CC BY
1ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ НАУКИ УДК 372.853
§AGÍRDL9RÍN ÍXTÍSAS SECÍMÍNDa FÍZÍKA F9NNÍNÍN ROLU
DADA§ZAD9 GÜNAY ARÍF QIZI
ADPU - nun nazninda Azarbaycan Dövlat Pedaqoji Kollecinin fizika müallimi
Xülas9:Ixtisasin segilmasi mazunlarin hayatinda mühüm vd masuliyyatli addimdir. Buna baxmayaraq, tahsil maktabi mazunlarinin gox cüzi hissasi dslindd oz pe§a hazirligini galacak ixtisasi ila alaqalandirir. Bu onunla baglidir ki, pe§a segimi gox vaxt ilkin maraq va ganc mütaxassisin üzla§mali olacagi realliqlar haqqinda yanli§ tasavvüra asaslanir. Bununla alaqadar olaraq, orta maktab §agirdlarinin ixtisas segimi ,elaca da ozpe§a müqaddaratini tayinetmaprob- lemlari getdikca aktualla§ir.
Maqalada maktablarda fizika darslarinin tadrisinin §agirdlarin ixtisas segiminda rolundan bahs edilir. Fizika darslarinin tadrisi §agirdlarin pe§a üstünlüklarinin va sari§talarinin formala§-dirilmasi ügün mühüm ahamiyyat kasb edir.
Agar sozlw. Fizika, pe§a, tadris, §agird, ixtisas segimi.
Ключевые слова: Физика, профессия, образование, студент, выбор специальности.
Keywords: Physics, profession, education, student, specialty choice.
Müasir dünya ganc nasla yeni pe§akar talablar qoyur. Bu tendensiya camiyyatda ba§ veran sosial-iqtisadi dayi§ikliklar, elmi-texniki taraqqi, yüksak ixtisasli mütaxassislara talabat, amak bazarinda yeni pe§alarin meydana 9ixmasi ila alaqadardir [5]. ixtisas se9imi ganc naslin qar§isinda duran 9atin va masuliyyatli vazifalardan biridir. Müayyan bir pe§a se9mak yolu bir 90X hallarda maktablilarin artiq maktabda akademik fanlara maragini inki§af etdirmakdan ke9ir. Pe§akar sari§talarin va üstünlüklarin formala§masinda §agirdlarin motivasiya hazirligi mühüm rol oynayir.
Daim dayman va takmilla§an müasir camiyyat mazunun yüksak saviyyali praktiki tacrübaya, móhkam pe§akar biliya, se9diyi pe§a va ixtisasa davamli maragi, ózünü takmilla§dirmak bacarigina malik olmasini nazarda tutur. istanilan sistemin ugurlu i§lamasi ü9ün müayyan §artlar yerina yetirilmalidir. Elmi, mühandis va pedaqoji kadrlarin hazirlanmasinda tahsil sisteminin samaraliliyinin artirilmasi ü9ün bu §artlarin müayyan edilmasi 9ox vacibdir.
Ümumi tahsil dóvrünün bir hissasi olan "Fizika" akademik fanni atraf alam haqqinda biliklar sistemina verdiyi tóhfa, camiyyatin va dóvlatin iqtisadi va madani inki§afinda elmin rolunun a9ilmasi ila tükanmir. Fizika mühandislik tahsilinin asasini qoyan va insanin dünyagórü§ünü formala§diran bir elmdir. Fiziki qanunlari óyranmak insana elmi tafakkür va fiziki mantiq óyradir. Fizika sahasinda darin fundamental biliklar olmadan óz sahasinda kifayat qadar biliya malik olan va galacak ózünütahsil qabiliyyatina malik yüksak ixtisasli elmi va mühandis kadrlari hazirlamaq mümkün deyil.
Fizikanin asas tahsil vazifasi takca §agirdlarin ümumi sari§talarinin va fizika fanni üzra biliklarinin formala§dirilmasinda, onlarin pe§a yónümünü nazara almaqla deyil, ham da hamin §axsiyyat keyfiyyatlarinin inki§afinin formala§masina kómak edir. Pe§a tahsilinda fizikanin tad-risinda fannin profilla§dirilmasi va fanlararasi alaqalarin hayata ke9irilmasinda maqsad biliklari darinla§dirmak, onlarin hayatda praktiki tatbiqini góstarmak, §agirdlarda yaradiciliq havasini oyatmaq, bu yaradiciligi nümayi§ etdirmaya kómak etmak, fizika fanninin tadrisi ila bagli biliklari inki§af etdirmakdir.
