Научная статья на тему 'ПЕДАГОГИК ФАОЛИЯТДА НОТИҚЛИК ФУНКЦИЯЛАРИ'

ПЕДАГОГИК ФАОЛИЯТДА НОТИҚЛИК ФУНКЦИЯЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
1
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Нутқ функциялари / нутқий жозибадорлик / овоз / матн / нутқий кўникма / ишонтирувчи / руҳлантирувчи / оғзаки нутқ / эпистоляр нутқ / сўзлашув санъти / жарангдор / ёрқинлик.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Халиков Аъзам Абдусаломович

Ушбу мақолада ўқитувчи нутқининг педагогик функциялари энг муҳим дидактик воситалар сифатида намоёт бўлиши, таниқли олимлар илмий тадқиқот ишларида етакчи муаммолардан бири бўлиб келганлиги, унинг бугунги кундаги аҳволи, ривожлантириш зарурияти, замонавий нуқтаи назардан таҳлил қилинган. Муаллиф ўқитувчи педагогик фаолиятида нутқ функцияларининг сирларини пухта эгаллаши қанчалик муҳим эканлигини таъкидлаш билан, уни янада такомиллаштириш йўлларини ёритиб берган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ПЕДАГОГИК ФАОЛИЯТДА НОТИҚЛИК ФУНКЦИЯЛАРИ»

ПЕДАГОГИК ФАОЛИЯТДА НОТЩЛИК ФУНКЦИЯЛАРИ Халиков Аъзам Абдусаломович

Низомий номидаги ТДПУ, "Бошлангич таълим методикаси" кафедрасининг мудири,

педагогика фанлари доктори https://doi.org/10.5281/zenodo.10982451

Аннотация. Ушбу мацолада уцитувчи нутцининг педагогик функциялари энг мущм дидактик воситалар сифатида намоёт булиши, таницли олимлар илмий тадцицот ишларида етакчи муаммолардан бири булиб келганлиги, унинг бугунги кундаги ауволи, ривожлантириш зарурияти, замонавий нуцтаи назардан та^лил цилинган. Муаллиф уцитувчи педагогик фаолиятида нутц функцияларининг сирларини пухта эгаллаши цанчалик мууим эканлигини таъкидлаш билан, уни янада такомиллаштириш йулларини ёритиб берган.

Калит сузлар: Нутц функциялари, нутций жозибадорлик, овоз, матн, нутций куникма, ишонтирувчи, ру^лантирувчи, огзаки нутц, эпистоляр нутц, сузлашув санъти, жарангдор, ёрцинлик.

Аннотация. В данной статье с современной точки зрения анализируются педагогические функции речи учителя как важнейшего дидактического средства, ставшие одной из ведущих проблем в исследовательской деятельности известных ученых, ее современное состояние, необходимость развития. Автор подчеркнул, насколько важно учителю овладеть секретами речевых функций в своей педагогической деятельности, и выделил пути ее дальнейшего совершенствования.

Ключевые слова: Речевые функции, речевая привлекательность, голос, текст, речевые навыки, убедительность, воодушевление, устная речь, эпистолярная речь, ораторское искусство, звучность, яркость.

Abstract. This article analyzes from a modern point of view the pedagogical functions of teacher speech as the most important didactic tool, which has become one of the leading problems in the research activities of famous scientists, its current state, and the need for development. The author emphasized how important it is for a teacher to master the secrets of speech functions in his teaching activities, and highlighted ways for its further improvement.

Keywords: Speech functions, speech attractiveness, voice, text, speech skills, persuasiveness, inspiration, oral speech, epistolary speech, oratory, sonority, brightness.

Педагогикада уцитувчининг касбий фаолиятидаги нотицлик санъати муаммоси Л.С.Выготский, Л.А.Введенская, П.Я.Гальперин, И.А.Зимний, В.В.Ильин, В.В.Краевский, А.Н.Ксенофонтова, В.И.Максимов, Л.И.Скворцов, Л.В.Соколова каби таницли олимлар хдмда бошца психолог олимлар томонидан цизгин тах,лил цилинган.

Уцитувчи нутцининг сифат ва самарадорлигига булган талаблар педагогик жараён вазифаларидан келиб чицади. Уцитувчига хос нутцнинг асосий вазифалардан бири -билимларни уцувчиларга тулацонли, мукаммал тарзда етказиб беришдан иборат. Уцитувчи нутцининг узига хос жихдтлари билан, уцувчиларнинг тафаккур кенглиги билан билимларни муваффациятли цабул цилиши ва эслаб цолишлари уртасида тугридан-тугри боглицлик мавжуд. Уцитувчининг нутци билимларни цабул цилишга ёрдам бериши х,ам, ёки аксинча цийинлаштириши х,ам мумкин.

