Научная статья на тему 'ПEДАГОГИК ТАДҚИҚОТЛАРНИ МОДЕЛЛАШТИРИШГА ОИД АЙРИМ МАСАЛАЛАР'

ПEДАГОГИК ТАДҚИҚОТЛАРНИ МОДЕЛЛАШТИРИШГА ОИД АЙРИМ МАСАЛАЛАР Текст научной статьи по специальности «Строительство и архитектура»

9
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
педагогик тадқиқотлар / моделлаштириш / маълумотларни қайта ишлаш / тизимли таҳлил.

Аннотация научной статьи по строительству и архитектуре, автор научной работы — Зулфиқор Зафар Ўғли Қулматов

Илмий тадқиқот методологияси тадқиқѐтчига илмий тадқиқотларнинг асосий тушунчалари, таърифлари, усуллари ва босқичлари ҳақида назарий билимларни бериш, уларни илмий тадқиқотларни олиб бориш методологияси, экспериментларни бажариш усуллари, олинган натижаларини ишлаб чиқиш ва таҳлил этиш методлари, уларни расмийлаштириш ва амалиѐтга татбиқ этиш усуллари билан таништиришдан билан шуғулланади. Мазкур мақолада шу тўғрисида сўз юритилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ПEДАГОГИК ТАДҚИҚОТЛАРНИ МОДЕЛЛАШТИРИШГА ОИД АЙРИМ МАСАЛАЛАР»

TechnOOg/eSJn^iamm^iaiiamaiPrSaaSm

jort^

gL

ПЕДАГОГИК ТАДЦЩОТЛАРНИ МОДЕЛЛАШТИРИШГА ОИД

АЙРИМ МАСАЛАЛАР

Зулфикор Зафар уFли ^улматов

Денов тадбиркорлик ва педагогика институти Олий математика кафедраси

укитувчиси, Узбекистан

АННОТАЦИЯ

Илмий тадкикот методологияси тадкикётчига илмий тадкикотларнинг асосий тушунчалари, таърифлари, усуллари ва боскичлари хакида назарий билимларни бериш, уларни илмий тадкикотларни олиб бориш методологияси, экспериментларни бажариш усуллари, олинган натижаларини ишлаб чикиш ва тахлил этиш методлари, уларни расмийлаштириш ва амалиётга татбик этиш усуллари билан таништиришдан билан шугулланади. Мазкур маколада шу тугрисида суз юритилган.

Калит сузлар: педагогик тадкикотлар, моделлаштириш, маълумотларни кайта ишлаш, тизимли тахлил.

Фан — инсон фаолияти сохаси булиб, унинг вазифаси борлик хакидаги объектив билимларни ишлаб чикиш ва назарий томондан тизимлаштириш хисобланади. Бу соха куйидагиларни уз ичига олади:

• илмий тушунчалар, постулатлар ва аксиомалар, илмий конунлар, назариялар ва фаразлар, эмперик илмий далиллар, услублар, усуллар ва тадкикот йуллари тарзидаги узлуксиз ривожланиб борувчи билимлар тизимини;

• билимларнинг мазкур тизимларини яратиш ва ривожлантиришга йуналтирилган инсонларнинг илмий фаолиятини ва ижодини;

• инсонлар ижодини илмий мехнат объектлари, воситалари ва илмий фаолият шароитлари билан таъминловчи муассасани.

Фаннинг асосий максади -холис дунёни яъни борликнинг назарий аксини билиш ва табиатга жамият учун фойдали натижалар олиш максадида таъсир курсатишдан иборатдир.

Постулатлар ва аксиомалар илмий билишнинг бошлангич холати хисобланади, улар тизимлаштиришнинг бошлангич шакли булиб, таълимот, назария ва х.к. ларнинг асосини ташкил килади.

Таъриф илмий билимни умумлаштириш ва тизимлаштиришнинг олий шаклидир. У мавжуд объектлар,

October 20, 2023 Republican Scientific and Practical Conference

846

TechnOOg/eSJn^iamm^iaiiamaiPrSaaSm

jort^

gL

жараёнлар ва ходисаларни умумлаштириб идроклашга, шунингдек, янгиларини олдиндан айтиб беришга имкон берувчи тадкикотларнинг илмий тамойиллари, конунлари ва усулларини ифодалайди.

Илмий билим таркибида илмий конунлар мухим ахамиятга эга. Улар табиат, жамият ва тафаккурдаги энг ахамиятли, баркарор ва такрорланувчи объектив ички богликдикларни акс эттиради. Одатда, илмий конунлар умумий тушунчалар ва категориялар жумласига киради. Агарда илмий натижага эришишда восита сифатидаги далил материаллари етарлича булмаса, унда фараз (гипотеза)дан фойдаланади. Фараз илмий тахмин булиб, тажрибада текширишни талаб этади ва назарий жихатдан ишончли илмий назария булиши учун асосланиши лозим.

Фараз узининг ривожланиш жараёнида уч боскични босиб утади: Далилли материалнинг тупланиши.

Фаразнинг шаклланиши.Амалда синалиши ва тасдикланиши. Шу тарзда фараз илмий назарияга айланади. Оддий фаразда объектнинг физик хоссалари хакида тахминлар килинади, кейин эса унинг математик назарияси берилади. Фараз ушбу холларда асосли хисобланади:

• Билиш тамойилларига зид булмаса.

• Аввалдан фанга маълум булган конунларни эътиборга олса, аммо янгиларини уларга якинлаштириб курмаган булса.

• Илгари сурилган барча омилларни тушунтириб берса. Уни текшириш мумкин булса.

• У мумкин кадар соддалик асосида курилган булса, (яъни узида керак булмаган элементларни сакламаса).

• Мантикка зид булмаса.

Маълумки, битта ходиса учун одатда бир эмас, балки бир нечта фаразлар илгари сурилади. Айрим холарда уларнинг баъзилари бир-бирини инкор этади.Бу эса нохуш холат хисобланмайди, чунки турли фаразларнинг мавжудлиги турли сохалар буйича тахлил килишни талаб килади, бу эса илмий умулаштириш жараёнини жиддий тарзда амалга ошириш учун замин яратади. Маълумки маълум бир нарсани исботлаб ёки инкор этиб, олим янгиликни кидиради. Фараз тасдикланадими ёки йукми, бунга боглик булмаган холда, у хакикатни изланишига ёрдам курсатади. Тугри булмаган фараз хам фойда беради, чунки уни инкор этиш жараёнида хакикатга олиб борувчи йуллар тораяди ва кискаради. Агар фараз тасдикланса, у илмий назарияга айланади.

October 20, 2023 Republican Scientific and Practical Conference

847

TechnOOg/eSJn^iamm^iaiiamaiPrSaaSm

jort^

gL

Х,ар кандай билим хам илмий булмайди. Илмий билим ходисаларнинг узаро богланиш ва содир булиш конунларини очиб беради ва уларнинг келгусидаги тараккиёти хакида башорат килади. Илмий билимнинг хакконийлиги амалиётда мутлако текшириш билан кафолатланади. Илмий назария деб назарий билимларни ташкил килишнинг энг юкори шаклига айтилади. У маълум бир сохадаги асосий гоя ва гипотезаларни ягона бир тизимга бирлаштиради. Назариянинг хакконийлик мезони - бу амалиётдир. Табиат ва жамиятнинг объектив конунларини билишга асосланган илмий назариялар ушбу конунлар натижасида келгусида вужудга келадиган ходисаларни олдиндан кура олиш имкониятини беради. Илмий назария - бу маълум бир ходисалар йигиндисини тушунтириб берувчи ва илгари сурилган барча конуниятларни асословчи ва шу сохада очилган конунларни ягона бир асосга бирлаштирувчи билимлар тизимидир. Масалан: нисбийлик назарияси, квант назарияси, давлат ва хукук назарияси ва хк. Илмий назариянинг асосий белгиларига куйидагилар киради: Илмий назария-маълум бир предмет ёки жуда аник ва органик тарзда бир-бирига богланган ходисалар гурухи хакидаги билимлардир; Назариянинг асосий белгиси сифатида далилларнинг маълум йигиндисини тушунтириш, уни оддий тарзда тасвирлаш эмас, балки ундаги конуниятларнинг кечиши ва ривожланишини очиб бериш хисобланади; Назария башорат килиш кучига эга булиши, жараёнларнинг кечишини олдиндан айтиб бериши керак; Ривожланган назарияда унинг барча бош конуниятлари ягона бир мукаддимага бирлаштирилиши, ягона асосга эга булиши керак.

Назария таркибига кирувчи барча конуниятлар асосланини керак. Илмий назариянинг структураси назариянинг асосидан, унинг якуни хисобланган конунлардан, назариянинг асосий мазмунини очиб берадиган тушунчалардан ва объектив борлик тасвири билан инсонлар олдида турган амалий вазифаларни бирлаштирувчи гоядан ташкил топади.

Метод ва методология ихтиёрий фаннинг асоси методологиядир. Методология термини оркали фаолиятнинг методлари, структураси, мантикий шаклланиши ва воситаларини ургатувчи таълимот тушунилади. Махсус-илмий ва фалсафий методологиялар мавжуд булиб, махсус -илмий методология уз навбатида бир неча погонага булинади: умумий ва илмий методологик концепциялар, алохидаги махсус фанлар методологияси, тадкикотлар методикаси. Кимки методологияни яхши билса, у ёки муаммоларни ечиш учун энг макбул тадкикот

October 20, 2023 Republican Scientific and Practical Conference

848

g

m

MeTognapuHH TaHnafi onagu, aBBanru TagKHKoTnapHHHr Harn^anapu acocuga aHru hhmhh Ha3apnaHH aparam HMKoHHarara эгa öynagu.

Eunum ®;apaeHH öeBOCHTa aHHK Ba KOHKpeT MeTognapHH Tanaö Kunagu, ynapHHHr HHFHHgucH эca ymöy ^aHHHHr TagKHKoT MeTogHKacuHH TamKHn khhhö, Maxcyc-unMHH MeTogonorHAHHHr MatnyM öup noFOHacH xucoönaHagu. hhmhh TagKHKOT umnapura KHpumumgaH aBBan, yHHHr MeTognapHHH, maKnnapHHH, BOCHTanapHHH TyFpu TaHnaö onum Ba MeTogHKaHH hhmhh ^HxaTgaH acocnam

HO3HM.

REFERENCES

1. BaH gep WaepgeH B. .H., «Ppoc. Koh. Heg. AKag. Wэтeнcн.», A., 1955, b. 55, n.

2. BaH gen BangeH E. .H., MaTeMaranecKaa CTaTHCTHKa, nep. c HeM., M., 1960;

3. EontmeB .H. H., Cmhphob H. B., Taönu^i MaTeMaranecKofi ctaTucTHKH, 2 H3g., M., 1968.

4. PycTaMOBa, H. (2023, ^yHe). Txe HHTepacTHOH BHTareHuc эхпepнэнcэ, coMnyTep aHg a xyMaH hh a cMapT cficTeM. Hh ÄMn Cон$еренcэ Проcэедингс (Bon. 2789, Ho. 1). AHn nyönumHHr.

5. AKpaMoBa, .H., & PycTaMoBa, H. (2023, ^yHe). CoMnyTep-xyMaH HHTepacTHoH: BucyanroarnoH Txe эgycaraoнaп пpocэcc ac a MeaHc HHcpeacHHr Txe э$$нcнэнcн Txe эgycaтнoн. Hh ÄMn Cон$еренcэ Проcэедингс (Bon. 2789, Ho. 1). AHn nyönumHHr.

453;

https://cspi.uz/

Republican Scientific and Practical Conference

October 20, 2023

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.