CC BY
18УДК 372.853
UMUMT9HSiL M9KT9BL9R1ND9 ViRTUAL FiziKi T9CRUB9L9RD9N iSTiFADQ
METODiKASININ T9DQiQi
DADA§ZAD9 GUNAY ARiF QIZI
ADPU - nun nazninda Azarbaycan dovlat Pedaqoji Kollecinin fizika muallimi
Xulasa: Tahsil sistemi qar§isina qoyulan muasir talablar tadrisprosesinin, onun formalarmin, vasitdldrinin va metodlarinin daim takmilla§dirilmasini talab edir. Muasir darsi komputerdan istifada etmadan tasavvur etmak demak olar ki, mumkun deyil, informasiya-kommunikasiya texnologiyalarindan istifada tahsilprosesinin tadris imkanlarinin intensivla§masina va aktivla§masina komak edir. Bu zaman maktabin informasiya tahsil muhitinin xususiyyatlarini va tadris prosesinin formala§masi ugun dayi§dirilmi§ metodologiyani nazara almaq lazimdir.
dsas maktabin akademik fanlari arasinda fizika fanni aparici yerlardan birini tutur. Bu, fizikanin tabiatin an umumi qanunlari haqqinda bir elm kimi maktabda bir fann kimi gixi§ edarak, §agirdin atraf alami haqqinda bilik sistemina muhum tohfa vermasi ila alaqadardir. Camiyyatin iqtisadi va madani inki§afinda elmin rolunu uza gixarir, §agirdlarda elmi dunyagoru§unun formala§masina komak edir.
dksar hallarda fizika eksperimental bir elmdir. Numayi§ tacrubalari va laboratoriya i§lari §aklinda tadris fizikasi tacrubasi maktab fizikasi kursunun ayrilmaz va muhum tarkib hissasidir. Nazari material va eksperimental faaliyyatin ugurlu birla§masi an yax§i pedaqoji naticalara komak edir, faal idrak faaliyyatinin va §agirdlarin oyranilan movzuya yaradici yana§masinin inki§afina komak edir .
Agar sozlw. Umumtahsil maktablari, §agird, fizika, virtual laboratoriyafiziki eksperiment, metodika.
Ключевые слова: Средняя школа, ученик, физика, виртуальная лаборатория, физический эксперимент, методика.
Keywords: Secondary schools, student, physics, virtual laboratory, physical experiment, methodology.
insanin §uurunda bir obyekt va ya hadisa anlayi§inin yaranmasi u9un §agirdin onun hiss qavrayi§ina, hiss tacrubasina ehtiyaci var. Ona gora da §agirdlarda fiziki hadisa haqqinda elmi konsepsiyanin formala§dirilmasi prosesi muzakira olunacaq cisim va hadisalarin numayi§indan, yani tacrubadan ba§lamalidir. Maktab fizikasi tacrubasi maktablilara fizikanin oyradilmasinin an muhum usullarindan biridir.
Numayi§ eksperimenti pedaqoji elmda aydinliq vasitasi olmaqla §agirdlarin tadris materialini qavrayi§ini va yadda saxlamasini ta§kil etmaya komak edir, §agirdlarin politexniki hazirligina imkan verir, fizikanin oyranilmasina maragi artirmaga, ham^nin oyranma u9un motivasiya yaratmaga komak edir.
Bu gun qlobal camiyyat yeni keyfiyyat alda edib. Bu, informasiya camiyyatidir, yani hayat faaliyyati takca informasiya resurslarina deyil, ham da informasiya va toplanmi§ biliklarin sosial taraqqinin asas amillari oldugu camiyyatdir. [6]
Hazirda orta va ali maktablarda yeni informasiya texnologiyalarindan istifada masalasi getdikca daha 9ox gundama gatirilir va muallimin i§inin ugurunun muhum meyari onun ozunutahsil almasidir ki, onun da maqsadi muxtalif usullardan istifada etmakla yeni bacariq va biliklara yiyalanmakdir. Muallimin qar§isinda duran asas vazifa onun dunyagoru§unu geni§landirmak, dunya haqqinda biliklarini darinla§dirmakdir.Tahsilin asas maqsadlarindan biri da tadrisda informasiya texnologiyalarindan (iKT) istifada etmakdir. Ona gora da fannin istanilan maddi da§iyicida taqdim edilmasi problemlari hami§a aktual olub va olacaq.
