Научная статья на тему 'ПEДАГОГИК ТАДҚИҚОТЛАРДА ТИЗИМЛИ ЁНДАШУВ ВА МАЪЛУМОТЛАРНИ ҚАЙТА ИШЛАШ'

ПEДАГОГИК ТАДҚИҚОТЛАРДА ТИЗИМЛИ ЁНДАШУВ ВА МАЪЛУМОТЛАРНИ ҚАЙТА ИШЛАШ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
44
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
педагогик тадқиқотлар / моделлаштириш / маълумотларни қайта ишлаш / тизимли таҳлил.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Қулматов Зулфиқор Зафар Ўғли

Илмий тадқиқот методологияси тадқиқётчига илмий тадқиқотларнинг асосий тушунчалари, таърифлари, усуллари ва босқичлари ҳақида назарий билимларни бериш, уларни илмий тадқиқотларни олиб бориш методологияси, экспериментларни бажариш усуллари, олинган натижаларини ишлаб чиқиш ва таҳлил этиш методлари, уларни расмийлаштириш ва амалиётга татбиқ этиш усуллари билан таништиришдан билан шуғулланади. Мазкур мақолада шу тўғрисида сўз юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ПEДАГОГИК ТАДҚИҚОТЛАРДА ТИЗИМЛИ ЁНДАШУВ ВА МАЪЛУМОТЛАРНИ ҚАЙТА ИШЛАШ»

"RAQAMLI TA'LШNШG ZAMONAVIY TENDENTSIYALARI УА ^АИШ TA'LIM-TARBIYA

JARAYONIGA TADBIQ QILISH YO'LLARI" MAVZUSIDAGI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI

25-оИаЬг 2023-уИ

ПЕДАГОГИК ТАДЦЩОТЛАРДА ТИЗИМЛИ ЁНДАШУВ ВА МАЪЛУМОТЛАРНИ

ЦАЙТА ИШЛАШ ^улматов Зулфикор Зафар ^ли

Денов тадбиркорлик ва педагогика институти Олий математика кафедраси укитувчиси,

Узбекистан https://doi.org/10.5281/zenodo.10036602

Аннотация. Илмий тадцщот методологияси тадцщётчига илмий тадцщотларнинг асосий тушунчалари, таърифлари, усуллари ва босцичлари %ацида назарий билимларни бериш, уларни илмий тадцицотларни олиб бориш методологияси, экспериментларни бажариш усуллари, олинган натижаларини ишлаб чициш ва та%лил этиш методлари, уларни расмийлаштириш ва амалиётга татбиц этиш усуллари билан таништиришдан билан шугулланади. Мазкур мацолада шу тугрисида суз юритилган.

Калит сузлар: педагогик тадцицотлар, моделлаштириш, маълумотларни цайта ишлаш, тизимли та%лил.

Тизимли тахлилни амалга ошириш методлари. Тизимли тахлилни умумий ва хусусий жихатларини инобатга олиб, педагогик фаолият доирасида уни амалга ошириш учун турттадан ортик тадкикий усуллардан восита сифатида фойдаланиш максадга мувофикдир. Гарчи, педагогик фаолият доирасида тизимли тахлил усулидан фойдаланишга оид алохида ёндашув булмасада, аммо педагогик реалликни амалий жихатларидан келиб чиккан холда мазкур масалага функционал тарзда ёндашиш максадга мувофикдир.

Усул, бирон бир натижага эришиш воситаси хисобланиб, реалликни амалий ёки назарий жихатдан урганиш тарзи. Муаммони алохида тартиб асосида урганиш учун кулланиладиган харакатлар кетмакетлигини таъминлаш учун, аник улчов бирлигига (сон, фоиз, балл, грамм, килограмм, шакл, ранг, коэффитсент, урин ва б.) эга булган мажмуадир. Тизимли тахлилни амалга ошириш учун турли усуллар танланиши мумкин. Нисбатан купрок кулланиладиганлари сифатида куйидагиларни курсатиб утиш мумкин:

- суров (анкета тарзида ёзма, огзаки савол-жавоб (масофали)) усули;

- хужжатларни урганиш (ДТС, хисобот, хулосалар ва б.) усули;

- фаолият махсулини урганиш (иншо, макола, талабаларнинг билими ва б.) усули;

- алохида холатларни урганиш (алохида педагогик вазиятни. Масалан, аълочилар гурухини, фаолларни ва б.) усули;

- киёслаш (ракамлар, далиллар, билдирилган фикр ва муносабатларни киёслаш)

усули;

- сухбат (нутк мулокоти ёрдамида бевосита ёки билвосита маълумот олишт) усули.

