CC BY
5UMUMi T9HSiL M9KT9BL9R1ND9 BiOLOGiYA F9NNiNiN T9DRiSiND9 TiBBi BiLiKLaRiN OYRaDiLMaSiNIN AKTUALLIGI
M9MM9DOVA AFAQ RAMiZ QIZI
ADPU - nun nazninda Azarbaycan dovlat Pedaqoji Kollecinin biologiya muallimi
Agar sozlw. Umumi tdhsil maktablari, §agird, tibbi biliklar, biologiya.
Ключевые слова: общеобразовательная школа, учащийся, медицинские знания, биология. Keywords: General education schools, student, medical knowledge, biology.
Maqalada umumi tahsil maktablarinda biologiya fanninin tadrisi prossesinda tibbi biliklarin oyradilmasinin aktualligindan bahs edilir. §agirdlar saglam hayat tarzini formala§dirmaq ugun bioloji biliklari manimsamali va tibbi biliklara yiyalanmalidirlar. Mahz bu saabdan biologiyanin tadrisi prosesinda tibbi biliklara yiyalanmak §agirdlarin saglam hayat tarzinin diqqati artirir, biologiya muallimlarinin, sinif rahbarlarinin, valideynlarin muasir §agirdlarda dayar munasibatlarinin formala§masina, onlarin saglam hayat tarzi normalarini qabul etmasina va malumatli olmasina komak edir.
Umumi tahsil maktablarinda tibbi biliklar §agirdlarda tanqidi du§unma bacariqlarini inki§af etdirmaya va takmilla^dirmaya komak edir, hamginin onlara tabii dunyani va onun bir gox murakkabliklarini daha yax§i ba§a du§maya imkan verir.
Umumi tahsil maktablarinda biologiya fanninin tadrisinda tibbi biliklarin oyradilmasinin
aktualligi
Biologiya butun insanlarin hayatinda muhum rol oynayan hayat elmidir. Biologiya tarixan sistemogenez noqteyi-nazarindan tadqiq edilmi§ va hala da hayatin universalliginin mexanizmlarini tadqiq edan asas elmdir. O, zoologiya, botanika, ekologiya, genetika, anatomiya, fiziologiya, histologiya, mikrobiologiya, biokimya, takamul va molekulyar biologiya kimi geni§ movzulari ahata edir. Bu bolmalar arasindaki qar§iliqli alaqadan ba§qa, biologiya kimya, cografiya, riyaziyyat va fizika kimi digar elm fanlari ila six baglidir. Taaccublu deyil ki, biologiya tibb, acza9iliq, qida istehsali va emali, biotexnologiya, genetik muhandislik, kand tasarrufati va bag9iliq, atraf muhitin muhafizasi, ham^nin turizm da daxil olmaqla muxtalif sahalarda istifada olunur .
Umumi bioloji tahsilin asas mazmunu canli madda va onlarin tatbiqi sahalari haqqinda elmi biliklarin asasini ta§kil edir. 9nanavi olaraq, umumi biologiya kursu ila ba§a 9atan bitkilarin, heyvanlarin va insan orqanizminin ardicil oyranilmasi sistemi inki§af etmi§dir. Bioloji biliklarin mazmununun bela qurulmasinin ustunluyu ondan ibaratdir ki, o, biologiya elminin muayyan bir sahasi tarafindan muayyan edilmi§ bir sistemda asas elmi anlayi§larin hartarafli a9ilmasina imkan verir.
Biologiyanin insan anatomiyasinin, fiziologiyasinin va gigiyenasinin oyranilmasina hasr olunmu§ bolmasi §agirdlarin hayat gigiyenik standartlarinin formala§masinda muhum rol oynayir. Bu tendensiya son illarda xeyli artmi§dir. Anatomik va fizioloji biliklar, bir tarafdan, maktablilarin heyvan orqanizminin oyranilmasi zamani alda etdiklari orqan sistemlarinin qurulu§u va funksiyalari haqqinda anlayi§ini inki§af etdirir, digar tarafdan, insan saglamligi u9un asas rol oynayir.