Müasir u§aqlar informasiya madaniyyatinin asas yer tutdugu dünyada ya§ayirlar. Müallimin informasiya alaminda rolu da dayi§ib, indi o, yalniz informasiya koordinatoruna 9evrilib ki, bu da o demakdir ki, müallim u§aqla eyni saviyyada olmaq ü9ün müasir metodlari va tahsil texnologiyalarini manimsamalidir.
ÜmumtahsilFizika maktabda digar fanlar arasinda asas yerlardan birini tutur. Akademik bir mövzu olaraq, §agirdlara dünyanin elmi manzarasi haqqinda fikir verir. Müasir elmin istifada etdiyi bütün müxtalif üsullar arasinda eksperiment xüsusi ahamiyyat kasb edir ki, bu da elm adamlarinin alinda daha effektiv bilik üsuluna 9evrilir. §agirdlarin nazarinda fizikani eksperimental elm kimi barqarar etmak ü9ün nazarda tutulmu§ tacrüba müxtalif tahsil funksiyalarini yerina yetirir: yeni hadisa ila tani§liq, öyranilan materialin §akillari, hadisanin kamiyyat malumatlarinin öl9ülmasi, tadqiq olunan qanunun yoxlanilmasi, §agirdlarda eksperimental qabiliyyatlarin inki§af etdirilmasi va s.
Virtual fizika eksperimenti ila i§lamak adi darsa asanliqla uygunla§ir va müallima yeni növ tadris i§lari ta§kil etmaya imkan verir. Virtual laboratoriyanin fizika darslarinda istifadasi darsi yaradici prosesa 9evirir va inki§af etdirici tahsilin asaslarini va prinsiplarini hayata ke9irir. Fizika eksperimental elm oldugu ü9ün onun öyranilmasini laboratoriya i§i va nümayi§i fiziki tacrübalar olmadan tasavvür etmak olmaz. Fizika laboratoriyasinda 9ox vaxt mövcud olmayan xüsusi avadanliq talab edan tacrübalari göstarmak lazimdir. Sonra tacrübalar va laboratoriya i§lari aparmaga imkan veran kompüter kömaya galir. Onlari yerina yetirarkan §agird eksperimentlarin parametrlarini müstaqil olaraq dayi§a bilar. Naticada onun neca dayi§diyini mü§ahida edir, alda edilan malumatlari tahlil edir va müvafiq naticalar 9ixarir. [4]
Tam miqyasli eksperiment tadqiqat obyektinin özünda onu modella avaz etmadan hayata ke9irilir. Bela bir tacrübanin üstünlüyü ondan ibaratdir ki, onun naticalari daha daqiqdir, 9ünki sahvlar ahamiyyatsizdir. Manfi cahat ondan ibaratdir ki, tadqiqat obyekti hala yaradilmayibsa, tadqiqat aparmaq mümkün deyil.
Taassüf ki, talim laboratoriyasinda mürakkab fiziki tacrüba nümayi§ etdirmak hami§a mümkün olmur, masalan: buxarlanma mexanizmi, spektrin emissiyasi, mikroelementlarin qar§iliqli tasiri va s. Maktabda nümayi§ eksperimentinin ta§kili xeyli 9atinliklarla yaradir,belaki, laboratoriyalarda avadanliq mahdudiyyati mövcuddur. Maktabda mövcud olan laboratoriya avadanliqlari müasir texnikanin hazirki inki§af saviyyasina cavab vermir. Belalikla, hazirda fiziki qanunlarin tadrisi prosesinin ciddi §akilda yenidan i§lanmasi va takmilla§dirilmasi talab olunur. Bu, xüsusila §agird hazirligina artan talablar, tadris va metodiki dastayin tez-tez yenilanmasi ehtiyaci dövlatin tahsil prosesinin keyfiyyatinin yax§ila§dirilmasi ehtiyaci kontekstinda xüsusila aktualdir. Tahsilin informasiyala§dirilmasi kontekstinda fizikanin tadrisina yeni yana§malar axtarmaq, hayat realliqlari nazara alinmaqla tadris vasitalarinin müvafiq korreksiyasini tamin etmak lazimdir.
