CC BY
0Tadris prosesinda tahsilveranin gozlanilan naticalara yonalan pedaqoji funksiyalarinin nazari va texnoloji asaslari
Firadun Nadir oglu ibrahimov,
ADPU-nun §aki flialinin professoru, https://orcid.org/0000-0002-0775-104
Sevil Farrux qizi ibrahimova ADPU §aki filialinin ba§ muallimi, amakdar muallim https://orcid.org/0000-0002-8944-3611
Theoretical and technological basis of pedagogical functions of the educator aimed at the expected results in the educational process
Firadun Nadir Ibrahimov
Sheki branch of ADPU, doctor of Pedagogical Sciences, professor
https://orcid.org/0000-0002-0775-1048
E-mail: firedun52@gmail .com
Sevil Farrukh Ibrahimov
Sheki branch of ADPU, senior teacher
Honored teacher
https://orcid.org/0000-0002-8944-3611
E-mail: ibrahimova 57@mail.ru
Xulasa. Maqalada tadris prosesinda tahsilveranin gozlanilan naticalarin tahsilalanlarin §axsiyyat keyfiyyatlarina 9evrilmasina yonalan pedaqoji faaliyyat funksiyalarinin hayata ke?iril
masinin (pedaqoji faaliyyat va unsiyyat bacariqlanrnn tatbiqinin) nazari va texnoloji asaslari interpretasiya olunmuçdur. Bela bir interpretasiyanin reallaçdirilmasi uçun tadqiqat içinda muallimlik peçasi, bu peçaya verilan umumi, xususi va spesifik talablar, pedaqoji faaliyyat va onun altsistemlari, pedaqoji bacariqlar, pedaqoji qabiliyyatlar, pedaqoji ustaliq, pedaqoji unsiy yat, unsiyyatin formalari, muallim-§agird amakdaçligi, onun formalari kimi anlayiçlar barada "sistem-struktur" yanaçma va "imkan-harakat-yeni keyfiyyat" paradiqmasi asasinda umumi laçmalar aparilmi§dir. Sozugedan umumilaçmalar tadris prosesinda tahsilveranin bu sistemin qar§isina qoyulmuç maqsadin (maqsad idraki harakatin modeli kimi dark olunmaqla) reallaçdir masini, baçqa sozla, nazarda tutulan naticalari hadaflayan pedaqoji funksiyalarin (pedaqoji faaliy yat va unsiyyat bacariqlarin) "imkandaçiyici komponentlari"nin tabiatini açir, hansi ki, bunlar nazari va texnoloji asaslar hesab edilir.
Summary. In the article, the theoretical and technological bases of the implementation of pedagogical activity functions (the application of pedagogical activity and communication skills) aimed at transforming the expected results of the educator into the personality qualities of the students were interpreted in the article. In order to realize such an interpretation, the teaching profession, general, special and specific requirements for this profession, pedagogical activity and its subsystems, pedagogical skills, pedagogical abilities, pedagogical mastery, pedagogical communication skills, forms of communication, teacher-student cooperation, and its forms Generalizations were made about concepts based on the "system-structure" approach and the "opportunity-movement-new quality" paradigm. The aforementioned generalizations reveal the nature of "enabling components" of pedagogical functions (pedagogical activity skills and communication skills) aimed at the realization of the goal set for this system (perceived as a model of cognitive action) by the educator in the teaching process, in other words, which these are considered theoretical and technological foundations.
Açar sôzfor: tadris prosesi; tahsilveran va tahsialan; muallimlik pe§asi; pedaqoji faaliyyat; konstruktiv, kommunikativ, qnostik, taçkilatçiliq bacariqlari; metodik hazirliq; pedaqoji unsiyyat; pedaqoji unsiyyat formalari; amakdaçliq formalari.
Keywords: teaching process; educator and education; teaching profession; pedagogical activity; constructive, communicative, gnostic, organizational skills; methodical preparation; pedagogical communication; forms of pedagogical communication; forms of cooperation
T9dqiqat môvzusunun aktualligi. Tadris prosesinda tahsilveranin gozlanilan naticalara yonalan pedaqoji funksiyalarinin hayata keçirilmasinin (pedaqoji faaliyyat va unsiyyat
bacariqlarinin tatbiqinin) sistemli tahlili elmi manbalarda pedaqoji praktikanin talabatina uygun saviyyada veril mami§, paradiqmasina münasibat bildirilmami§ va bu sababdan da tadqiqata calb etmi§ oldugu muz masalanin nazari va texnoloji asaslari müayyanla§dirilmami§dir, ba§qa sözla, tadris prosesina sistem kimi yana§ilmaqla onun gözlanilan naticalarin manimsanilmasini (reallaçdirilmasini) çartlandiran komponentlarinin "imkan daçiyiciligi" interpretasiya olunmami§, komponentlarin "sistem-struktur" baximdan münasibatlarinin (tam-hissa dialektikasinin) tahlili verilmami§, sözü gedan yönümda nazari bo§luq mövcud olmu§ va buna göra da praktik pedaqoqlarin faaliyyatlarinda yanliçliqlarin mövcudlugu üçün mühit yaranmiçdir. Odur ki, tadqiqat üçün seçilmiç mövzunun aktualligini iddia edirik.