Biologiyanin oyranilmasi bir millatin inki§afi, elaca da elmi va texniki inki§afi u9un 9ox vacibdir. £ox ehtiyac duyulan va tasdiqlanmi§ texniki si9rayi§, guclu anlayi§ va biologiyaya saglam munasibat olmadan realla§dirila bilmaz. Masalan, bioloji biliklar istehsal va emal biznesinda, tibbda, qida istehsalinda, acza9iliqda, elacada digar sahalarda tatbiq olunur.
Muasir dovurda umumtahsil maktablarinda biologiyanin tadrisinin ahamiyyati aktual masalalardandir. "Biologiya" fanninin yalniz didaktik prinsiplar, o cumladan faaliyyat, davamliliq va inteqrasiya, dayi§kanlik, psixoloji rahatliq, dunyaya vahid baxi§ prinsiplari asasinda tadrisi maqsadauygundur [1]. Maktab kurikulumu 9ar9ivasinda tahsilin an muhum formalarindan biri faal
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
talim formasidir ki, bunlara ham müstaqil se9ma, ham da mahdud §agird qrupunun tarkibinda müallimla birlikda alava darslar daxil ola bilar.
Qlobal saglamliq bóhrani taninmi§ amildir. Saglamliq, har hansi bir elmi anlayi§ kimi, sivilizasiyanin inki§afi ila dayman tarixi bir xüsusiyyata malikdir. Tabiat va camiyyat arasindaki ziddiyyatli münasibatlarin xüsusiyyatlari ham insanlarin fiziki va manavi hayatinda aks olunur , ham da insanlarin rifahina tabii va sosial §arait tasir edir [5]. Camiyyatin müasir inki§afi dóvründa sanayela§ma daracasi ila insanlarin saglamligi problemi xüsusila aktualdir va son dóvürlarda yaranan Covid - 19 buna ayani sübutdur. Bunlari nazara alaraq, bioloji tahsilin tibbi va bioloji profil 9ar9ivasinda asas vazifasi insan saglamligina tasir edan amillar, saglamliq problemlarinin qar§isini alan yol va vasitalar haqqinda biliklari geni§landirmak, darinla§dirmak va onun yax§ila§dirilmasina tóhfa vermakdir. Biologiya fanni §agirdlari tibbi biliklarin asaslari ila tani§ etmak ü9ün an geni§ imkanlara malikdir.
Ganc naslin iqtisadi, siyasi, ekoloji, maddi, psixoloji amillarda garginliyin artmasi problemin aktualligini saglamliginin qorunmasi camiyyati daim narahat edan problemlardan biridir. Bu gün ólkalar va vatanda§lar arasinda ba§ veran münaqi§alar, terror va i§gallar, ekstremal hadisalar, tabii falakatlar, ekoloji proseslar insanlarin saglamligini va hayatini tahlüka altinda qoyur, xüsusan da u§aqlara tasir edir.
Gigiyena atraf mühit amillarinin, hayat tarzinin, mai§at va amayin insan orqanizmina tasirini oyranan va orqanizmin yax§ila§dirilmasina yónalmi§ xüsusi tóvsiyalar i§layib hazirlayan tibbin profilaktik istiqamatina aiddir. Gigiyena atraf mühitin va insanlarin hayat tarzinin yax§ila§dirilmasi ü9ün normalarin, qaydalarin va tadbirlarin elmi asaslarla i§lanmasini tamin edir.
Gündalik hayatda, i§da orqanizma zararli maddalar móvcuddur. Gigiyena onlari hartarafli óyranir, bu maddalarin hansi dozalarinin hala da insan orqanizmina zararli tasir góstarmadiyini müayyanla§dirir va onlarin havada, suda, mai§at a§yalarinda icaza verilan maksimum konsentrasiyasini tayin edir. U§aqlara gigiyena vardi§larini óyratmak u§aq va yeniyetmalar müassisalarinda xidmat góstaran müallimlarin va tibb i§9ilarinin vazifasidir. Tibb i§9ilari tahsil müallimlari gigiyena va saglamligin qorunmasi üzra elmi - metodikva adabiyyatla tamin etmalidirlar. [2]
Elmi adabiyyatin tahlili bir insanin va onun saglamliginin óyranilmasina hasr olunmu§ bólmanin praktiki ahamiyyata malik oldugu qanaatina galmaya imkan verir. §agirdlar tarafindan orqanizmin müayyan strukturlari ila alaqali funksiyalar haqqinda biliklarin manimsanilmasi insan saglamliginin qorunmasi tadbirlarini ba§a dü§mak ü9ün asasdir. Belalikla, insan saglamliginin qorunmasi kursun ayrilmaz ümumi konsepsiyasidir. Onun mazmununa sanitariya, gigiyena qaydalari, bazi tibbi tadbirlar daxildir. Tibbi-gigiyenik mazmunlu biliklarin daha samarali manimsanilmasina kómak edan i§in gedi§inda müayyan edilmi§ metodoloji §artlar pedaqoji tadris eksperimentinin i§lanib hazirlanmasinda tarafimizdan istifada edilmi§dir.