Bela hallarda kompüter monitorunun ekraninda simulyasiya edilmi§ virtual laboratoriya tacrübasi §agirdlarin diqqatini fiziki hadisalari öyranmaya calb etmaya imkan verir va tadris prosesinin ta§kilinda yax§i metodiki dastaya 9evrilir.
Virtual laboratoriya tacrübasi dedikda, fiziki prosesin texniki va proqram taminati kompleksindan istifada etmakla öyranilmasi, §agirda fardi parametrlari dayi§dirmak va fiziki hadisanin naticalarini kompüterda qeyd etmak imkani veran üsul ba§a dü§ülür.Virtual laboratoriya tacrübasindan istifadanin aktualligi a§agidaki sabablarla baglidir:
• Azarbaycan dövlat tahsil standartina uygun olaraq materialin interaktiv öyranilmasinin payinin artirilmasi;
• prosesin ideal §araitda öyranilmasi imkaninin yaranmasi;
• §agirdlarin darsdan kanarda evda virtual laboratoriya tacrübasindan müstaqil istifadasi.
Fizika tahsilinda virtual laboratoriya tacrübalarini hayata ke9iran proqram vasitalari böyük rol oynayir. Onlar eksperimenti animasiyadan istifada edarak nümayi§ etdirir, onu qrafik §akilda tasvir edir va an asasi sistem parametrlarini dayi§maya, tacrübanin naticalarini proqnozla§dirmaga, qrafiklarla i§lamaya imkan verir [2]. Fizikanin tadrisi prosesina bela informasiya texnologiyalari vasitalarinin tatbiqi imkan verir:
> tadris prosesinin samaraliliyini artirmaq;
> maktabin vahid informasiya-tahsil makani §araitinda §agirdlarin hazirlanmasi ифип dayman talablara uygunla§maq;
> fizika fanni uzra tadris prosesinin informasiya taminatinin keyfiyyatini yuksaltmak;
> §agirdlarin tahsil faaliyyatinin naticalarinin monitorinqi prosesini avtomatla§dirmaq;
> fiziki proseslarin va hadisalarin gorma qabiliyyatini artirmaq
> yeni informasiya-kommunikasiya texnologiyalari vasitalarinin komayi ila §agirdlarin tafakkurunu inki§af etdirmak.
Virtual laboratoriya tacrubasinin ta§kili va aparilmasi u9un asas muvafiq proqram taminatidir. Elmi adabiyyatin tahlili gostardi ki, bu gun mualliflar komputer va informasiya texnologiyalarinin tadris prosesina tatbiqi problemlarina kifayat qadar diqqat yetirirlar. Elm va texnologiyanin inki§af etdiyi bir dovrda ganc mutaxassilardan nazari biliklarla barabar, praktik bacariqlara da malik olmalari talab olunur.