T9dqiqat materiallari üzr9 interpretasiya. Pedaqoji faaliyyat dedikda, ganc naslin tarbiya olunmasina yönalan faaliyyat ba§a dü§ülür. Baçqa sözla desak, talim, tarbiya, inkiçaf prosesinin hayata keçirilmasina, o cümladan §agird çaxsiyyatinin formalaçmasina yönaldilan pe§a faalligi ba§a dü§ülür. Pedaqoji faaliyyat açagidaki cahatlari ehtiva edir: Pedaqoji faaliyyatin maqsadi camiyyat ^ün yararli, hartarafli, ahangdar inkiçaf etmi§ vatandaçlar tarbiya etmakdan ibaratdir; Pedaqoji faaliyyatin subyekti bilik veran, tarbiya edan, istiqamat veran hesab olunur; Pedaqoji faaliyyatin obyekti (aslinda ham da subyekti-bu arzuolunan haldir, saviyyadir!) isa bilik, bacariq-lara yiyalanan, araçdiran, tadqiqiat aparan, tarbiya olunan hesab edilir; Pedaqoji faaliyyatin vasita lari dedikda, talim-tarbiyanin formalari, istifada olunan metodlari, qaydalari va s. nazarda tutu lur; Pedaqoji faaliyyatin §artlari sirasina böyüyan naslin tarbiyasina camiyyatin qaygisi, talim-tarbiyanin samaraliliyini §artlandiran amillarin olmasi, kollektivin hamrayliyi, maktab müallim-larinin bilik va bacariqlarinin yüksak olmasi va s. Pedaqoji faaliyyatin naticalari nisbatan gec görünan prosesdir. Tadris ilinin nisbi bitmi§ hesab olunan marhalalarinda (masalan, tadris ilinin sonunda) müxtalif yoxlamalar, müqayisalar aparmaqla bunu ayird etmak olur[12; 176].
Pedaqoji faaliyyat mürakkab va çoxsahalidir. Qarçida duran vazifalardan asili olaraq onun öyratma, tarbiya etma, taçkilatçiliq, taçviqatçiliq, özünütahsil va s. altsistemlari mövcuddur. Bun-larin har biri müayyan quruluça (struktura) malikdir[1G; 27G].
Qeyd etdiyimiz kimi, pedaqoji faaliyyatin subyekti müallimdir, yani öyradan, bilik veran, isti qamat veran (fasilitator), maslahat veran, yol göstaran, tarbiya edandir. Müallim - ganc nasli va digar tahsil alanlari sistemla§dirilmi§ milli va ümumba§ari dayarlarla maqsadyönlü, planli va müta§akkil çakilda silahlandiran, nasillar arasinda manavi alaqa yaradan, xalq tasarrüfatinin, elmin, madaniyyat va incasanatin sonraki inkiçafina güclü takan veran pedaqoji tahsilli iççidir (çaxsdir, mütaxassisdir). Onun samarali faaliyyati üçün baçlica arqumentlardan (parametrl ardan) biri ixtisasa uygun va ümumi biliklar sistemina yiyalanmasidir. Bura ixtisas biliyi ila barabar pedaqoji, psixoloji, falsafi, metodiki biliklar daxildir. Faaliyyat prosesinda hamin biliklar
dialektik vahdatda, bir-birila alaqali çakilda (mantiqi gozlama va çartlanma) istifada olunur. Bununla barabar müallimin sanati yüksak §üurluluq, axlaqi safliq, ümumi madaniyyat, intellek-tual saviyya talab edir. Ulu ondarimiz Heydar 3liyev 1998-ci ilda Azarbaycan Müallimlarinin Qurultayinda saslandirdiyi müraciatinda demi§dir: "Azarbaycan müalliminin bir amali olmalidir: Azarbaycanimizi çiçaklanan, inki§af edan, firavan, qüdratli bir olkaya çevirmaya qadir, müstaqillik ideyalarina sadiq, ozünü Vatanin azadligi namina fada etmaya har an hazir olan, yeni tafakkür tarzini qavrayaraq müasir talablara cavab veran saglam aqidali, milli ruhlu nasil yeti§dirmak".[1]. Müallim oz biliyini, bacarigini vatanin inkiçafina sarf edandir, daim vatana xitmat gostarandir. M.K.Atatürkün tabrinca desak, "vatanin xidmatçisi olanlar vatanin afandisi olurlar". L. Tolstoy yazmi§dir: "9gar müallim yalniz içini sevirsa, o yax§i müallim olacaqdir. 9gar müallim ata-anasi kimi yalniz uçaqlari sevirsa, o avvalkindan da yax§i müallim olacaqdir. 9gar müallim ham peçasini, ham da çagirdlari sevirsa o müallim asil müallimdir»[ 12;185 ]
ibn Akina gora, müallim açagidaki yeddi keyfiyyata malik olmalidir: 1) Dars dediyi fanni mükammal bilmalidir; 2) Harakatlari biliyina uygun galmalidir; 3) Tahsil üçün namardan imtina etmalidir; 4) §agirdlarla oz ovladlari kimi raftar etmalidir; 5) Biliyina va ona uygun olaraq harakatina darin inami olmali, eyni zamanda bu inami çagirdlarina açilamali va bununla da onlara xoçbaxtliyin yolunu gostarmali; 6)§agirdlara qarçi xeyirxah va sabirli olmali; 7)Tadris planini çagirdlarin aqli qabiliyyatina uygun olaraq ardicilliqla tatbiq etmalidir.[14; 229]
Müallimlik peçasinda ugursuzlugun açagida ozüna yer alan asas ^ qaynagini farqlandiririk: a) Müallimlik peçasinda lazimi qabiliyyat va bacariqlardan mahrum olmaq; b) Müallimlik peçasini sevmamak; c) Müallimlik peçasina yararli oldugu halda oz üzarinda çaliçmamaq
[7; 212];
Burada mana yükü ila diqqatimizi çakan bir mülahizaya yer vermayi lazim bilirik: "Keçmi§ zamanlarda bir müallimi kadarli gormü§lar. Ondan soru§mu§lar, «niya kadarlisan?», o demiçdir ki, artiq mandan heç kim heç na soruçmur. Onun üçün kadarliyam." [ 12; 186]. Bu ibratamiz mi sal müallimin daim hazirliqli olmasini, daim insanlara bilik vermasini, hamiça insanlar ^ün ma raqli, yeni adam olmasini talab edir, bunlar yoxdursa, demak, müallimlik da yoxdur.
BoyüK pedaqoq Uçinsri deyirdi ki, müallimin, tarbiyaçinin cavan ruha olan tasiri tarbiya qüvvasidir. Müallimin canli nümunasi gorünandir, gorünan isa yaddan çixmir. Müallim ganc naslin manavi tarbiyasinda süka^i rol oynayir, onun bu sahadaki faaliyyati pedaqoji ustaliqdan, oz içina vicdanla yanaçmaqdan irali galir. Müallimin pedaqoji ustaligi takca oz fannini darindan bilmak deyil, onun an boyük ustaligi odur ki, §agird manaviyyatini düzgün qura bilsin, onun noq sanlarini aradan qaldirmaqda, yollar axtarmasina sarbast harakati alilaya bilsin.[12;191]
Müallimin çagirdlarla ünsiyyat va münasibatinda asas iki yanaçma üsulu vardir: 1. Neqativ yanaçma üsulu; 2. Pozitiv yanaçma üsulu. Bunlar müallimin §agirdi öz münasibatlari baximindan qruplaçdirmasidir. Yani müallimlar özüna nazaran bir qisim çagirda yax§i, bir qismina isa pis münasibat baslamasidir.
Pedaqoji ünsiyyat "insan-insan" münasibatlarina söykanir va ancaq onun asasinda inkiçaf edir. "Müallim-§agird" münasibatlari "insan-insan" münasibatlari olduguna göra "subyekt-obyekt" terminlari ila saciyyalandirila bilmaz. Onlar "subyekt-subyekt" münasibati kimi amala galir va ancaq bu zaminda da psixoloji baximdan samarali inkiçaf eda bilar. "Müallim-§agird" münasibatlarini "subyekt-obyekt" münasibatlari kimi araçdirmaq onlarin mahiyyatini ancaq tah rif etmak demakdir."Subyekt-obyekt" münasibatlari daxilinda na müallimin, na da §agirdlarin bir çaxsiyyat kimi inkiçaf etmasi üçün samarali §arait yaranmir. "Müallim-§agird" münasibati ancaq "subyekt-subyekt" münasibatlari kimi düzgün inkiçaf eda bilar. Yeni pedaqoji tafakkür bu öamli ideyaya asaslanir.[ 5;32]
Müasir tahsil konsepsiyasinda "§agird" sözü, neca deyarlar, böyük harflarla yazilir, onun maktab hayatindaki rolu insan ö^ülari ila, pedaqoji ünsiyyatin banzarsiz xüsusiyyatlari ila mana landirilir. §agirdlarin maktab hayatinin obyekti deyil, mahz subyekti olmasi yeni pedaqoji tafak kürün asas müddaalarindan biridir. Zamanin görkamli filosoflari, psixoloqlari va pedaqoqlari müallimlari hami§a humanizma saslasalar da ananavi didaktik sistem özünün birtarafli paradiq malarinin ucbatindan bu içiqli ideyalardan mahiyyatca faydalana bilmayibdir.
"Müallim-§agird" münasibatlarinda amakdaçligin pedaqoji asaslari §agirdlara humanist münasibatda öz aksini tapir. Müallimin çagirdlarla amakdaçligini bir pedaqoji prinsip va ya üsul kimi, yaxud da yanaçma kimi ba§a dü§mak olar.
Bu prosesda müallim çali§ir ki, uçaqlar da talim prosesina asas idaraetma komponenti kimi daxil olunsunlar, onlar da pedaqoji prosesin müallimlarla barabar tam hüquqlu i§tirakçisi va taçki latçisi olsunlar. Talim-tarbiya prosesinda müallimin, tarbiyaçinin köma^isi (tarafdaçi) olsunlar.
Mü§ahidalardan malum olmuçdur ki, müallimlarin bir çoxlari amakdaçliqda, ünsiyyat va münasibatlarda da seçiciliya yer verirlar: müallimlar o uçaqlarla daha tez-tez ünsiyyat va münasi batda olurlar ki, onlar hamin uçaqlara qar§i müayyan emosional münasibatlara malikdirlar. Taas-süf ki, onlar bu halda diqqati calb etmayan uçaqlarla az ünsiyyatda olur va onlar diqqatdan kanar da qalirlar.
"Müallim-§agird" münasibatlarinda tadqiqatçilar asasan bunun ^ növünü ayirirlar: a) dayiçmaz - müsbat ünsiyyat; b) passiv - müsbat ünsiyyat; c) dayiçan ünsiyyat.
"Müallim-§agird" münasibatlarinda digar müxtalif ünsiyyat tarzlari da vardir: Birga havas va yaradiciliqla asaslanan ünsiyyat; Dostluga asaslanan mehriban ünsiyyat; Çagirdlarla müayyan "masafa", parda saxlamaqla ünsiyyat; Qorxudularaq hökmlü ünsiyyat; 9la salinaraq riçxandli ünsiyyat; Qiliga girarak ünsiyyat.