Maktab kurikulumu 9ar9ivasinda tahsilin an mühüm formalarindan biri fardi tahsil formalaridir ki, bunlara ham müstaqil se9ma, ham da mahdud §agird qrupunun tarkibinda müallimla birlikda alava darslar daxil ola bilar.
Эп tasirli olani alda edilmi§ biliklarin móhkamlandirilmasi va ótürülmasi ila alaqali dars nóvlaridir. Ba§a dü§mak lazimdir ki, biz hala da aydin §akilda tanzimlanan ananavi tahsil formalari 9ar9ivasindayik, ona góra da biliklarin manimsanilmasinin daha 9evik predmeti olan tadris metodlan daha 9ox yaradiciliq va innovasiya sahasidir. Belalikla, "Tibbi biliklarin asaslari" móvzularinda hayat tahlükasizliyi darslari üzra i§ 9ar9ivasinda an tasirli olani bir-biri ila alaqali bir ne9a tadris metod va texnikasinin birla§masina asaslanan tacrüba yónümlü óyranma va inteqrasiya olunmu§ darslardan istifada edan ananavi darslardir.
Ümumtahsil maktablarinda biologiya fannin tadrisinda asas istiqamat §agirdlarin gigiyenik tarbiyasinin, óz saglamligina va ba§qalarinin saglamligina qaygike§ münasibatin formala§-dirilmasinin, tibbi bilik elementlarinin manimsanilmasinin vacibliyi góstarilir. [4] Maktabda alinan bioloji tahsil insanlarin saglamliginin tarbiyasinda bóyük rol oynayir. Har bir insanin óz orqanizminin qurulu§unu bilmasi, ilkin gigiyena bacariqlarina malik olmasi vacibdir. §axsi va ictimai gigiyenanin
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
müvaffaqiyyati asasan §agirdlarin maktabda aldiqlari talimdan asilidir. Masalan, insanlarda va heyvanlarda yoluxucu xastaliklara qar§i mübariza o zaman ugur qazanacaq ki, ahali epidemiyalarin neca yayildigini, onlarin qar§isinin alinmasi va aradan qaldirilmasi ûçûn na etmali oldugunu bilsin. Çagirdlar tarafindan hayat tacrübasinin düzgün qiymatlandirilmasi gigiyena norma va qaydalarinin hayata keçirilmasina §üurlu münasibata kömak edir.
Ümumtahsil maktablarinda tibbi biliklarin öyradilmasi zamani müallimin istifada etdiyi tadris metodlari müasir talablara cavab vermalidir. Bu tibbi biliklarin öyranilmasinda praktiki tadqiqat metodlarinin birinci yerda olmasina diqqat yetiriimalidir. Praktik talim metodlari müallima öz darslarinda §agirdlarin faaliyyatini taçkil etmak imkaninin verilmasina yönalmalidir. Ümumi tahsil maktablarinda biologiya fanninin tadrisi prosesinda §agirdlarda sanitariya-gigiyenik bacariqlarin formalaçdirmaq lazimdir. Sanitariya-gigiyenik bacariqlarin formalaçmasi özünütarbiya va iradi keyfiyyatlarin inki§afi ila six baglidir. Biologiya fanninin tadrisi prossesinda §agirdlarda sanitariya-gigiyenik bacariqlarin formalaçmasinda açagidaki xüsusiyyatlari müayyan etmak olar:
• §agirdlar tarafindan hayat tacrübasinin düzgün qiymatlandirilmasi gigiyena norma va qaydalarinin hayata keçirilmasina §üurlu münasibata kömak edir;
• gigiyenanin saglamliq ^ün faydalarinin darindan dark edilmasi gigiyena bacariqlarinin möhkamlanmasina mühüm tasir göstarir;
• gigiyena qaydalarina riayat edilmasinin müsbat naticalari onlarin hayata keçirilmasi ^ün stimuldur;
Sanitariya-gigiyena anlayiçlarina açagidakilar daxildir: xastaliklar, patogenlar, xastaliklarin sabablari va insan saglamliginin barpasi tadbirlari, gigiyena, sartlaçma, müxtalif xasaratlar ^ün ilk tibbi yardim.