Fann laboratoriyalarinda eksperimental i§larin davamli ta§kili prosesinda §agirdlarda praktik bacariqlar formala§dirilir. Bu priseslarin realla§dirilmasinda eksperimental elm olan fizika talimi muhum rol oynayir. Fizika fanninin tadrisi prosesinda darsin "Tadqiqat", "Malumat mubadilasi va muzakirasi" va "Yaradici tatbiqetma" marhalalarinda tacrubalarin ta§kili §agirdlarda idraki maragin inki§afina, oyranma motivasiyasinin guclandirilmasina, bir 9ox praktik bacariqlarin formala§masina va §agirdlarin uygun nazari biliklarinin mohkamlanmasina komak edir. Virtual fiziki eksperiment real cihaz va avadanliq olmadan fiziki hadisa va proseslari ayani numayi§ etdirmaya imkan veran sinxron elektron simulyasiya hadisa va proseslari ayani numayi§ etdirmaya imkan veran sinxron elektron simulyasiya kompleksidir. Bu kompleks, adatan Macromedia Flash, Use 3ds Max software vector taminat proqramlarinda hazirlanir. VIII sinif fizika kursunda virtual simulyasiyalardan bir 9ox fiziki hadisalarin, masalan, cisimlarin elektriklanmasi, Kulon qanununu, naqillarda elektrik carayani, naqilin muqavimati va s.-nin izahinda istifada edila bilar. Fizika fanninin onlayn taliminda virtual fiziki eksperimentlardan istifadani zaruri edan sabablar:
• Virtual laboratoriyalarin ta§kili u9un bahali va insan saglamligi u9un tahluka yarada bilan cihaz va avadanliqlar almaga ehtiyacin olmamasi;
• VIII sinifda istilik va elektrik hadisalarinin fiziki asaslarini oyranarkan cisimlarin daxili qurulu§unu va orada gedan proseslari elektron va molekulyar saviyyada ayani izah etmak, real tacrubalarda mu§ahidasini tamin etmak mumkun deyildir,bu sababdan virtual eksperimentlarin tatbiqi fiziki hadisalarin elektron simulyasiyalarindan istifada etmakla numayi§ina imkan yaranir.
• Bazi fiziki hadisa va proseslar da vardir ki, onlar bir-biri ila qar§iliqli alaqada olan ya 9ox marhalali prosesdan ibarat olur, ya 9ox qisa muddatda ba§ verir, yaxud da 9ox uzun muddata davam edir. Bela hallarin har birinda hamin hadisalarin elektron si-mulyasiyalarindan istifada etmak alveri§lidir. Masala VIII sinifda istilik elektrik stansiyasinin i§ prinsipi enerji 9evrilmalarinin 9ox marhalali murakkab fiziki prosesindan ibaratdir. Bu prossesin, istilik elektrik stansiyasinin i§ prinsipini elektron si-mulyasiyalarindan istifada etmakla taqdim etmakolar.(§akil 1)
§akil 1. istilik elektrik stansiyasinin i§ prinsipi
Fizika tahsilinda virtual laboratoriya tacrübalarini hayata kehren proqram vasitalari böyük rol oynayir. Onlar eksperimenti animasiyadan istifada edarak nümayi§ etdirir, onu qrafik §akilda tasvir edir va an asasi sistem parametrlarini dayi§maya, tacrübanin naticalarini proqnozla§dirmaga, qrafiklarla i§lamaya imkan verir [5].
Fizika fanninda mövzulara uygun virtual laboratoriya i§lari mazmununa göra müxtalif ola bilar: S eksperimental xarakterli laboratoriya i§lari S nümayi§ xarakterli S ümumila§dirma xarakterli
Ümumi tahsil maktablarinda fizika fannin bazi mövzulannin tadrisinda eksperimental xarakterli virtual laboratoriya i§lari daha maqsadauygundur. [3] Müayyan fiziki tacrübani avaz edan virtual laboratoriya i§lari zamani fiziki animasiyalardan va simulyatorlardan istifada olunur. VIII sinifda "Carayan manbayinin EHQ va daxili müqavimatinin tayini" eksperimental xarakterli virtual laboratoriya i§indan istifada edila bilar. Bu zaman §agirdlar virtual olaraq a9ari qapayib reostatin sürgüsünü harakat etdirmakla dövranin müqavimatini dayi§ir, ampermetr va voltmetrin göstaricilarini verilan cadvalda qeyd edirlar. Sonra isa alinan naticalara asasan hesablamalar aparir va i§da talab olunan fiziki kamiyyatlari tayin edirlar. Bu da §agirdlarin müstaqil yaradici i§ina, tadqiqat9iliq qabiliyyatlarinin ink§afina §arait yaradir, onlarin mövzunun mahiyyatini, nazariyya ila tacrübanin
S Is ж U, V IA с ( г — - i-u Пш I
1 4
4
Л 3 4
§akil 2. Virtual cadval
VIII sinif fizika fanninin onlayn tadrisinda virtual fiziki eksperimentlardan istifadasi 3.1.1, 3.1.2 va 3.2.1 mazmun standartlarinin hayata ke9irilmasina kömak edir. Fizika darslarda §agirdlarda a§agidaki talim naticalari realla§dirir. §agird:
• fizikadan onlayn talimlarda havasla i§tirak edir;
• müxtalif növ virtual fiziki eksperimentlar icra edir;
• yaradici va tanqidi dü§ünma bacarigi nümayi§ etdirir;
• ba§ veran fiziki hadisalarin mexanizmini elektron va molekulyar-kinetik nazariyyalarin ba§lica müddaalari asasinda §arh edir;
• fanna artan maraq göstarir;
• qazanilan biliyi müxtalif texnologiyalarin i§ prinsipinin izahina tatbiq edir;
• sada fiziki hadisalari modella§dirir.
