Научная статья на тему 'ЭҲТИМОЛЛАР НАЗАРИЯСИ ВА МАТЕМАТИК СТАТИСТИКА ФАНИНИ ЎҚИТИШДА ФАНЛАРАРО АЛОҚАНИ ЎРНАТИШ МЕТОДИКАСИ'

ЭҲТИМОЛЛАР НАЗАРИЯСИ ВА МАТЕМАТИК СТАТИСТИКА ФАНИНИ ЎҚИТИШДА ФАНЛАРАРО АЛОҚАНИ ЎРНАТИШ МЕТОДИКАСИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1505
105
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
эҳтимоллик назарияси ва математик статистика / ўқув фанлар / замонавий фанлар / probability theory and mathematical statistics / academic sciences / modern sciences.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Дилнозахон Музаффаровна Қосимова

Эҳтимоллар назарияси ва математик статистика фанини ўрганишда бир неча фанларнинг ўзаро боғлиқлигини кўришимиз мумкин. Ижтимоий-иқтисодий ҳодисаларни кузатаётганда, ҳодисанинг математик эҳтимоли унинг такрорланишининг барқарор нисбий частотаси статистик қонун шаклида ифодаланади. Бу маълум шароитларда ижтимоий-иқтисодий ҳодисалар учун эҳтимоллик назарияси ва кўп сонли математик статистика қонунининг қўлланилишининг натижасидир. Шу маънода, математик статистика ўрганилаётган жараённинг тахминий-назарий моделини унинг хулоса чиқариш усуллари ёрдамида қуришга қаратилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PROBABILITY THEORY AND METHODS OF INTERDISCIPLINARY COMMUNICATION IN THE TEACHING OF MATHEMATICAL STATISTICS

In the study of probability theory and mathematical statistics, we can see the interdependence of several disciplines. When observing socioeconomic phenomena, the mathematical probability of an event is expressed in the form of a statistical law of a stable relative frequency of its recurrence. This is the result of the application of probability theory and a large number of mathematical statistical laws for socioeconomic events under certain conditions. In this sense, mathematical statistics is aimed at building a hypotheticaltheoretical model of the process under study using its inference methods.

Текст научной работы на тему «ЭҲТИМОЛЛАР НАЗАРИЯСИ ВА МАТЕМАТИК СТАТИСТИКА ФАНИНИ ЎҚИТИШДА ФАНЛАРАРО АЛОҚАНИ ЎРНАТИШ МЕТОДИКАСИ»

ЭХ^ТИМОЛЛАР НАЗАРИЯСИ ВА МАТЕМАТИК СТАТИСТИКА ФАНИНИ

УЦИТИШДА ФАНЛАРАРО АЛОЦАНИ УРНАТИШ МЕТОДИКАСИ

Дилнозахон Музаффаровна ^осимова

Фаргона вилояти Олтиарик тумани 4-Аник ва ижтимоий фанларга ихтисослаштирилган давлат умумтаълим мактаби математика фани укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Эхтимоллар назарияси ва математик статистика фанини урганишда бир неча фанларнинг узаро богликлигини куришимиз мумкин. Ижтимоий-иктисодий ходисаларни кузатаётганда, ходисанинг математик эхтимоли унинг такрорланишининг баркарор нисбий частотаси статистик конун шаклида ифодаланади. Бу маълум шароитларда ижтимоий-иктисодий ходисалар учун эхтимоллик назарияси ва куп сонли математик статистика конунининг кулланилишининг натижасидир. Шу маънода, математик статистика урганилаётган жараённинг тахминий-назарий моделини унинг хулоса чикариш усуллари ёрдамида куришга каратилган.

Калит сузлар: эхтимоллик назарияси ва математик статистика, укув фанлар, замонавий фанлар

PROBABILITY THEORY AND METHODS OF INTERDISCIPLINARY COMMUNICATION IN THE TEACHING OF MATHEMATICAL STATISTICS

ABSTRACT

In the study of probability theory and mathematical statistics, we can see the interdependence of several disciplines. When observing socio- economic phenomena, the mathematical probability of an event is expressed in the form of a statistical law of a stable relative frequency of its recurrence. This is the result of the application of probability theory and a large number of mathematical statistical laws for socioeconomic events under certain conditions. In this sense, mathematical statistics is aimed at building a hypothetical- theoretical model of the process under study using its inference methods.

Keywords: probability theory and mathematical statistics, academic sciences, modern sciences.

Эхтимоллар назарияси ва математик статистика ижтимоий-иктисодий ходисаларни узига хос тарзда тасвирлайди ва одатда ракамлардан иборат статистик маълумотлар асосида урганилаётган жараённинг узгариш конуниятларини аниклашга хизмат килади. Узбекистонда 2015 йилгача

"Эхтимоллар назарияси ва математик статистика" олий укув юртларида иктисодий таълим сохасида алохида фан сифатида урганилган. Хрзирги вактда эхтимоллик назарияси ва математик статистика мазмуни "Иктисодчилар учун математика" курсида куриб чикилмокда. Бундан ташкари, "Эконометрия асослари", "Статистика" каби ихтисослик фанлари мазмунига у ёки бу даражада эхтимоллик ва статистик тушунчалар киради.

Педагогик тадкикотларда "укитишнинг амалий йуналиши" атамаси "математик таълимнинг тегишли мазмуни ва методик алокасини амалга ошириш оркали аник амалий муаммоларни хал килишда билим, куникма ва малакаларни шакллантириш" сифатида белгиланади. Ракамли натижаларни олиш учун хисоб-китобларни амалга оширишда техник имкониятларнинг пайдо булиши, махсус Exel дастурлари, MathCad, статистика, Cabri 3D ва шунга ухшаш дастурлар, техник хисоб-китоблар воситаларидан фойдаланиш мумкин.

Математиканинг асосий фан сифатида энг мухим вазифалари - бу махсус фанларни муваффакиятли узлаштириш учун назарий илмий билимлар базасини яратиш ва укувчиларнинг тафаккурини шакллантириш, бунда урганилаётган мавзуга ёндашув амалга оширилади. Бундай тафаккурни шакллантириш назарий математик материални тизимли куриб чикиш ва математиканинг укувчиларнинг келажакдаги касбий фаолиятида зарур булган бошка укув фанлар билан алокасини амалга оширадиган фанлараро ёндашувни куллаш асосида мумкин.

Кимё - табиатшунослик, кимёвий реакциялар натижасида содир буладиган моддалар, уларнинг хоссалари, тузилиши ва узгариши, шунингдек, бу узгаришларни бошкарадиган асосий конунлар хакидаги энг мухим ва кенг камровли сохалардан биридир. Кимёнинг предмети кимёвий элементлар ва уларнинг бирикмалари, шунингдек, хар хил кимёвий реакцияларни бошкарувчи конунлардир.

Кимё ва математика тармоклари уртасида фанлараро алокаларни излаш, куп вакт талаб киладиган булса-да, истикболли вазифадир. Масалан, умумий кимё одатда энг мухим ноорганик, органик моддаларнинг кимёвий ва физик хоссалари хакидаги маълумотларни, модданинг тузилиши назарияси, кимёвий термодинамика ва кинетика элементлари, эритмалар доктринаси, конунлар хакидаги маълумотларни уз ичига олади.

Математик статистика - бу математика булими булиб, унда статистик маълумотларни тизимлаштириш ва улардан фойдаланиш усуллари урганилади. Кимёвий математик статистикани кимёвий тажриба натижаларини кайта ишлаш жараёнида куллаш мумкин. Масалан: моддаларнинг хоссалари сезиларли даражада узгариши мумкин ва математик статистика ёрдамида моддалар хоссаларининг узгариши даражасини аниклаш мумкин.

Мухандислик талабалари учун хакикий физик ходисалар ва назарий натижалар уртасидаги богликликни таъкидлаш, касбий муаммоларни хал килиш мухим ахамиятга эга. Масалан, эхтимоллик назариясида медиан контсептсияси урганилганда, яримпарчаланиш даври формуласини чикаришга мурожаат килиш керак. Куп сонли конунларнинг математик шаклланишини купчилик тингловчилар хам деярли сезишмайди, лекин агар биз унинг физикадан лаборатория ишларида физик параметрларни улчаш билан богликлигини эсласак, у холда конуннинг маъноси аник булади. Мухандислик талабалари учун бундай электрон укув воситаларини лойихалаш учун компютер математикаси тизимларидан фойдаланиш кулай (Маtlab, МаthCаd, МаШетатюа). Бу тизимларнинг афзалликларидан бири вазифаларни тасвирлашнинг анъанавий математик шакли ва кулай визуализация воситаларидир.

Келинг, таълим натижаларини яхшилашнинг мухим усуллари хакида тухталиб утамиз. Мотиватсия - бу укиш самарадорлигига таъсир килувчи асосий омиллардан бири. Талабаларнинг эълон килинган натижаларга эришиш мотиватсиясининг пастлиги хам, мутахассислик танлаш боскичида хам касбий йуналишнинг етишмаслиги ва университетнинг биринчи йилларида укиш ва идрок уртасидаги тафовут билан боглик булиши мумкин. Шунингдек, янги ахборот технологиялари укув жараёнини индивидуаллаштиришга, хар бир талабанинг кобилият ва кизикишларига мослаштиришга имкон беради. Шу билан бирга, улар укувчини хам, укитувчини хам белгиланган укув максадларига эришишга ундаб, ютук даражасини назорат килиш имконини беради. Иктисодий тарих, иктисодий география ва халк хужалиги тармоклари иктисодиёти каби ижтимоий фанлар статистика билан чамбарчас боглик. Статистиканинг бу фанлардан асосий фарки шундаки, у факат аник ижтимоий ходисаларнинг хажмини хисоблаб чикади. Уз навбатида, бу фанлар ижтимоий ходисаларнинг катталиги хакидаги маълумотларни статистикадан олади. Шу билан бирга, иктисодий тарих жамиятнинг иктисодий ривожланишини уз вактида текширади ва иктисодий география ижтимоий хаёт ходисаларининг фазода жойлашишини тавсифлайди.

Статистика уз тадкикотларида бухгалтерия хисоби маълумотларидан фойдаланади, масалан, саноат корхоналарини асосий воситалар, фойда ва ишчилар сони буйича таксимлашда. Корхоналарда оператив ва техник бухгалтерия хисоби ёрдамида иктисодиёт ва технология буйича ажратилган фактлар кайд килинади, масалан, ускуналарнинг ишдан чикишини хисобга олиш. Статистика математика ва эконометрия билан хам боглик. Бу, айникса, эхтимоллик назарияси ва математик статистика учун тугри келади, улар мавхум бирликлар тупламини ва уларда амал киладиган умумий микдорий конуниятларни урганади. Математиканинг бу тармокларининг конунлари,

коидалари ва усуллари статистик томонидан узига хос муаммоларни хал килишда ишлатилади.

Хусусан, тасодифий омилларнинг Катта сонлар конунига асосланиб, статистика маълум шароитларга, ходисаларнинг типик даражаларига хос булган мунтазам микдорий муносабатларни очиб беради.

Замонавий математик таълимни модернизация килишнинг энг мухим жихатларидан бири бу мактаб дастурларига эхтимоллик назарияси ва статистика элементларини киритишдир. Бу янгиликни кандай изохлаш мумкин? Биринчидан, замонавий одамнинг умумий таълимида эхтимоллик ва статистик билимларнинг урни. Эхтимолий ва статистик саводхонлик булмаса, замонавий одамга ижтимоий, сиёсий ва иктисодий маълумотларни етарли даражада идрок этиш жуда кийин булади. Физика, биология, кимё каби барча замонавий фанлар, шунингдек, бутун ижтимоий-иктисодий фанлар блоки эхтимол ва статистик асосда курилган ва ривожланган булади.

Шундай килиб, ушбу тадкикотининг долзарблиги учта асосий коидада ётади:

1. Замонавий математик таълимни модернизациялашда, унинг ихтисослаштирилган таълимга утишида фанлар аро богликдигининг чукур урганилмаслиги.

2. Ихтисослашган синфларда эхтимоллик назарияси ва математик статистика элементларини укитишнинг методологик хусусиятларини очиб берадиган тадкикотларнинг етишмаслиги.

3. Мактаб амалиёти эхтиёжларида минтакавий компонентга асосланган эхтимоллик-статистик чизигини укитишнинг методологик жихатларини ишлаб чикишда бошка фанлар билан богламаслик.

Хрзирги вактда умумтаълим мактабларининг ихтисослаштирилган синфларида математикани укитиш назарияси ва амалиётида карама -каршиликлар мавжуд: укувчининг когнитив ва ижодий салохиятини ривожлантиришга асосланган замонавий таълим сифатини таъминлашнинг ижтимоий эхтиёжи билан чекланган имкониятлари. анъанавий таълим тизими бо ълиб хисобланади.

Тадкикотнинг биринчи боскичи мактаб математика курсида эхтимоллик назарияси ва математик статистика буйича фанлараро дастурлар, укув ва илмий-услубий адабиётларни тахлил килиш, шунингдек аниклаш тажрибасини утказиш билан боглик.

Иккинчи боскич кидирув характерига эга булиб, унинг доирасида минтакавий компонентни хисобга олган холда умумтаълим мактабларининг ихтисослаштирилган синфларида ургатиладиган фанларнинг эхтимоллик назарияси ва математик статистика элементлари билан узаро богликлигини урганиш мазмуни ва усулларини назарий ишлаб чикиш амалга оширилди.

Учинчи боскичда эхтимоллик назарияси ва математик статистика элементларини укитишнинг бошка фанлар учун мос тарзда ишлаб чикилган мазмуни ва усуллари доирасида укув тажрибаси утказилди.

Олинган тадкикот натижаларининг ишончлилиги ва асослилиги математика фанининг гоялари ва усулларига асосланган; олдинги тадкикотлар натижалари тугрисида; педагогик тадкикот усулларини танлаш; ишлаб чикилган техникани экспериментам текшириш учун; тадкикотнинг методологик асоси буйича олинган натижалар келажакда фанлараро богликликнинг урганишдаги янги методларни ишлаб чикишга ёрдам беради.

REFERENCES

1. Алгебра: Таълим муассасаларининг 9 -синфлари учун дарслик / С.М. Николский, М.К. Потапов, Х,.ИТ. Решетников, А.В. Шевкин. М.: Таълим, 20012002.- 78 б.

2. Арифметика: Таълим муассасаларининг 5 -синфлари учун дарслик / С.М. Николский, М.К. Потапов, Н.Н. Решетников, А.В. Шевкин. М.: Таълим, 19992002.- 85 б.

3. Арифметика: Таълим муассасаларининг 6 -синфлари учун дарслик / С.М. Николский, М.К. Потапов, Н.Н. Решетников, А.В. Шевкин. - М.: Таълим, 2000 2002 .-- 91 б.

4. Арузханникова ОВ, Крутский А.Н., Кузнетсова ГН. Билимларни узлаштиришга тизимли ва тизимли ёндашув. / Психодидактика: Биринчи Бутунроссия илмий-амалий конферентсиясининг танланган материаллари туплами

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.