Maktab müallimi qarçisinda proqramin nazari materialinin öyradilmasi ila §agirdlara saglamligin qorunmasina va inki§afina töhfa veran bilik, bacariqlar vermak vazifasi durur. §axsi va istehsalat sanitariya - gigiyenasina dair bütün tadris materiallari §agirdlara izah edilmalidir. Fannin har bir mövzusunda saglamligin möhkamlandirilmasi va inki§afi problemini hall etmak ^ün istifada edila bilan kifayat qadar tadris materiali var. Bela ki, masalan, insan ürayinin quruluçunu öyranarkan §agirdlarin diqqatini ürayin sathindaki piy qatina calb etmak, ürak piylanmasinin insan saglamligi üçün yaratdigi tahlükalari, onun qarçisinin alinmasi yollarini göstarmak lazimdir. Ürayin geniçlanmasina na sabab olur, "ürak xastaliklari", bu xastaliklarin qarçisinin alinmasi - bütün bunlar §agirdlarin böyük maragina sabab olan suallardir. Bütün praktiki naticalar birbaça nazari materialdan irali galmalidir va tasadüfi, kanar alava olmamalidir. [3]
Uçaqlarin müasir inki§afini, dünyagörü§ünün informasiya hazirligini, habela uçaqlarin pedaqogikaya va hayat situasiyalarina fardi münasibatini nazara alaraq, pedaqoq va müallimlar problema yeni cür yanaçmali, tahsil prosesinda media tahsilindan istifada etmalidirlar. Tibbi biliklari öyradarkan, müvafiq tahsil metodlarindan va formalarindan istifada etmak lazimdir.
Ümumi tahsil maktablarinda darsin ilk marhalasi motivasiyadir. §agirdlari tadris prosesina qurmaga, onlari darsda i§a calb etmaya va darsin mövzusunun nümunalar asasinda açiqlanmasi müallim üçün vacibdir. Motivasiyanin taçkili üçün bir neça metod taklif edila bilar.
Nümuna olaraq mexaniki xasaratlar zamani ilk yardim neca hayata keçirmayi nazardan keçirak. Qeyd etmak lazimdir ki, mexaniki xasaratlar zamani ilk tibbi yardimin öyranilmasi ila bagli mövzular: yaniqlar, qanaxmalar, siniqlar, va s. hayat tahlükasizliyi darslarinda praktiki metodlarin va tadris üsullarinin hayata keçirilmasinin taçkili üçün an alveriçlidir.
Ümumi tahsil maktablarinda tibbi biliklarin öyradilmasi zamani §agirdlarin aksariyyatinin zada növlari ila taniçligi müallimin nazari materialin manimsanilmasi vaxtina sarf etdiyi vaxti ahamiyyatli daracada azaldir. Mexaniki xasaratlar zamani ilk tibbi yardimin öyranilmasi ila bagli dars maktabdan inkiçaf etmi§ maddi baza talab etmir. (§agirdlarin darsa özlari ila gatira bilacayi kifayat qadar köma^i materiallar var: sargilar, plasterlar, pambiq yun, turniketlar, va s.).Darsin motivasiya marhalasinda çagirdlarla i§in taçkili üçün müxtalif üsullardan istifada etmak olar.