Pedaqoq alim va metodistlarin fikrinca, müallim §agirdlarla ünsiyyat va münasibatini daha ugurlu va optimal qurmasi üçün açagidaki çartlara da amal etmalidir:
1) Müallim tahsilalanlarla ünsiyyat va münasibatinda diqqatli va hassas olmalldlr. Müsahi binin vaziyyatini, ahval ruhiyyasini "üzündan oxumall", lazim galarsa, bir söhbatdan ba§qa bir söhbata keçmayi bacarmalidir; 2) Müallim ünsiyyat va münasibatinda davrani§ini, harakatlarini idara etmayi bacarmalidir; 3) §agirdlar ünsiyyat zamani çatinliya dü§arsa va ya verilmiç suala ca vab vera bilmazsa, müallim опЬп bu vaziyyatdan çixarmagi bacarmalidir; 4) Müallim ham nitqli, ham da nitqsiz ünsiyyatini manali aparmalidir; 5) Müallim §agirdlarla ünsiyyati va münasi batini ardicil tahlil etmali va müvafiq natiacalar çixarmalidir.[10; 107-109]
Elmi manbalarda bela bir mülahiza özüna yer almi§dir: ômakdaçligin tayini humanizm va demokratiya iqliminda azad, hartarafli, bütöv, hamçinin takrarolunmaz çaxsiyyatlar yetiçdirmak dir. 0makda§liq uçaqlarin daxili alamina çox diqqatla va hassasliqla yanaçmagi talab edir. Onla rin arzu va maraqlari, fardi xüsusiyyatlari, qabiliyyat va bacariqlari daim müallimlarin diqqat markazinda olmalldlr. §agirdlarla amakdaçliq öz mahiyyati ila macbur etma, qadagalar va caza lar sistemini radd edir, ümumiyyatla, amakdaçliq maktabda güc, zor içlatmayin aleyhinadir. [8; 17].
Tadqiqat üzra alda olunmu§ materiallarin asasinda bela ümumila§ma aparmaq olar ki, "müallim-§agird" amakdaçligi bütövlükla maktabin humanistlaçmasinin va demokratikla§masi nin asasini taçkil edir.
Pedaqoji mü§ahidalardan malum olur ki, müallim çagirdlarla müxtalif formalarda ünsiyyat va münasibatda оЫг, müxtalif cür amakdaçliq edir ki, оп1ш açagidaki kimi qruplaçdirmaq olar:
1. Avtokratik ¿irnkda^liq ("Avto" latin sözü olub "Man", "Özüm" demakdir. "Kratos" isa hakimiyyat demakdir). Bu amakdaçliq növünda müallim çagirdlarla münasibatinda hamiça hakim mövqeda dayanir va yalniz öz hakimiyyatina arxalanir. O, §agird kollektivina etibar etmir. Öz qararlarini §agirdlarla birga müzakira etmayi, опЬгЬ hesablaçmagi lazim bilmir. Uçaqlarin heç bir rayini va taklifini qabul etmir.
2. Avtoritar amakdaçliq. Bela yanaçmada müallim yena da hakim mövqeya malikdir. Farq yalniz ondan ibaratdir ki, o uçaqlarin çixiç etmasina, fikir yürütmasina imkan verir, lakin son maqamda yena öz bildiyini edir.
Avtoritar tipli müallimlar asasan iki tipa bölünürlar: Birinci tipa maxsus olanlar özlarina möhkam inam baslayirlar. Onlar bela hesab eldirlar ki, har hansi bir çatin için öhdasindan gala bi-larlar. Onlar heç vaxt havasdan dü§mür, hamiça özünü haqli va lazimli hesab edirlar. Belalari hami ça özlarina qarçi yüksak fikirda olurlar. ikinci tipa maxsus olan avtoritar müallimlar isa yuxarida deyilanlarin tam aksi olurlar. Bela müallimlar hamiça hayacanlidirlar, sanki buxovlanmiç, al qollari baglanmiçdir. Onlar nadansa daim narazidir, özlarina qarçi inamsizdirlar. Uçaqlarin har hansi bir harakatina §übha ila yanaçir. §übhalar isa hamiça onun özünü narahat edir.
Diqqat yönaltm^ oldugumuz har iki tipa maxsus avtoritar müallimin ümumi cahatlari da vardir. Bela ki, har ikisi baçqasini sixir, çagirdlari özündan asili vaziyyata salmaga çaliçir. Onlarin daxili alami müallimlik peçasinin talablarinin, yeni pedaqoji tafakkürün tam tarsinadir.
Yeni pedaqoji tafakkür talab edir ki, müallim uçaqlarin faalligini, taçabbüskarllglnl inkiçaf etdirsin, onlara nikbin nazarlarla baxsin. Avtoritar müallim isa uçaqlarin taçabbüskarllglnl bogur, onlara ç^ha ila yanaçir va özü da pessimist va badbindir [9; 26].
Pedaqoqlar avtoritar yanaçmanin açagidaki növlarini da ayirmiçlar: 1) Kobud avtoritarliq açiq-aydin çakilda ayri-ayri çagirdlara, bazan da bütöv bir kollektiva manfi münasibat baslayir; 2) Gizli va dolayi yolla avtoritarliq güc, qüvva sanki ela çagirdlarin arzusu ila hayata keçirilir; 3) Demaqoq avtoritarliq zamani müallim öz xoçagalmaz amallarini müxtalif axlaqi söhbatlarla, nasihatamiz sözlarla ört-basdir edir; 4) inzibati avtoritarliqda müallim çagirdlarla rasmi qaydada daniçir va harakat edir, inzibatçiliq edir. Hatta kiçik maktablilarla da daniçanda rasmiyyatçiliya, xirdaçiliga yol verir.
3. Liberal amakdaçliq. Bela yanaçmada müallim verdiyi tapçiriqlarin yerina yetirilmasina nazarat etmir, tez-tez uçaqlara güzaçta gedir, bazan da dediyi sözlarin aleyhina gedir, verdiyi talablarin aksina harakat edir, sözlarinda va fikirlarinda samimiyyat yox daracasinda olur, öz iradasindan çixiç etmir. Onun faaliyyatinda yaradiciliq, yeni fikir, d^ünca avazina atalat va gerilik vardir.
4. Etinasiz amakdaçliq. Bela amakdaçliq növünda müallim çagirdlarin faaliyyatina va hayatina laqeyd münasibat baslayir.
5. Qeyri-müayyan amakdaçliq. Bela amakdaçliq növünda müallim çagirdlarla hamiça eyni cür münasibatda olmur. Bir müddat halim, xoç ünsiyyat münasibatinda olur, sonra isa dayiçi
larak sart, inzibatçi bir müallima çevrilir. Yaxud müallim ahval-ruhiyyasindan asili olaraq u§aq larla ünsiyyati va münasibati dayiçir.
б. Demokratik amakdasliq. Bela amakdaçliq yeni pedaqoji tafakkürün mahsuludur. Bu an düzgün, an humanist amakdaçliq hesab edilir. Bela amakdaçliqda müallim §agirdlarla i§güzar münasibatdadir. Müallim uçaqlarin arzu va maraqlarini, fardi psixoloji xüsusiyyatlarini ciddi nazara alir. O, hamiça uçaqlarin inkiçafina fikir verir, onu lazimi samta istiqamatlandirir ki, onlar yaradici faaliyyata qo§ulsunlar. Demokratik ruhlu müallimin sinfinda daha çox intizam va yüksak talim-tarbiya naticalari mü§ahida edilir. O, öz faaliyyati ila uçaqlarda azadfikirlilik, yara diciliq, ta§abbüskarliq, tanqidi tafakkür, qeyri-standart dü§ünca formalaçdinr. Bela müallim, müa sir maktabin müallimidir. Bela müallim yeni dü§üncaya, yeni pedaqoji tafakküra malik müallim-dir. Demokratik müallim sinifda §agirdlarin "böyük yolda§idir"[5;249-253].
Professor 0.0lizada göstarir ki, bazi müalliflar demokratik rahbarlik üslubunu tahlil edanda onlarin diqqatini bir maraqli cahat calb etmi§dir: bu üslubun stereotiplarila D.Karneginin masla hat gördüyü ünsiyyat qaydalari arasinda oxçarliq çoxdur. Müallim hazirligi baximindan barasin da bahs edilan qaydalarin ahamiyyatini nazara alaraq onlardan bazilarini taqdim edak, hansi ki, tadris prosesinda tahsilveranin gözlanilan naticalara yönalinan pedaqoji funksiyalarin nazari va texnoloji asaslari barada ümumila§malarin aparilmasi baximindan bu qaydalarin ahamiyyati vardir: Mübahisada qalaba qazanmagin yegana yolu ondan yayinmaqdir; 0gar haqsizsinizsa bunu tezca va qatiyyatla etiraf edin; Ela ba§dan mehribanliq mövqeyinda durun; §eylara müsahi binizin nöqteyi nazarindan baxmaga ürakdan çaliçin; Baçqalarinin fikir va istaklarina samimi canyananliqla yanaçin; Müsahibinizin tarifindan va onun layiqli cahatlarini samimi etirafdan baçlayin; Baçqalarinin sahvlarini birbaça yox, dolayisi ila göstarin; 0vvalca öz sahvlarinizdan daniçin, yalniz bundan sonra müsahibinizi tanqid edin; Müsahibiniza nasa amr vermak avazina suallar verin; Adamlara öz nüfuzlarini xilas etmaya imkan verin; Adamlarin an kiçik ugurlarini bela bayandiyinizi bildirin va onlarin har bir müvaffaqiyyatini qeyd edin; Qiymat veranda samimi va tariflamada saxavatli olun; Adamlarla yax§i nüfuz yaradin, onlar bu nüfuzu dogrult maga çaliçacaqlar; Havaslandirmaya al atin; Düzalmi§ görmak istadiyiniz sahvi asan düzaldila bilmasi tasavvürünü yaradin. Ela edin ki, adamlari tahrik etdiyiniz masalalar onlara çatin görün masin. [12; 200-201]
Professor 0bdül 0lizada vurgulayir ki, D. Karneginin bu müdrik maslahatlarinda demok ratik rahbarlik üslubunun ela bil psixoloji kanonlari tasvir olunub. Maslahatlardaki "müsahi biniz", "baçqalarinin", "adamlara" kalmalarini "§agird" va "müallim" sözlari ila avaz etsak, peda qoji ünsiyyatin sirli-möcüzali alamina dü§arik. Bu alamda "Çagird" sözü böyük harflarla yazilir, banzarsiz §axsiyyat anlaminda manalandirilir. D.Karnegi müallimi istar-istamaz sinifda konfilikt
ovqati yaradan yerli-yersiz mübahisadan çakinmaya, samimi olmaga, çagirda hörmat etmaya, maktab olaylarina onun gözü ila baxmaga, çagirdi tanqid etmamiçdan avval özünün uçaqliq illa rinda etdiyi sahvlari xatirlamaga çagirir. Sinifda har bir çagirda yaxçi reputasiya ("nüfuz") yaratmaq, mehribanliq mövqeyinda durmaq, ragbatlandirmadan ("havaslandirmadan") maharatla istifada etmak bu çagiriçin ana xatti kimi saslanir. 9.9lizada fikrina bela bir çagiriçla sonuç verir: "Galin, Karnegini öyranak! Çagirdlarla Karneginin sehrli maslahatlarila ünsiyyat baglayaq! [5; 271-272]
"Müallim^agird", "ustad-çayird (çagird)" münasibatlari Azarbaycan madaniyyatinda önamli problemdir. El-obanin gözünda müallimin imici da, reytinqi da hamiça yüksak olub. Pedaqoji elmlarda isa müallimi maktabda asas sima sayiblar va sayirlar. Tarbiya içinda müallimin çaxsiy yati baçlica amillardan biri hesab olunur. Lakin uzun müddat müallimin çaxsiyyatindan daniçan da onu mahiyyat etibarila manavi ö^ülarla qiymatlandiriblar, önamli bir masalaya-pedaqoji qabi liyyatlar masalasina isa lazimi daracada ahamiyyat verilmayib. Psixologiya elminda bu mühüm fenomen keçan asrin 6G-7G-ci illarinda sistemli öyranilmaya baçlanilib. Yeri galmiçkan qeyd edak ki, ananavi didaktik sistemda müallimin didaktik va taçkilatçiliq qabiliyyatlarina daha çox diqqat yetirilib: "Uçaqlari yaxçi öyradir", "Darsi aydin izah eda bilmir", "Sinfi taçkil eda bilmir", "Uçaqlari yaxçi ala alif' va s. maktab rahbarlarinin, sinif rahbarlarinin, elaca da, müallimlarin özlarinin ayri-ayri müallimlar haqqindaki söz-söhbatlarinda hamiça bu çalarlar önamli yer tutur.
Müasir tahsil konsepsiyasi didaktik va taçkilatçiliq qabiliyyatlarinin ahamiyyatini qatiyyan azaltmadan bu gün, tahsilin humanistlaçdirilmasi çaraitinda kommunikativ va perseptiv, ekspres siv va konstruktiv qabiliyyatlarin ahamiyyatini xüsusi uguru ila dayarlandirir. Müallimin çagird larla qarçiliqli münasibatlarinin inkiçafi baximindan mahz bu qabiliyyatlar, ilk növbada, kommu nikativ bacariqlar va bilavasita onunla bagli olan qabiliyyatlar-perseptiv va ya eksperssiv bacariq lar önamli ahamiyyat kasb edir. Maktab m^ahidalari da '^agird-müallim" münasibatlarinin amala galmasinda va inkiçafinda, ilk növbada, kommunikativ bacariqlarin önamli yer tutdugunu göstarir. [6;46-48 ]
Pedaqoji adabiyyatlarin bir qisminda müallimin ümumi pedaqoji bacariq va vardiçlari farqlan dirilir. Sözügedan manbalarda pedaqoji bacariq va vardiçlar bela qruplaçdirilir: 1) Malumatve rici bacariq va vardiçlar; 2) Safarbaredici bacariq va vardiçlar; 3) inkiçafetdirici bacariq va vardiç lar; 4) istiqamatlandirici bacariq va vardiçlar [12;2G5].
Biz müallimlik peçasina verilan talablar sirasindan pedaqoji va psixoloji, ixtisas va metodik hazirliqla bagli qruplaçdirilanlari maxsusilaçdiririk, hansi ki, bunlar xüsusi va spesifik hesab oluna bilir. öslinda sözügedan talablar stimullaçdirma, çagirdyönümlülük, naticayönümlülük,
konstruktvizm va koorperativliyin vahidin taraflari kimi diqqat markazina çakilmasi demakdir. Bu halda mantiqi olaraq: talim maqsadlari kompleks hayata keçirilir (o, real naticalarla yekun la§an"müallim-§agird" faaliyyatlarini ahata edir); bütün çagirdlara eyni talim çaraiti yaradilir va bu proses onlarin potensial imkanlarinin nazara alinmasi asasinda tanzimlanir; §agird talim prose sinin markazinda dayanir (bütün tadris va talim i§i §agirdlarin maraq va talabatlarinin ödanil masina, onlarin istedad va qabiliyyatlarinin, potensial imkanlarinin inkiçafina yönaldilir); §agird larin idrak faalligi izlanir, nailiyyatlari tahlil edilir, bilik, bacariq va vardiçlarinin inkiçaf saviy yasi tanzimlanir; talimin samarali va effektiv qurulmasi, çagirdlarin talima maraginin artirilmasi üçün onlarin faaliyyatindaki bütün iralilayiçlar qeyd olunur va dayarlandirilir, natica etibarila §agirdlarin daha ugurlu talim naticalarina istiqamatlandirilmasi tamin olunur; prosesin maddi-texniki baza asasinda va saglam manavi-psixoloji mühitda taçkil edilmasi keyfiyyatin va samara liliyin yüksaldilmasi üçün alveriçli va tahlükasiz talim çaraiti yaradir. [11; 62-63]
"Xüsusi talablara konstruktiv, kommunikativ, qnostik va taçkilatçiliq bacariqlari sistemi daxildir" mülahizasini daha maqbul sayiriq va açagidaki kimi interpretasiyani pedaqoji faaliy yatin arzuolunan saviyyada reallaçdirilmasinda malumatvericilik, safarbaredicilik, inkiçafet diricilik, istiqamatlandiricilik kimi funksiyalarin da transformasiya olunmasi iddiasindayiq.
Konstruktiv bacariga açagidakilar daxildir: talim-tarbiya materialini qarçiya qoyulmuç maqsadin talablarina uygun seça bilmak, sistemlaçdirmak va çagirdlarin imkanlarina uygunlaç dirmaq; çagirdin yol vera bilacayi sahvi, uçagin müayyan situasiyada özünü neca aparacagini avvalcadan göra bilmak bacarigi; §agirdin inkiçaf layihasini hazirlaya bilmak; pedaqoji vasitalari mazmuna uygun seça bilmak; yaranmiç vaziyyatdan maharatla çixmaq; i§i planlaçdirmaq; maddi bazani möhkamlandirmak bacariqlari va s. Kommunikativ bacariga açagidakilar daxil edilir: çagirdlarin qalbina yol tapa bilmak; özünü çagirda sevdirmak, çagirdlar arasinda düzgün münasibatlar tarbiya eda bilmak; valideyn va ictimaiyyatla ümumi dil tapa bilmak; pedaqoji marifata malik olmaq, yeri galanda gülmayi, hirslanmayi bacarmaq va s. Qnostik bacariga bun lar daxildir: pedaqoji nazariyyani bilmak va ondan yaradici §akilda istifada etmak; özünün va yoldaçlarinin tacrübasini ümumila§dira bilmak; elmi-tadqiqat içlarinda iiçtirak eda bilmak; psixologiyani bilmak va ondan istifada etmayi bacarmaq va s. Taçkilatçiliq bacariqlarina a§agi dakilar daxildir: §agirdlari ictimai i§a calb eda bilmak, onlarin arasinda düzgün vazifa bölgüsü aparmaq, §agirdlarin hayatini günün talablari saviyyasinda taçkil eda bilmak; §agirdlarin darsdan kanar vaxtini düzgün ta§kil etmak va s.[6;46-48 ]
Bütün yuxarida qeyd edilan bacariqlarin mahiyyatini qisaca olaraq bela göstara bilarik: konstruktiv bacariq çagird çaxsiyyatini layihalaçdirmak, materiali çagirdlarin imkanina uygunla§ dirmaq bacarigidir; kommunikativ bacanq münasibatlarin nizama salinmasi ila baglidir; qnostik
bacariq pedaqoji prosesin nazari asaslarini bilmak bacarigidir; taçkilatçiliq bacarigi çagirdin faaliyyatina düzgün rahbarlik etmak bacarigidir.
ixtisas va metodik hazirliq müallimin ixtisasina dair elmi müntazam izlamasi, oradaki yeniliklari darindan öyranmasi, ondan talim maqsadi ^ün yaxçi istifada etmasi, metodikani bilmasi va özünün metodik yaradiciliga malik olmasi kimi masalalari ahata edir.
Müallimin pedaqoji bacariq va vardiçlari sayasinda çagirdlarin elmi dünyagör^ünü forma laçdirmaq, onlarda tadris faaliyyatina, amaya, peçaya maraq yaratmaq, çagirdlarin ahangdar inkiçafina nail olmaq va s. mümkün olur.
Pedaqoji bacariq va vardiçlar düzgün yerina yetirilarsa, çagirdlarin intellektual saviyya sinin artmasina sabab olar. Bunlarla barabar, talim prosesinda müvaffaqiyyat alda etmak ^ün müallim pedaqoji qabiliyyata da malik olmalidir. Qabiliyyat müayyan faaliyyatin müvaffaqiy yatla icrasina asas verir. Müallim uzunmüddatli faaliyyati asasinda yiyalandiyi bilik, bacariq va vardiçlarin, alda etdiyi malumatlarin toplusu naticasinda talim-tarbiya prosesini samarali çakilda reallaçdira bilir ki, bu da pedaqoji qabiliyyat hesab edilir. Müallimin pedaqoji faaliyyatda yaradiciligi onun xüsusi pedaqoji qabiliyyatlara malik olmasi talab olunur. Pedaqoji qabliyyatlar "müallmi^agird" münasibatlarinda müallimin aqli, emosional - iradi cahatlarini xarakteriza edir. Pedaqoji qabliyyatlari çarti olaraq açagidaki kimi qruplaçdirmaq olar: 1. Çaxsi qabiliyyatlar; 2. Didaktik qabiliyyatlar; 3. Taçkilatçiliq qabiliyyati; 4. Kommunikativ qabiliyyatlar; 5. Persep tiv qabiliyyatlar; 6. Suqqestiv qabiliyyat; 7. Pedaqoji taxayyül; 8. Diqqati paylaya bilmak qabiliy yati; 9. Pedaqoji refleksiya qabiliyyati; 10. Müallimin aktyorluq qabiliyyati; 11. Müallimin tadqiqatçiliq qabiliyyati; 12.Müallimin elmi-idraki qabiliyyatlari (akademik qabiliyyat). [16; 95-1G6]
Müallimin praktik faaliyyati ^ün bu qabiliyyatlarin hamisi eyni daracada vacib deyil. Müallimin pedaqoji ustaligi har çeydan avval tadris prosesini taçkil etmak bacarigindadir. Usta müallim hatta an alveriçsiz çaraitda bela çagirdlarinin lazimi tarbiyalilik, inkiçaf va bilik saviy-yasina nail ola bilir. Osil müallim har hansi bir suala qeyri-standart cavab tapa bilir, çagirda xüsusi qaygi ila yanaçmagi bacarir. Bela müallimlar öz ixtisasini, tadris etdiyi fannin inkiçaf pers pektivlarini darindan bilir, o, müasir adabiyyata, madaniyyata, idman yeniliklarina baladdir, beynalxalq hadisalari tahlil etmayi bacarir. Amma biliklar hala kifayat deyildir. Müallim öz fanni ni bilir va sevir, amma öz biliklarini çagirdlara çatdirmaq bacarigina malik deyil, çagirdlarla "ümumi dil tapa bilmir", sinifda münaq^alar va mübahisalar yaranir. Demak, müallimin peda qoji ustaligi yoxdur. Pedaqoji ustaliga malik müallim ixtisasini darindan manimsayarak, pedaqoji qabiliyyatlara malik, faal va interaktiv talim metodlarinin mahiyyatini darindan bilan, ünsiyyat
madaniyyatina, yeni peadqoji texnologiyalara yiyalanan müallimdir[15;19-20].Müallimin peda qoji ustaligi hamçinin fannini çagirdlara neca öyratmakda, fannini uçaqlara neca sevdirmakda özünü göstarir. Tacrübali, bacariqli müallimlar tadris materialini çagirdlara ela darsda manimsat maya nail olurlar. Tacrübali müallimlarin müvaffaqiyyatinin sirri çagirdlarin faaliyyatini düzgün idara etmak bacarigindadir. Pedaqoji ustaligin mühüm göstaricilarindan biri çagirdlari faallaç-dirmaq, onlarin qabiliyyatini, müstaqilliyini inkiçaf etdirmak bacarigidir[3;44-45]. Usta müallim talim prosesini faallaçdirmaq üçün müxtalif metodlardan istifada etmakla çagirdlari dü§ünmaya, maraqlanmaga istiqmatlandirmayi bacarir. Müallimin vazifasi öyranma prosesinin özünda müs bat emosiyalar açilamaq üçün yollar axtarib tapmaqdir[13;106-18]. Bunlar adi priyomlardir: iç metodlarini dayiçmak, müallimin emosionalligi, faalligi, maraqli misallar, yerina düçan iradlar va s. Bu priyomlar takca müvaffaqiyyatlara sabab olmur, onlar müallima ragbatin artmasina kömak edir, fanna sabit, daimi maraq açilayir.
T9dqiqat i§inin elmi-n9zzri yeniliyi. Tadris prosesinda tahsilveranin gözlanilan naticalara yönalan pedaqoji funksiyalarinin hayata keçirilmasinin(pedaqoji faaliyyat va ünsiyyat bacariq larinin tatbiqinin) sistemli tahlili verilmiç, paradiqmasina münasibat bildirilmiç va bununla da gözlanilan naticalara yönalan pedaqoji funksiyalarin hayata keçirilmasinin nazari va texnoloji asaslari müayyan^dirilm^dir.
T9dqiqat i§inin praktik 9h9miyy9ti. Tadris prosesina sistem kimi yanaçilmaqla onun gözla nilan naticalarin reallaçdinlmasini çartlandiran komponentlarinin "imkan daçiyiciligi"nin interpre tasiya olunmasi, komponentlarin "sistem-struktur" baximdan münasibatlarinin tahlilinin aparil masi bu prosesda tahsilveranin gözlanilan naticalara yönalan pedaqoji funksiyalarinin icrasi (pedaqoji faaliyyat va ünsiyyat bacariqlarinin tatbiqi) ila bagli nazari va texnoloji asaslarin möv cudlugu praktik pedaqoqlarin faaliyyatlarinda yol verilan yanliçliqlarin aradan qaldirilmasi mühitini tanzimlamak imkanini yaxçilaçdirir.
N3tic3. 1) Tadris prosesinda tahsilveranin gözlanilan naticalara yönalan pedaqoji funksiyala rinin (pedaqoji faaliyyat va ünsiyyat bacariqlan tatbiqinin) tabiatinin açilmasi, ümumi^malarin formalaçdirilmasi üçün "sistem-struktur" yanaçma samara veran tadqiqat seçimidir; 2) Tadris prosesinda tahsilveranin gözlanilan naticalara yönalan pedaqoji funksiyalarinin (pedaqoji faaliy yat va ünsiyyat bacariqlarinin tatbiqinin) sistem halina gatirilmasi ^ün "imkan-harakat-yeni keyfiyyat" paradiqmasina asaslanmaq praktik baximdan alveriçlidir; 3)"Sistem-struktur" yanaç maya istinad edarak pedaqoji funksiyalarin tabiatinin açilmasi va ümumi^malarin aparilmasi, "imkan-harakat-yeni keyfiyyat" paradiqmasi tadris prosesinda tansilveranin gözlanilan naticalara yonalinan pedaqoji funksiyalarin hayata keçirilmasinin (pedaqoji faaliyyat va ünsiyyat bacariq larinin tatbiqinin) nazari va texnoloji asaslari barada qanaatlari formalaçdirir.
9dabiyyat
1. 3liyev H. Azarbaycan Muallimlarinin qurultayinda nitq/ Azarbaycan muallimi, 01 oktaybr, 1998-ci il.
2. Mardanov M.C. Azarbaycan tahsil sistemi: real vaziyyat, problemlar va islahat istiqamatlari.
Baki, Tahsil, 2005.
3. öliyev H. Pedaqoji ustaligin asaslari. (Dars vasaiti). Baki, ADPU, 1999.
4.9lizada Э.Э. Müasir Azarbaycan maktabinin psixoloji problemlari. Baki: Pedaqogika, 2004.
5. ölizada Э.Э. Yeni pedaqoji tafakkür. Baki, Ozan, 2001.
6. öhmadov B.A.,Rzayev A.Q. Pedaqogikadan mühazira konspektlari(Dars vasaiti). Baki: Maarif,1983.
7. Hamzayev М.Э. Pedaqoji psixologiya. Baki: Maarif, 1991.
8. Hüseynzada R.L. Tahsilin humanistla§dirilmasi va demokratikla§dirilmasi. Baki, 1997.
9. Hüseynzada R.L. Müasir maktab va yeni pedaqoji dü§üncalar. Baki, 1998.
10. ibrahimov F.N. Pedaqoji anlayiçlarin interpretasiyasi "sistem-struktur" rakursda (Monoq rafiya).Baki: Mütarcim,2018.
11. ibrahimov F.N. Ümumtahsil maktablarinda riyazi tahsilin falsafasi, didaktikasi, hayata keçi rilma texnologiyasi (Dars vasaiti). Baki: Mütarcim, 2022
12. ibrahimov F.N.,Hüseynzada R.L.Pedaqogika(Darslik) 2-cildda, I cild.Baki: Mütarcim, 2013.
13. Kazimov N.M., Haçimov Э.§. Pedaqogika(Darslik).Baki:Maarif,1996.
14. Mirzacanzada A.X.ixtisasa giri§(Neft va qaz profilli ali maktablar üçün dars vasaiti).Baki: Baki universiteti naçriyyati, 1990.
15.Nazarov A., Mammadov R. Pedaqoji ustaliq. Baki: Müallim, 2008.
16. Paçayev Э.Х., Rüstamov F.A.Pedaqogika(Dars vasaiti). Baki: Nurlan, 2007.