Fizikanin tadrisinda pe§akar tap§iriqlar bóyük rol oynayir. Bu cür tap§iriqlardan istifada tacrübasi bela qanaata galmaya imkan verir ki, fanlararasi xarakterli problemlarin halli, xüsusan da maktab kursunda alda edilmi§ biliklarin yenilanmasi marhalasinda xüsusila vacib olan tadris prosesinin tacrüba yónümlü xarakterina kómak edir. ixtisas se9iminin müasir marhalasinda tacrüba yónümlü talim sistemi hadisalarin, proseslarin qiymatlandirilmasi, sabab-natica alaqalarinin müayyan edilmasi, vazifalarin qoyulmasi va fann üzra biliklarin daha da artirilmasi ehtiyaci ü9ün praktiki tacrüba formala§dirir. Fizikanin tadrisinda tacrüba yónümlü yana§ma prinsiplarinin hayata
ke9irilmasi fizikani §agirdin onun atrafinda tabiatda ba§ veranlarin 9oxunu izah eda bilacayi bir alata 9eviracak. Ancaq asas olan movcud biliklari praktikada tatbiq etmak, i§da lazim olan hesablamalar u9un dusturlardan istifada etmakdir.
§agirdlarin pe§akar oz muqaddaratini tayinetma probleminin halli va pe§a ustunluklarinin inki§afi u9un mumkun variantlardan biri tabiat§unasliq fanlarinin (fizika, kimya, biologiya va s.) muhandislik yonumlu olmasidir. Fizika fanninin mazmunu muxtalif istehsalat bolmalarinin texnoloji proseslari (metal emalinin mexaniki, istilik va elektrik usullari, metalin tazyiqla emali va muxtalif nov radiasiyadan istifada edilmasi va s.) ila six bagli olan masalalari ara§dirir [4]. Fizika bir 9ox texnoloji proseslarin asasinda duran fiziki proseslarin, qanunauygunluqlarin oyranilmasini nazarda tutur va muvafiq olaraq texniki pe§alarla tani§ olmaq imkani verir. Fizikanin tadrisinda §agirdlarin mustaqil hayata ke9irdiklari tacrubanin qurulmasi asas rol oynayir. Bu, galacakda muxtalif qurgular, sistemlar va mexanizmlarla ozu ma§gul olacaq galacak mutaxassis u9un lazimdir. Bu i§da §agirdlarin darsdankanar mustaqil i§larina, tadris va tadqiqat faaliyyatlarina, muallimin rahbarliyi altinda va ya onun bilavasita i§tiraki olmadan layiha i§larina boyuk rol verilir ki, bu da onlara mustaqillik, ta§abbuskarliq va yaradiciliq gostarmaya imkani verir.
§agirdlarin alda etdiklari pe§a yonumunu hayata ke9irmayin yollarindan biri da fizika uzra biliklardir ki, bu da onlarda oyranilan fanlara maragin inki§afina sabab olur. Muallim tez-tez istehsal prosesinin simulyasiyasi ila tacruba oyunlarindan istifada edarsa, bu da onun fiziki biliklarin ahamiyyatini numayi§ etdirmaya imkan verir va pe§a-texniki dovrunun fanlari §agirdlarin fizikaya maraginin artmasina, onlarin nazari va pe§a bacariqlarinin inki§afina, zehni faaliyyatinin aktivla§masina komak edir. Fanlararasi alaqalarin duzgun va sistemli §akilda hayata ke9irilmasi ganc mutaxassislarin hazirlanmasinin keyfiyyatinin yuksaldilmasi u9un zaruri §artdir [6]
Fizika talimati adatan mexanika, termodinamika, elektromaqnetizm va optika daxil olmaqla klassik fizikanin asaslarini ahata edir. Fizika bir 9ox elm va texnologiyanin asasini ta§kil etdiyi u9un bu vacib fandir va gundalik hadisalari dark etmak u9un da faydali ola bilar.
Fizikanin tadrisinda layiha metodu §agirdlara fizika anlayi§larini daha yax§i ba§a du§maya va onlari praktikada tatbiq etmaya komak edan effektiv metodlardan biridir. Layiha metodu adatan a§agidaki addimlari ahata edir:
✓ Layiha movzusunun se9ilmasi - §agirdlar onlari maraqlandiran va fizika ila alaqali movzu se9a bilarlar. Masalan, bu, elektronika, termodinamika, optika va fizikanin digar sahalari ila bagli layiha ola bilar.
✓ Layihanin hazirlanmasi - §agirdlar se9ilmi§ movzunu ara§dirmali, adabiyyati oyranmali, farziyya muayyanla§dirmali va onu neca yoxlamali olacaqlar.
✓ Tacrubalarin aparilmasi va ya malumatlarin tahlili - §agirdlar tacrubalar aparmaq va malumatlari tahlil etmak u9un muxtalif proqramlardan istifada etmak u9un laboratoriyalardan va digar kollec resurslarindan istifada eda bilarlar.