S i§in frontal formasi (bütün sinif ümumi i§a daxil olduqda) - sorgu, qrafik metodlardan istifada
(diaqramlar, cadvallar, klasterlar, qrafiklar); S i§in qrup formasi (çagirdlar qruplarda tapçiriq üzarinda içlayan iki-dörd nafardan ibarat qruplara bölündükda) - har bir talaba qrupu ûçûn fardi tapçiriqlar, qruplarda bir tapçiriq üzarinda içlamak; S fardi i§ formasi (har bir talaba bütün §agirdlar qrupu ûçûn ayrica va ya ümumi tapçirigi yerina yetirdikda).
Qrup i§ formasindan istifada daha maqsadauygundur, çûnki qruplarla içlayarkan mûallimin çagirdlar ûçûn tapçiriqlarin dûzgûn yerina yetirilmasina nazarat etmak daha asandir. Eyni zamanda, çagirdlar bir-birlarina tapçiriqlari yerina yetirmaya kömak edir va zaif çagirdlarla dûzaliç içlari aparirlar.
Biologiya fanninin tibbi biliklara hasr olunmu§ mövzulari praktiki ahamiyyata malik oldugu qanaatina galmaya imkan verir. §agirdlar tarafindan orqanizmin mûayyan strukturlari ila alaqali funksiyalar haqqinda biliklarin manimsanilmasi insan saglamliginin qorunmasi tadbirlarini ba§a dûçmak ûçûn asasdir. Belalikla, insan saglamliginin qorunmasi kursun ayrilmaz ümumi konsepsiyasidir. Bu baximdan mûasir §araitda çagirdlarda saglam hayat tarzina çûurlu mûnasibatin formalaçdirilmasinin aktualligi artir. §agirdlarin aksariyyatinin saglam hayat tarzinin komponentlari, saglamliq göstaricilari va onun qiymatlandirilmasi meyarlari haqqinda biliyi yoxdur, özüna zararli davraniçin risk faktorlari va tahlûkalari haqqinda anlayiç yoxdur.Bu sababdan bir çox yeniyetmalar bioloji biliklari hayat vaziyyatlarinda tatbiq eda bilmirlar. Buna göra ümum tahsil orta maktablarinda biologiyanin tadrisi prosesinda çagirdlarda tibbi biliklari artirmaq, onlarda maraq oyatmaq fann mûalliminin asas vazifasi olmalidir.
Maktablarda biologiyanin tadrisi prosesi çagirdlarda saglam hayat tarzinin dayarina inamin formalaçmasi mûasir dövr ûçûn çox aktualdir. Elektron va proyeksiya avadanliqlarinin geni§ yayilmasi, mobil rabitanin kûtlavi istifadasi, qeyri-saglam pahrizlarin tatbiqi, çagirdlar ûçûn tûtûn, alkoqol, narkotik vasitalarin mövcudlugu, onlarin pirsinq va döymalara havasi va yeniyetmalarin reproduktiv saglamligi problemidir. Tadris prosesinda uçaqlar va yeniyetmalar arasinda siqaretla mûbariza problemini qeyd etmak vacibdir, çûnki bu, son daraca vacib masaladir. §agirdlara tibbi biliklari öyradarkan praktik ûsullardan istifada etmak daha alveri§lidir. Onlar bu zararli vardiçin saglamliq ûçûn gözlanilan naticalarini aydin tasavvûr etmali, istifada olunan vasita va ûsullarin konkretlaçdirilmasina daha çox diqqat yetirmalidirlar. Digar istiqamat da az ahamiyyat kasb etmir -u§aq va yeniyetmalarin ictimai yerlarda siqaret çakma imkanlarini mahdudlaçdirmaq, siqaret çakmanin qarçisini almaq ûçûn tadbirlari gûclandirmak va takca özlari siqaret çakanlar ûçûn deyil, ham da passiv siqaret çakanlar ûçûn bu vardiçin zararli atmosferi yaratmaq lazimdir. Siqaret çakanlar arasinda aparilan sorgudan malum olub ki, siqareta aludaçiliyin an yûksak saviyyasi 12-15 ya§a dü§ür, ona göra da orta maktablarda açagi siniflardan baçlayaraq profilaktik içlarin aparilmasi, maariflandirilmasi va siqareta qarçi mûbariza aparilmasi zaruridir. Araçdirmalar göstarib ki, kiçilarin 84%-i 14-16 yaçlarinda siqaret çakmaya baçlayir. U§aq va yeniyetmalar arasinda siqaretin zararlari haqqinda ugurlu maariflandirmanin vacib §arti ailalarin va maktablarin six amakdaçligi, sanitar-maarif içlarinin faal çakilda hayata keçirilmasi, bir ya§ qrupundan digarina keçarkan fasilasizliya riayat edilmasidir. Bütün bu misallar çagirdlar ûçûn tibbi biliklara yiyalanmayin zaruriliyini sûbut edir.
Alimlarin tadqiqatina asasan mûayyan edilib ki, sanitar va tibbi biliklarin özünümü§ahida yolu ila formalaçmasi çagirdlara öz orqanizmina yaxinlaçmaga imkan verir. Har bir tabiat elmlari kimi, biologiya da daim yenilanan nahang informasiya bazasina malikdir. O, inandirir ki, hayatin istanilan "vahidi" biotanin mövcudlugunun iki ümumi xassasina va prinsipina - onlarin tazahürünün bütün çoxsaviyyali atributlari ila hayata keçirilan irsiyyat va dayiçkanliya asaslanir. molekulyardan biogeotsenotik (sosial-senoz) hayatin taçkili saviyyalarina qadar. Bütün digar çoxsayli tabiat elmlari - fizika (biofizika), riyaziyyat (kompüter elmlari), molekulyar biologiya (genomika, proteomika), etologiya (heyvanlar psixologiyasi) va bir çox baçqalari, §übhasiz ki, hayatin hallina öz töhfasini verir. Ancaq bunlarin heç biri na qadar mûasir texnologiyalara sahib olsalar da, qarçilarina na qadar nacib maqsadlar qoysalar da, hayatin mançayinin sirlarini takamül aspektinda hall etmaya na qadar
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
yaxin olsalar da, heç bir §ey yarada bilmayacaklar. Biologiya takamül konsepsiyalarinin va mexanizmlarinin bütün müxtalifliyini, növün özünün va hayatin daxili dayarinin meyarlarini tamsil edir, onun müxtalifliyini takrarlayir. Biologiya klassik va böyüyan anlayiç va kateqoriyalardan istifada edarak öz öyranma aspektlari, problemlari, qanunauygunluqlari, qanunlari, nazariyyalari sisteminda bu maqsad va vazifalari hayata keçira bilir. [6]
Ümumtahsil maktablarinda biologiyanin tadrisinda tibbi biliklarin ahamiyyati çoxçaxalidir. Bu, takca §agirdlarda tanqidi dü§ünma bacariqlarini inkiçaf etdirmaya va takmillaçdirmaya kömak etmir, ham da onlara tabii dünyani va onun bir çox mürakkabliklarini daha yax§i ba§a dü§maya imkan verir.
9D9BiYYAT SÎYAHISI:
1. Абаскалова П.П. Роль мониторинга в реализации здоровьесберегающих технологий в образовательных учреждениях [Текст] / П.П. Абаскалова //Образование в современной школе. - 2006. - №3. - С. 25-27.
2.Голубев А.Г. Место слабоумия в современной биологии, илио пользе высшего образования. // Международные медицин- ские обзоры, 1994. №1 (2). 64-70.
3. Сафонов, М. А. Практический курс методики обучения биологии: учеб.-метод. пособие для студ. вузов биол. специальностей / М. А. Сафонов, С. Н. Рябцов, Н. В. Семенова. - М. : Дом педагогики, 2011. - 153 с. - Прил.: с. 47-146
4. Пивоварова Л. В. Качество биологического образования и управленческих решений / Л. В. Пивоварова // Вестник Московского университета. Серия 16, Биология.-2010. - № 2. - С.46-50.
5. Пономарева И. Н. Общая методика обучения биологии: учеб. пособие для студентов педвузов / 5. И. Н. Пономарева, В. В. Соломин, Г. Д. Сидельникова; под общ. ред. И. Н. Пономаревой. - 2-е изд. - М.: Академия, 2003. - 272 c. ISBN 5-7695-0948-1
6.https://nauka-pedagogika.com/pedagogika-13-00-02/dissertaciya-problemy-ohrany-zdorovya-v-shkolnom-razdele-biologiya-
7.https://www.bibliofond.ru/view.aspx?id=700234