§agirdlar fundamental fiziki qanun va nazariyyalari öyranmakla, onlarda cansiz va canli materiyanin qar§iliqli alaqalarini, elmi- texniki taraqqinin inki§afinda fizika elminin aparici rolunu anlayirlar. Bu isa Blum Taksonomiyasinda deyildiyi kimi [2], §agirdlarin idrak qabiliyyatinin inki§afina, onlarda elmi dünyagörü§ün formala§dirilmasina, mü§ahida etma, müqayisa etma, mantiqi
dü§ünma, , analiz va sintez etma va s. kimi idrak faaliyyatinin komponentlarinin inki§afina tasir edir. Çagirdlarda mühakima yürütma, sada texnoloji proseslari modellaçdarma, hadisalari qabaqcadan proqnozlaçdirma va qiymatlandirmak bacariqlarinin açilanmasina alveriçli zamin yaradilir [9]. Bu isa §agirdlarda empirik, nazari, politexnik, mantiqi, tanqidi, yaradici tafakkür kimi pedaqoji-psixoloji qabiliyyatlarinin inki§afina sabab olur .
Tadqiqata asasan bela naticaya galmak olar ki, , fizika fanninin tadrisi zamani bütün siniflarda oldugu kimi, VIII sinifda da müxtalif mövzularin onlayn tadrisinda fiziki eksperimentlarin nümayi§i ciddi çatinliklar yaradir. Bu çatinliklari açagidaki kimi qruplaçdirmaq olar:
• Fizikadan onlayn talim prosesinda müallim tarafindan real avadanliqlar vasitasila keyfiyyatli eksperimentin nümayi§i texniki cahatdan, mümkün deyil;
• "Yaradici tatbiqetma" marhalalarinda real fiziki eksperimentin §agirdlar tarafindan xüsusi avadanliqlarla müstaqil icra etmak imkanlari yoxdur; [1]
• ayani tacrüba zamani alinan naticalari analiz edib uygun kamiyyatlar arasinda qrafik asililiqlarin qurulma prosesini nümayi§ etdirmak çox vaxt itkisina sabab olur. Axirda fizikadan onlayn tadris yalniz müallimin çifahi çarhindan ibarat olarsa, hamin darslar §agirdlarda idrak qabiliyyatlarini yüksaltmak avazina, fanna olan maraqlarini zaifladir, bilik keyfiyyatlarina manfi tasir göstarir. Ancaq onlayn darslarda elektron resurslardan istifada edilarsa, tadrisin yüksak talim naticasila reallaçmasi gözlanila bilar. Birinci halda, virtual model eksperimental tadqiqatin metodologiyasini hazirlamaq üçün istifada edila bilar: eksperimental qurgunun modelinin layihalandirilmasi, onun i§inin mümkün rejimlarinin sinaqdan keçirilir. [3]
Hal-hazirda Azarbaycanda va dünya bazarlarinda bu cür problemlarin halli ^ün kifayat qadar sayda hazir kompüter proqramlari mövcuddur, masalan, raqamsal tahsil resurslarinin vahid toplusu, "Çakillarda fizika", "Açiq fizika" va s. Bu proqramlara fizikanin bütün asas sahalarini ahata edan interaktiv laboratoriyalar daxildir. Laboratoriya i§inin bu interaktiv modellari §agirdlara fiziki tacrübalarin va hadisalarin dinamik illüstrasiyalarini almaga va nümunalari tahlil etmaya imkan verir. Bütün modullar vahid platformada hazirlanir va elektron na§r kimi vahid dizaynla birla§dirilir.