✓ Layiha taqdimati - §agirdlar tadqiqatlarinin naticalarini taqdimat, hesabat va ya maqala §aklinda taqdim etmalidirlar. Bu, hesabat, taqdimat va ya digar multimedia materiali §aklinda edila bilar.
Fizika fanninin movzusunun tadrisinda layiha metodunun ustunluklarina a§agidakilar daxildir:
■ Mustaqil tahsili ta§viq etmak - §agirdlar mustaqil olaraq layiha uzarinda i§layirlar va movzunu mustaqil oyranmak bacariqlarini inki§af etdira bilarlar.
■ Yaradici bacariqlarin inki§afi - §agirdlar problemlari hall etmak u9un yaradiciliqlarindan istifada eda bilarlar ki, bu da yaradici tafakkurun inki§afina komak edir.
■ Praktiki tacruba alda etmak - Layiha metodu §agirdlara biliklarini praktikada tatbiq etmaya imkan verir ki, bu da onlara fizika anlayi§larini va qanunlarini daha yax§i ba§a du§maya komak edir.
■ Unsiyyat bacariqlarinin inki§afi - §agirdlardan oz naticalarini sinif qar§isinda taqdim etmalari talab olunur ki, bu da unsiyyat va ictimai nitq bacariqlarini inki§af etdirir.
■ Tadqiqat bacariqlarinin inki§afinin taçviqi - Çagirdlardan layiha mövzusunu araçdirmaq, müxtalif manbalarda malumat axtarmaq va alda edilan malumatlari tahlil etmak talab olunur ki, bu da elmi tadqiqat bacanqlarinin inki§afina kömak edir.
■ Komanda içinda i§tirak - §agirdlar layihani tamamlayarkan komandalarda i§laya bilarlar ki, bu da komanda i§i va layihanin idara edilmasi bacariqlarinin inki§afina kömak edir.
■ Öyranma faaliyyatlari ûçûn motivasiya - Layihani tamamlamaq çagirdlar ûçûn maraqli va hayacanli ola bilar ki, bu da onlarin tahsila havasini artirmaga kömak edir.
■ Galacak pe§a faaliyyatlarina hazirliq - Layihanin tamamlanmasi §agirdlara fizika va ya alaqali sahalarda galacak peçakar faaliyyatlari ûçûn faydali ola bilacak tacrüba alda etmaya imkan verir.
Layiha faaliyyatlari ümumi tahsil motivasiyasini va fizikaya maragi artirir. Bu isa öz növbasinda mûstaqilliyin aktivlaçmasina, tahsil prosesina calb olunmasinin artmasina, ixtisas seçiminin üstünlüklarinin formalaçmasina kömak edir.
Fizika orta ixtisas tahsili proqraminda an vacib fanlardan biridir. §agirdlarin fizika fanninin öyranmasinin mühüm rol var, çûnki onlara kimya, biologiya, geologiya, elektrik mühandisliyi va bir çox baçqa elmlar kimi bir çox elmlarin asaslarini anlamaga kömak edir. Orta ixtisas tahsili proqraminda fizikanin hansi problemlari hall etdiyina nazar salaq:
> Tabiatin asas qanunlarini dark etmak. Fizika tabiati va onun qanunlarini öyranan bir elmdir. Buna göra da, fizika biliklari çagirdlara dünyada baçveran proseslari anlamaga neca kömak edir.
> Abstrakt tafakkürün inkiçafi. Fizikanin öyranilmasi mücarrad dü§ünca va mantiqi tafakkür talab edir ki, bu da §agirdlarin tafakkür proseslarinin inkiçafina kömak edir.
> Texnologiyanin prinsiplarini ba§a dü§mak. Fizika bir çox texniki elmlarin asasini ta§kil edir. Fizika biliklari talabalara müxtalif sanaye sahalarinda istifada olunan mexanizmlarin, alatlarin va cihazlarin i§ prinsiplarini ba§a dü§maya kömak edir.
> Elmi tafakkürün inkiçafi. Fizikanin öyranilmasi §agirdlarda elmi tafakkürün inkiçafina kömak edir ki, bu da istanilan elmi fanlar ^ün vacibdir.
> Verilanlar va ö^malarla içlamak bacariqlarini inkiçaf etdirir. Fizika malumat va ö^malarla içlamayi ahata edir. Bu bacariqlar elm va texnologiyanin müxtalif sahalarinda §agirdlar üçün faydalidir.
> Ali tahsila hazirliq. Fizikanin orta peçakar saviyyada öyranilmasi §agirdlara ali tahsil proqraminda ugurlu tahsil ^ün zaruri olan asas bilik va bacariqlari alda etmaya kömak edir. Çagirdlar üçün fizika xüsusi ahamiyyat kasb edir, çünki damir yolu sanayesinda texniki
taraqqi birbaça fiziki biliklarin inkiçafindan asilidir.