Ушбу вазифанинг мух,имлиги шундаки, билимлар уцитувчи нутцининг узига хос ёрцинлиги билан, яъни эмоционал ранг-баранглиги, мулойим ва жарангдор охднги, бир

маромда тулкинсимон йуналтирилганлиги, сузларнинг образли талаффузи туфайли урганилаётган мавзу таълим олувчи укувчилар хотирасида узок вактгача сакланиб колади.

Таникли педагог олимлар М.Н.Скаткин ва И.Я.Лернер шундай ёзишган: "Дарсда янги мавзуни баён килишда укитувчи нуткининг асосий педагогик вазифаси - укувчилар онгига нафакат урганилаётган билимларни етказиш, балки улар тафаккурида урганилган билимларга нисбатан хис-туйгу, бебахо кадрият сифатида муносабатни, уз хулк-атворида билимларни дастуриламал деб билиш заруриятини асос килиб олишни шакллантириш керак. Замонавий дидактика таълим мазмунига хамда укувчилар онгига урганилаётган билимларга нисбатан хис-туйгу билан ва бебахо кадрият сифатида муносабатда булишни талаб килмокда".

Укувчиларни огзаки ва ёзма нуткнинг таъсирчан гузал охангларига ром килишнинг асосий шартларидан бири, уларга нима учун ва нима сабабдан нуткни яхши эгаллаш зарурлигини илк мактаб партасига келиб утирган кунданок тушунтиришдир.

Афсуски, укувчилар агар замонавий, маданий ва зиёли инсон булишни истаса, огзаки ва ёзма нуткни мукаммал билишлари барча касб эгалари учун хам накадар зарурлигини ёшлигидан тушунавермайдилар (бирок бу хакда хар бир ёш йигит ва киз орзу килади, лекин унга кандай эришишни билмайдилар).

Укитувчининг касбий тайёргарлигида нуткнинг ахамиятини тахлил килар экан, Б.Ц. Бадмаев ва А.А. Малышев каби олимлар огзаки ва ёзма нуткнинг узига хос хусусиятларга эга булган куйидаги функцияларини ажратиб курсатишган:

Огзаки нуткнинг узига хос педагогик функциялари ахборот берувчи, ишонтирувчи, рухлантирувчи, кунгил очувчи, чорловчи каби нуткий фаолиятлардан иборат

Ахборот берувчи нутк одамларни сунгги маълумотлардан хабардор килади, уларнинг кизикувчанлигини уйготади, аввалдан маълум булган бирор нарса тугрисида янада янги таассуротларни хосил килади. У холислиги, объективлиги, нотикнинг сиёсий жихатдан шахсий майлини истисно киладиган бетарафлиги билан ажралиб туради.

Бундан ташкари, ахборот берувчи нутц инсонларнинг амалий эхтиёжларига жавоб берадиган янги, долзарб, кизикарли маълумотларга интилишига мулжаллангандир.

Ишонтирувчи нутк %ис-туйгуларга, э%тиросга бой, мазмунан сузловчи шахсга карам булиб, лекин шу билан бирга сузловчи нутки таъсирчан ва маъноли, лугавий жихдтдан чукур мантикка эга булади, кандайдир коидаларни, маълум бир нуктаи назарни исботлаш ёки аксинча, рад килиш, кандайдир (ёки кимнингдир) мавкени тасдиклаш ёки рад килишга йуналтирилган булади. Амалда ишонтирувчи нутк илмий гояларни таргиб килиш ёки сиёсий таргибот ишларини олиб бориш учун ишлатилади.

Рухлантирувчи нутк - таргибот ва ташвикот нуткининг турларидан бири булиб, бунда гапирувчи тингловчиларни уз нуткига ишонтиришдан ташкари кандайдир хаётий масалаларга аниклик киритишга, тингловчиларга унинг келгусида мухим ахамиятга эга эканлигини таъкидлашга ва уларни рухан кунгилларини кутаришга интилади. Ахборот берувчи нутцдан фарци шундаки, рухлантирувчи нутц янги маълумотларни бериш, янги ахборотларни тацдим цилиш, шунингдек, одамларнинг фикрини ташвицот асосида узгартиришни уз олдига мацсад цилиб цуймайди. Масалан, ишончли вакил депутатликка, хокимликка ёки бирор мансабдаги номзодга овоз беришни таргиб килаётиб, номзоднинг фойдали мехнат фаолиятини намойиш килувчи ёки тасдикловчи далилларни ва ракамларни баён килиши овоз беришга чакирмаган холда ва амалда фикр мулохаза юритиб, уларни

куллашга рухлантириши мумкин.

Агар рухлантирувчи нутцда нотиц уринли гапираётган булса ва одамларга унинг сузлари ёциб тушса, нотик гапирганига улар риоя килиши, олижаноб максадлардан чалгитадиган майда гапларни, ахамиятсиз гояларни бир четга суриб ташлаш истаги унинг бевосита натижаси сифатида майдонга чицади.