- биографик (кишини унинг таржимаи холи билан боглик булган хужжатлар оркали урганиш) усул;

- интервъю (муаммога оид булган саволларга берилган жавоб тарикасида ахборот туплаш) усули;

- кузатиш (кишининг харакатларида намоён буладиган турли холатларни хисобга олиш, бирон бир жараённи кечишига оид ахборот олиш) усули;

- социометрия (Ж. Морено томонидан тавсия этилган булиб, узаро муносабатлар тузилиши билан психологик ковушувчанликни аниклаш максадида гурух ва жамоалардаги

"RAQAMLI TA'LШNШG ZAMONAVIY TENDENTSIYALARI УА ^АИШ TA'LIM-TARBIYA

JARAYONIGA TADBIQ QILISH YO'LLARI" MAVZUSIDAGI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI

25-оИаЬг 2023-уИ

шахслараро муносабатларни урганиш. Бугунги кунда социометрияни турли вариантлари ишлаб чикилган) усули;

- тест (стандартлаштирилган синов булиб, унинг ёрдамида у ёки бу хилдаги психик жараён бахоланиб, шахсни бир бутунлигича урганиш мумкин) усули;

- эксперимент (муаммоли вазиятни хал килиш жараёни, шахснинг хистуйгулари, характери, кобилияти, акл-заковатини урганиш мумкин. Бунда, объектга таъсир этадиган барча омиллар катъий назорат килган холда кузатилади) усули;

- моделлаштириш (жараённи билвосита урганишга асосланган булиб, бунда бирон объектнинг хусусиятларини урганиш учун махсус равишда тузилган бошка объектда кайта хосил килиш тушунилади) усули;

- прогнозлаш (бирор-бир ходисанинг келажакдаги холати хакидаги мулохаза) усули;

- экстраполяция (лот. экстра-тез, полио-силликлайман, тугрилайман) бирор ходисанинг алохида кисмини кузатиш натижасида олинган хулосани шунга ухшаш ходисанинг бошка бир кисмига, бошка худудига (манзилга, жойга) тадбик этиш) усули.

- биографик ва тарихий-киёсий усулларни хам курсатиб утиш мумкин. Биографик метод (юнон тилида биос - хаёт, грахо - ёзаяпман) - шахс хаёт йулини тадкик этиш, ташхислаш, коррекциялаш, режалаштириш услуби. Биографик усул ХХ асрнинг биринчи чорагида татбик этила бошланди. Бирламчи биографик усуллардан ёрдамида сиёсатчилар, тарихий шахслар утмишдаги сиёсий хаётни ретроспектив тахлил этиш максадида фойдаланилган. Кейинчалик бунга мухим ва келажакда булиши мумкин булган ходисаларни (булажак автобиография, бошкариладиган фантазия, хаётни режалаштириш, каузометрия)ни, шунингдек, шахснинг мулокот доирасини (кушимча биография, субъектнинг муносабатлар доирасини) кушишди.

Замонавий биографик методлар сиёсатчи шахсини тарихий, ижтимоий ва индивидуал борлик доирасида урганишга асосланган булиб, шахс ривожининг сценарийси ва хаётий дастурлари, унинг касбий, оилавий, маънавий, табиий ва ижтимоий маконда «макон-вакт» доирасида тахлил этади. Биографик методларни куллашда суровнома, интервъю, тест, якинларининг курсатмалари, замондошларининг хотиралари, фаолият махсулини урганиш (хатлари ва кундаликларини, маърузалари нуткларининг контент-тахлили ва б.) дан манба ва восита сифатида фойдаланилади. Тарихий-киёсий усулларга тарихий тавсиф, аник тахлил, киёслаш, даврийлаштириш, хронологик, муаммоли-хронологик, ретроспектив, истикболни белгилаш, тарихий аналогик ва бошка услублар киради.

^иёсийтарихий услублар сиёсий-психологик далиллар ва ходисалар юзага келганда хамда амалга ошганда, ривожланишнинг турли боскичларида сифат курсаткичи жихатидан узгариб боришини тарихий мухит билан узвий боглик холда урганиш имконини беради. Шу аснода тизим деганда, нафакат тизимнинг (бошкариш объектининг) узаро богланган таркибий кисмларини йигиндиси ва унинг узаро ички богликлик даражалари тушунилиши лозим.

Балки ташки алокадорликларни даражалари хам унинг таркибига киришини инобатга олиш максадга мувофикдир. Бу уз навбатида тизимли тахлилни амалга ошириш йулини, яъни ёндашувни белгилаб олишни такозо этади. Тахлил, бу турли хажм ва мазмундаги ахборотни жамлаб, манба шаклига келтириш булиб, бунга тизимли ёндашиш максадга мувофикдир. Тизимли ёндашиш, бу объектни яхлит мажмуа сифатида урганишга

"RAQAMLI TA'LIMNING ZAMONAVIY TENDENTSIYALARI VA ULARNI TA'LIM-TARBIYA

JARAYONIGA TADBIQ QILISH YO'LLARI" MAVZUSIDAGIRESPUBLIKAILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI

25-oktabr 2023-yil

асосланган методология, илмий англашни таъминловчи «йул»дир. Фанда, тизимли ёндашув турли фан сохаларининг вакиллари томонидан шакллантирилган. Тизимли ёндашув, бу узаро алокадор булган жихатларни камраб олган мажмуа булиб, тахлилни амалга оширишда методология вазифасини бажара олади. Булар:

- тизимли - хоссавий (элементли), тизим нималардан таркиб топган деган саволга жавоб топиш учун хизмат килади;

- тизимли — структуравий, тизимни ички тузулишини, унинг таркибларини таъминлашувини белгилаш учун хизмат килади;

- тизимли — функционал, тизим ва уни вужудга келтирувчи кандай вазифаларни бажаришини ажратиб бериш учун хизмат килади;

- тизимли — коммуникатив, тизимнинг бошка тизимлар билан горизонталь ва вертикал алокадорликларни мохиятини белгилаш учун хизмат килади;

- тизимли — интегратив, тизимнинг сакланиш механизми, сакланиш омиллари ва такомиллашувини белгилаш учун хизмат килади;

- тизимли — тарихий, «тизим кандай шаклланган?», «ривожланиш давомида кандай боскичлардан утган?», «тизимни истикболи кандай?» деган саволларга жавоб бериш учун хизмат килади.

Куриниб турибдики, тизимли ёндашув, бу тизимли тахлилни амалга ошириш йулини белгилаб бериш учун хизмат киладиган мажмуа хисобланади. Тизимни (объектни) бошкаруви билан боглик булган масалани хавфсизликни таъминлаш назари асосида тизимли тахлил килишни тадкикотчи куйидаги кетма-кетликда амалга ошириши максадга мувофик:

- узининг илмий салохиятини инобатга олиб, тадкикотнинг вазифа ва максадини (яъни, истикболдаги истакли холатини) белгилаб олиши;

- тахлил учун танланган тизимни (бунда фаолият сохалари назарга олинган) хамда ташки мухитнинг ривожланиш тарзи ва прогнозини тадкикотда белгиланиши;

- ташки мухит омилларини (истеъмолчилар бозори, мол етказиб берувчи хамда ракобатчилар ва бошкалар) тадкик килиб, унинг истикболини белгилаши;

- максад ва вазифаларнинг тизим тузилиши(яратилиши)да ифодаланишини белгилаб олиши лозим.

REFERENCES

1. Педагогика: 1000 та саволга 1000 та жавоб / Мет. кулл. У.И.Иноятов, Н.А.Муслимов, М.Усмонбоева, Д.Иногомова. - Т.: Низомий номидаги ТДПУ, 2012. - 193 б. 20.

2. Педагогика фанидан изохли лугат / Тузувчилар Ж.ЮДасанбоев ва бошк. - Тошкент: "Fan va texnologiya" нашриёти, 2009. - 671 б.

3. Психология. ^искача изохли лугат / Тузувчилар: М.Г.Давлетшин ва бошк. Масъул мухаррир М.Г.Давлетшин. - Т.: Низомий номидаги ТДПУ, 1998. - 46 б.

4. Сайидахмедов Н. Педагогик махорат ва педагогик технология. - Т.: ОПИ, 2003.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.