Fizika fanninin tadrisi zamani çagirdlarda eksperimental bacariqlarin formalaçdirilmasi mühüm ahamiyyat kasb edir. Praktik maçgalalar va laboratoriya tacrübalari ham talim kursunun manimsanilmasina, ham da ümumi amak madaniyyatinin inkiçafina kömak edir, elacada i§i planlaçdirmaq, i§ yerini tamiz saxlamaq, tahlükasizlik qaydalarina riayat etmak, amak amaliyyatlarini diqqatla yerina yetirmak va nazarat etmak bacarigini formalaçdirir
Fizika müallimi darslarimda §agirdlara müxtalif ixtisaslar haqqinda haqqinda malumat vermali va §agirdlara fizika biliklari müasir elm va texnikanin asasini taçkil etdiyini, müxtalif sanaye sahalarinda, kand tasarrüfatinda va tibbda geni§ istifada olundugunu açilamalidir. Müasir sivilizasiyanin nailiyyatlarini fizikasiz tasavvür etmak mümkün deyil. insan har addimda fizika ila qar§ila§ir: matbaxda va yemakxanada, manzili tamir edanda va camaçirxanada, kompüterda oynayanda va ya fiziki amakla maçgul olanda. Hayatimiz, saglamligimiz, ahvalimiz atrafimizda va özümüzda olan saysiz-hesabsiz fiziki hadisalarla six baglidir. Fizika rabita, energetika, elektrotexnika, maçinqayirma, avtomatlaçdirma, tikinti, radiotexnika, aviasiya, fotoqrafiya, optika, tadris, ekologiya, elmi i§ kimi pe§a sahalari ila six baglidir.ixtisas seçma içinin naticalarindan biri da yeni standartlara uygun olaraq §agirdlarin manimsamali oldugu mövzu kompetensiyalaridir. Bu vaziyyatda, fizikanin tadrisi takca tahsil malumatlarinin dark edilmasina deyil, ham da §agirdlarda galacakda öz ixtisaslarini müstaqil çakilda geniçlandirmaya va dayiçmaya imkan veracak. Demali,
insan ixtisas seçarkan ilk növbada öz potensialini, qabiliyyatini reallaçdirmaq, §axsi istaklarina nail olmaq ila ma§gul olur.
Çagirdlara laboratoriya i§larinin yerina yetirilmasi, masalalarin halli, tacrübalarin aparilmasi zamani açilanan amak va müstaqil i§ vardiçlari onlarda peçalara maragin inki§afina kömak edir, konstruksiyaya, mühandisliya maraq yaradir, bu da ixtisas seçimina tasir edir. Ümumila§dirsak, çagirdlar fizikani öyranmaya, onu öz galacayina çevirmaya, bu elmla bagli ixtisaslar var va müvafiq tahsil müassisasina daxil olmaga baçlayirlar. Fizikanin tadrisi prosesinda müallimin pe§ayönümü içinin manasi çagirdlara asas tadris materialini darindan manimsamaya kömak etmak, onlara müstaqil malumat alda etmayi öyratmak va alda edilmi§ biliklardan müxtalif praktiki problemlari hall etmak ûçûn istifada etmakdir.
1. 9liyeva D.Z. Fizikanin tadrisi prosesinda §agirdlarin faalla§dmlmasi. Fizika,riyaziyyat va informatika tadrisi, № 1, 2021. Sah.37-41.
2. 9liyeva D.Z., S.X.Calilova. Orta maktabda fizikanin tadrisinin hayatla, amakla alaqalan-dirilmasinda elmi texniki taraqqinin rolu Международный научно-практический журнал 1516 июль 2022 Алматы, Казахстан ENDLESS LIGHT in SCIENCE sah.181-185
2. S.X.Calilova , G.Musayeva. Fizikanin tadrisinda §agirdlarin idraki maraqlarinin ta§akkul prob-lemi «SCIENCE and TECHNOLOGIES» IV Interna- tional Scientific and Practical conference Materials, 15-16 May2022 Almata, Kazaxstan Sah.77-81
3. Алехина Т.Н., Силина Л.И. О практической направленности обучения физике. // Физика в школе. - 2004,№3.
4. Поздеева С.И. Разработка концепции открытого профессионализма педагога как исследовательская задача // Вестник ТГПУ. 2016. № 1 (166). C. 88-90.
5. https://moluch.ru/archive/275/62355/?ysclid=m1g65lf7bx611520566
6. https://cyberleninka.ru/article/n/formirovanie-professionalnyh-predpochteniy-obuchayuschihsya-osnovnoy-shkoly-v-protsesse-izucheniya-fiziki/viewer
9D9BIYYAT SIYAHISI:
