan mövzu ila bagli material toplayib sistem-la§dirmayi, dars zamani isa asas fikri vurgulayaraq onu yigcam va yigcam §akilda taqdim etmayi bacarmalidir. Psixoloqlar isa öz növbasinda (9. 9lizada, M. Hamzayev, P. 9liyev, Q. Qahramanova va s.) qeyd edirlar ki, ünsiyyat bacariqlarinin manasini bir qadar geni§landirirlar. Onlar yalniz ötürmak ü9ün deyil, ham da har hansi bir malumati qavramaq, tahlil etmak, lazim galdikda dayi§mak, tanzimlamak, modella§dirmak, §arh etmak ü9ün lazimdir.
Deya bilarik ki, alimlarin (metodistlar va psixoloqlar) fikir va yana§malari he9 da bir-biri ila ziddiyyat ta§kil etmirlar va ünsiyyat bacariqlarinin inki§afi üzra xüsusi kurslar hayatin bütün sahalarinda ünsiyyatin sadala§dirilmasi va keyfiyyatinin yax§ila§dirilmasi maqsadi da§iyir. Ünsiyyat biliklari va ünsiyyat bacariqlari ila yana§i, ünsiyyat vardi§lari kommunikativ sari§ta anlayi§ina daxildir. Ünsiyyat bacariqlari praktiki faaliyyatin gedi§inda nazari komponent (kommunikativ biliklar) va bu proses zamani alda edilan ünsiyyat bacariqlari asasinda formala§an kommunikativ sari§tanin asas komponentidir. Buna göra da, ünsiyyat bacariqlarini pe§a sari§tasi ila bagli daha ümumi anlayi§ - ümuman kommunikativ sari§ta kontekstinda nazardan ke9irmayi maqsadauygun hesab edirik.
Kompetensiya alda edilan sari§tanin mühüm tarkib hissasini ta§kil edan yüksak saviyyada bilik, bacariq va vardi§larin macmusudur. Bu da formala§mi§ sari§ta asasinda faaliyyat göstarmak qabiliy-yatini müayyan edan §axsiyyatin mühüm xüsusiyyatidir. 9ksar müalliflar kommunikativ sari§tani insanin sosial §axsiyyat kimi asas keyfiyyati hesab edirlar. Bela ki, N. Mammadli öz tadqiqatlarinda kommunikativ sari§tani camiyyatda qar§iliqli alaqa prosesinda zaruri olan asas keyfiyyatlardan biri adlandirir [9;10] . N. Abdullayev [1; 2], V. Qurbanov[7;8] va b. qeyd edir ki, kommunikativ sari§ta ba§qa insanlarla ünsiyyat qurmaq va saxlamaq ü9ün qabiliyyat va bacariqlari birla§diran keyfiyyatlara aiddir. Qeyd edilanlar "Ali tahsil pillasinin dövlat standarti va proqrami"inda aparici yerlardan birini tutur.
Adlarilni qeyd etdiyimiz alimlarin fikrinca, kommunikativ sari§ta ham insanin §axsiyyatinin mazmununa, ham da onun daxili resursuna aiddir. Kifayat qadar kommunikativ sari§taya malik olan bir insan, yalniz ünsiyyatin konkret maqsad va vazifalarina deyil, ham da hamsöhbatlarin spesifik xüsusiyyatlarina (sosial status, ya§ faktorlari, tahsil, milliyyat, din va s.) balad ola bilar.
Ünsiyyat sari§tasindan dani§arkan tahsil standartlarinda qeyd olunan daha bir cahatini - insanin ham dogma ana dilinda, ham da xarici dilda öz fikrini sarbast va aydin ifada etmak bacarigi va bacariqlarini qeyd etmak lazimdir. §ifahi va yazili §akilda müxtalif debatlarda i§tirak etmak, istanilan öl9ülü auditoriya ila dani§maq va istanilan mürakkablik va mazmunlu dani§iqlar aparmaq da kommunikativ bacariqlarin sayasinda mümkün ola bilar.
Pe§akar spesifiklik kommunikativ sari§tani müallimin hayatinda aparici rollardan birini tayin edir. Müallim talabalarina birba§a dars vermakla yana§i, müxtalif insanlarla ünsiyyat qurmalidir, bunlar talabalarin valideynlari, hamkarlari, u§aq psixoloqlari, loqopedlari va s. öz ünsiyyat qaydalarini müayyan edir. Mahz bu sabablara göra kommunikativ sari§ta, pe§anin sistemini formala§diran özayi olmaqla, talabanin pedaqoji faaliyyata hazir olmasini göstaran asas kompetensiyalardan biri hesab olunur [10].
Talim zamani, xüsusi kursdan alava, ham hamya§idlari, ham da ya§li insanlar (müallimlar, valideynlar va s.) ila gündalik ünsiyyat va qar§iliqli alaqa prosesinda talabalarin kommunikativ sari§tasi formala§ir. Talabalar bu va ya digar arzu olunan naticaya nail olmaq ü9ün hamsöhbatin §axsiyyatini, onun xüsusiyyatlarini, ünsiyyat qurarkan sosial vaziyyatini nazara almali, ünsiyyatin maqsadindan asili olaraq dialoqun üslubunu va formasini se9malidirlar.
Galacak müallimlarin kommunikativ sari§tasi anlayi§ini ü9 komponenta bölmak olar:
• pedaqoji faaliyyat 9ar9ivasinda müxtalif sosial kommunikasiyalari hayata ke9irmak bacarigi va vardi§i: informasiya xarakterli malumati aydin va yigcam §akilda ötürmak va qabul etmak; ifadali - ünsiyyatin emosional komponentini qabul etmak va aks etdirmak; praqmatik - ham §axslararasi, ham da qrupdaxili ünsiyyati dastaklamak;
• ünsiyyat prosesinin inki§afindan va onun xarakterindan asili olaraq §axsi ünsiyyat vasitalarini idara etmak bacariqlarina malik olmaq; bu konsepsiyanin bütün aspektlarinda - geni§ lügatdan tutmu§ müayyan söz va ifadalardan istifada qaydalarina va dialoq madaniyyatina qadar nitq bacariqlarindan §üurlu istifada;
• dil va nitq normalarinin talablarina cavab veran üslub va formalarin ünsiyyat prosesinda tatbiqi.
Kommunikativ sariçta dil sisteminin asas qanunlarini bilmak va dark etmak üzarinda formala§ir, dilin sonsuz zanginliklarina yiyalanmak isa yalniz müxtalif insanlarla uzunmüddatli ünsiyyat prosesinda ba§ verir. Bir §axs erkan maktabaqadar yaçda dani§magi öyranir, böyüdükca ünsiyyat bacariqlari va vardiçlari inki§af edir va ali pe§a tahsili alarkan avvallar qazanilmi§ tacrüba pe§akar ahamiyyatli kommunikativ vaziyyatlari va müxtalif nitq faaliyyati növlarini manimsamaya kömak edir [4].
Pe§ani ugurla manimsamak va pedaqoji faaliyyati ugurla hayata keçirmak ^ün talabalar peçakar kommunikativ sariçtanin asasini taçkil edan xüsusi ünsiyyat bacariqlarini da manimsamalidirlar. Bunlar açagidakilari ahata edir:
• ham dars saatlarinda, ham da darsdan kanar vaxtlarda sakit, mehriban i§ mühiti yaratmaq, ünsiyyatda barabarhüquqlu içtirakçiya çevrilmak, maraqli taraf olmaq, ünsiyyat prosesinda natica ila maraqlanmaq bacarigi;
• ünsiyyatin gediçatinda va xarakterinda ba§ veran har hansi dayiçikliyi diqqatla izlamak va ona operativ va adekvat reaksiya vermak; öz fikrinizi açiq çakilda müdafia etmak; darsin gediçatini va nitq davrani§inini auditoriyanin reaksiyasina uygun tanzimlamak, yani talabalara adekvat diqqat yetirmak, onlari hamsöhbat kimi qabul etmak [4].
Hazirda pedaqoji universitetlarda talabalarin ünsiyyat bacariqlarinin inkiçaf etdirilmasi vazifasi kollektiv talim formalarindan istifada etmakla, ümumi va ixtisasla§dirilmi§ fanlar üzra darslarda yaradici metodlardan istifada etmakla, mas., beyin hamlasi, kollektiv i§güzar oyunlar, viktorinalar, müsabiqalar, madani-kütlavi tadbirlar vasitasila hall olunur. Azarbaycan Dövlat Pedaqoji Universitetinin Filologiya fakültasinda faaliyyat göstaran "Meh" adabi darnayinin bu sahada faaliyyati xüsusi qeyd edilmalidir.
istifada olunan metodlardan asili olmayaraq, hatta psixoloji, pedaqoji, fann va metodik fanlar üzra talim proqramini manimsami§ olsa da, pedaqoji universitetlarin talabalari çox vaxt maktab mühitinda konkret kommunikativ problemlari hall etmaya hazir olmurlar [4]. Bu problemi tahlil edan tadqiqatçilar bela qanaata galiblar ki, bu masalanin halli ^ün optimal üsul pedaqoji universitetlarin kurikulumuna "pedaqoji ritorika", "natiq-müallim", "pedaqoji diskurs", "pedaqoji ünsiyyat" kimi xüsusi seçma fanlarinin daxil edilmasinin nazarda tutulmasi müxtalif nitq problemlarini hall etmaya imkan vera bilar.
Yuxarida göstarilan bütün fanlar peçakar pedaqoji nitq janrlari kontekstinda ritorika va nitq madaniyyatinin asaslarina asaslanir. Qeyd etmak lazimdir ki, darslar ham nazari, ham da praktiki elementlari ehtiva edir, eyni zamanda pedaqoji ünsiyyatin real prosesina mümkün qadar yaxin §arait yaradilir. Metodist alim V Qurbanovun fikrina istinad etmi§ olsaq bela deya bilarik "Müasir dil taliminin nitq praktikasi üzarinda qurulmasi obyektiv realliqdir. Dil darslari matnlarla, yani nümuna kimi nitq parçasi ila baçlayir. Matnlar üzarinda fonetik, leksik... üslubu içlar hayata keçirilir. Bu dinamik nitq-dil-nitq formulasidir. Bela bir formula inkiçafetdirici talim nazariyyasidir". [7].
Tadris metodlarindan biri konkret nitq vaziyyatinin atrafli tahlilidir. Talabalara çifahi ünsiyyat nümunasi taqdim olunur (adatan video nümayi§). Baxdiqdan sonra talabalardan xahi§ olunur ki, müallimin nitq davraniçini, nitqini va auditoriya ila ünsiyyatinin emosional texnikasini, ham matnlarin yaradilmasinda, ham da onlarin taqdimatinda etik va ünsiyyat standartlarina uygunluq daracasini, ritorik bacariqlarini qiymatlandirmak va xarakteriza etmak, müallimin ünsiyyat prosesinda istifada etdiyi pedaqoji ünsiyyatin peçakar janrlarini müayyan etsinlar.
Pedaqoji universitetda kommunikativ sariçtanin formalaçdirilmasi üzra darslarda digar samarali pedaqoji texnika nazari problemlarin hallidir. Talaba takca müallimin taklif etdiyi problema cavab vermamali, ham da onu inamla asaslandirmalidir.
Impact Factor: SJIF 2G21 - 5.S1 2G22 - 5.94
Masalan: "Siz ibtidai sinif müallimisiniz, IV sinifda riyaziyyat darsi keçirsiniz (sonra sinfin konkret psixoloji va pedaqoji tasviri), yazili bölmanin izahatini hazirlamali va izahli monoloq aparmalisiniz" va ya "IV sinif §agirdinin çakli (§agirdin psixoloji-pedaqoji xüsusiyyatlari) asasinda hazirlanmi§ in§a yoxlanildiqdan sonra atrafli tahlilla ray yazmaq lazimdir" va s.
Ritorika sayasinda talabalar nainki fikirlarini aydin va aydin çakilda ifada etmayi va onlari auditoriyaya çatdirmagi, ham da har hansi bir ünsiyyatin son vazifasini daha atrafli ba§a dü§mayi, müayyan bir vaziyyat ^ün maqbul nitq vasitalarini seçmayi va son naticani tahlil etmayi öyranirlar. Bu i§ formasi talabalara hazirliq prosesinda alda etdiklari nazari biliklari galacak pe§a faaliyyatlarinda zaruri olan praktiki bacariqlara çevirmaya imkan verir [10].
Yaçadigimiz epidemioloji vaziyyat va maktablarin mütamadi olaraq distant tahsila keçidi fonunda galacak müallimlarin uzaqdan qarçiliqli alaqa bacariqlarina öyradilmasi xüsusi aktualliq kasb edir. Canli ünsiyyatin olmamasina baxmayaraq, distant tahsil çarçivasinda müallimin vazifasi videokonfranslarin istanilan i§tirakçisi üçün psixoloji cahatdan rahat olan talim mühiti yaratmaqdir. Distant tahsil prosesinda talabalarin qarçiliqli alaqasi olmadiqda, müallimin ham qnostik, ham da aksioloji funksiyalari yerina yetiran qiymatlandirma reaksiyasi ahamiyyatli daracada artir.
Belalikla, müallim hazirliginda tahsil proqramlarini manimsayan talabalarin kommunikativ sariçtasinin formalaçmasina innovativ yanaçma xüsusi nitq elmi fanlarinin tatbiqini, onlarin tadrisinda faalliq yanaçmasinin güclandirilmasini, an asasi isa universitetin kommunikativ makaninda asasli dayiçikliyi nazarda tutur.
Qeyd etdiklarimizi ümumi çakilda bel ifada eda bilarik:
Ünsiyyat bacariqlari müallimin pe§a faaliyyatinin an mühüm vasitasidir va pedaqoji ünsiyyatin tapçiriqlarina va müxtalif vaziyyatlarina uygun olaraq çifahi va qeyri-çifahi formalarda malumatlari qavramaq, tahlil etmak va ötürmak bacarigindan ibaratdir.
Ünsiyyat bacariqlari müalliminin aparici peçakar keyfiyyatlarindan biri hesab edilan kommunikativ sariçtanin asas elementi kimi çixi§ edir. Kommunikativ sariçtanin tarkib hissasi kimi ^ asas komponent var: peçakar ünsiyyatin çifahi va qeyri-verbal vasitalarina yiyalanmak bacarigi; nitq vaziyyatina uygun olaraq ünsiyyat vasitalarindan istifada etmak bacarigi; dil norma va qaydalarina yiyalanmak.
Pedaqoji universitetda tadris prosesi zamani ünsiyyat bacariqlarinin inkiçaf etdirilmasi yollari va vasitalari arasinda xüsusi nitq§ünasliq fanlarinin tatbiqi an böyük potensiala malikdir.
Kommunikativ bacariqlarin formalaçmasina ritorik yanaçma akademik fanlarin tadrisinda faaliyyata asaslanan yanaçma galacak müallimlarin kommunikativ sariçtasinin inkiçafina kömak edacakdir.
9D9BÍYYAT
1. N. Abdullayev. "Nitq madaniyyatinin asaslari". Baki ADPU, 2018. 328 s.
2. Abdullyev N. Müallimin nitq madaniyyati. B., ADPU, 2003. 168 s.
3. öliyev R. Praktik psixologiya masalalari. Baki, Elm va tahsil, 2011, 192 s.
4. öbdülhasanli Т.Э. va b. "Azarbaycan dili va nitq madaniyyati" (interaktiv darslik). Baki, 2020.
5. Hamzayev M. Pedaqoji psixologiya. Ali maktab talabalari ^ün darslik. Baki, 1991.
6. Qurbanov V. Nitq madaniyyati va üslubiyyat. Baki, 2014.
7. Qurbanov V. va b. Azarbaycan dili va nitq madaniyyati.
8. Qahramanova Q. Müasir psixologiyada çaxsiyyatin inkiçaf problemlari- Proqram, ADPU, Baki 2022.
9. Mammadli N. "Azarbaycan dili va nitq madaniyyati", Baki, "Elm va tahsil", 2018
10. Mammadli N. Azarbaycan dilinda i§güzar va akademik kommunikasiya. Baki, "Elm va tahsil",2021, 517 s.