Ümum tahsil maktablarinda sorgu keçirilmiç, sorguda i§tirak edan bütün müallimlar maktabda fizika darslarinda virtual laboratoriya eksperimentindan istifada metodikasina ehtiyac oldugunu qeyd edirlar. Sorgunun ümumi naticalarini yekunlaçdiraraq qeyd etmak olar ki, sorguda i§tirak edan müallimlar arasinda tabiat§ünasliq müallimlari virtual laboratoriya tacrübasindan istifada edirlar. öksar insanlar darslarinda hazir hallardan istifada edirlar. Tadqiqat zamani sorguda i§tirak edan müallim va §agirdlar arasinda virtual laboratoriya eksperimentina birmanali münasibat yoxdur. Onun ham tarafdarlari, ham da aleyhdarlari var, lakin bir §ey aydindir: virtual laboratoriya tacrübasi canli tacrübani avaz eda bilmaz va olmamalidir, o, yalniz onu tamamlamaq maqsadi daçiyir. Belalikla, virtual laboratoriya eksperimentindan istifada fizika tahsilinin fundamental sxemini dayiçmir, yalniz tadris prosesini tamamlayir va takmillaçdirir. Müallimlarin aksariyyati fizika darslarinda virtual laboratoriya tacrübalarindan istifada ^ün vahid metodologiyanin yaradilmasinin zaruriliyi ila razilaçirlar.
9D9BiYYAT SiYAHISI:
1.Abdurazaqov, R.R., Masimov, N.M., Calilova, S.X. Talim prosesina yeni informasiya texnologiyalarinin tatbiqinin musbat cahatlari. Nazariyya ila tacrubanin alaqasindaki rolu// Azarbaycan maktabi, 2011, № 2, s. 68-71.
2.Calilova, S.X., Huseynova, M.Q. Distant tahsil XXI asrin samarali tahsil formasi kimi // - Baki: Fizika riyaziyyat va informatikanin tadrisi jurnali, - 2018. №2, - s. 49-54.
3. Abdurazaqov, R.R., Masimov, N.M., Padarov, X.i. Elektron darsliklar asasinda faal tadrisin ta§kili masalalari//Azarbaycan maktabi, 2008, № 5, s. 62-68.
4.Bloom, B.S., Engelhart, M.D., Furst, E.J., Hill, W.H. Taxonomy of educational objectives: The classification of education goals. Vol. Handbook I: Cognitive domain. - New York: David McKay Company, -1956. p. 201
5.Богатырева Ю.И. Формирование компетенций в области ИКТ в рамках ФГОС третьего поколения по направлению подготовки «Педагогическое образование» [Текст] /Ю.И. Богатырева, Р.Р. Яфаева // Педагогическая информатика №3, 2010. - С. 56-65
6.Карабасова Г.Б. Требование к демонстрационным опытам и совершенствование оборудования учебного демонстрационного эксперимента [Текст] / Г. Б. Карабасова // Молодой ученый. — 2014. — №17. — С. 19-21.
8.http://sverh-zadacha.ucoz.ru/Virtual_lab/Phet/7-4-gaz.html
9.https://studylib.ru/doc/2351151/virtual._nye-e-ksperimenty-v-obuchenii-fizike?ysclid=lna44qsqsw810665791