Кунгил очувчи нутк. Унинг максади уз номида акс этган, чунки кунгил очувчи нутцтингловчиларни хурсанд килишдан, уларни хотиржамликка ва хушчакчакликка ундашдан, зарурият пайдо булганда овунтиришдан бошка максади йук. Одамлар кунглини хушлаш, уларни хурсанд килиш - огзаки нутк мазкур турининг асосий максадидир. Кунгил очувчи нутц муайян шароитлардагина уз олдига куйилган максадга жавоб бериши мумкин. Биринчидан, тингловчининг диккатини ва кизикишини жалб килиш учун унда хазил ва жиддий фикрлар, хакикат ва уйдирмалар, кисса ва латифалар, беозор хазил-мутойибалар ва уткир сатира, пичинг ва калбаки жиддийлик аралаш булиши, бир-бирининг дустона сатирали куриниши акс этган суратларини чизиши лозим. Иккинчидан, кунгил очувчи нутцни маромига етказиб гапирувчининг узи хам хазилкаш ва одамларни кулдира олиш кобилиятига эга булиши лозим. Бу кобилият хаммага хам насиб килавермайди. Сатирик ёзувчилар, юмористик жанрда фаолият курсатаётган артистлар, цирк масхарабозлари, театрнинг комедияли спектакллари ва кинокомедияларда рол уйновчи актёрлар бундай истеъдодга эгадирлар. Учинчидан, кунгил очувчи нутцнинг мавзуси аниц ва муайян мантиций ривожланишга, ягона мазмуний чизицца ва мазкур жанрга хос булган, лекин белгиланган дацицаларга мулжалланган %ажмга эга булиши керак.

Ёзма нуткнинг узига хос функциялари. Бизга маълумки ёзма нутк, бирор фаолият тури билан богланган, узининг алохида мустакил максадига эга эмас, бошка бирор фаолиятга дахлдор мулокот турларига хам мансуб эмас, шахс томонидан ёзилаётган бирорта матн хам бебахо хисобланмайди, аммо бошка хар кандай фаолиятнинг воситаси булиб хизмат килади. Инсон томонидан бажарилаётган бирор фаолиятнинг воситаси булиш - унинг асосий функциясидир. Хуш, ёзма нутк кайси фаолият турларида восита сифатида кулланилади? Бу аввало эпистоляр фаолиятда, ёзма (адабий) ижодиётда, илмий-тадцицот ишларининг бориши ва натижаларини ёзиб боришда, бошцарув фаолиятида.

Эпистоляр фаолиятда ёзма нутцда икки инсон маълум бир масофадан туриб бир-бирларига ёзма равишда бевосита алоца цилишлари мумкин. Бир бирларига яцин масофада булсаларда, учрашиб гаплашишни лозим курмаган ёки буни иложи булмаган огир вазиятда алоца воситасини бажаришдир. Баъзан одамлар учрашиш имкониятига эга булганларида хам уз фикр-мулохазаларини, гояларини, дардларини, ички хиссиётларини жамиятда узи тутган позициясини, мавкеини ёзишмалар оркали баён килиб алока килишни афзал куришган. Масалан, мутафаккир аллома Алишер Навоийнинг уз устози Абдурахмон Жомийга, шогирдларига, дустларига ёзган хатлари, ёки бошка машхур алломаларнинг, шоир ва ёзувчиларнинг якин инсонларига ёзган хатларини мисол килиб келтиришимиз мумкин. Вахоланки, улар ижодий фаолият зарурияти юзасидан мунтазам учрашиб турганлар. Дунёда машхур мутафаккирлар, алломалар, ёзувчилар, шоирлар, бошка турли таникли тарихий арбобларнинг эпистоляр мероси хозирги кунда улкан маданий ва маънавий кимматга эга булиб, илмий тадкикот ишлари учун асосий манба булиб хизмат килмокда. Ёзма нутк функцияси булмиш эпистоляр жанрнинг узига хос хусусияти - ундаги самимийлик даражасининг ута юкорилиги ва бир пайтнинг узида оммадан яширинлигидир, чунки муаллифлар хаётлигида уларнинг хатлари нашр этилиб оммага такдим этилмайди.

Эпистоляр фаолиятнинг мах,сули сифатида хат ва ёзишмалардан ташцари эсдаликлар, откриткалар, телеграммалар, шахсий характердаги телефакслар х,ам мух,им ахдмият касб этади.

Ёзма (адабий) ижодиёт - ёзма нутцнинг яна бир мух,им функцияларидан бири булиб, унинг вазифаси ёзувчи, шоир, журналист мех,натини оммалаштиришдан иборат. Адабий асар эпистоляр жанр каби бир шахсга царатилган булмай, балки куп одамларга, оммага - китобхонларга, яъни мавх,ум истеъмолчиларга мулжаллангандир. Шунинг учун ёзма ижодиётнинг адабий мах,сулоти, муайян доирадаги, маълум тоифадаги китобхонларни назарда тутади, аммо аниц бир шахснинг алох,ида хусусиятларини х,исобга олмайди. Шунинг учун х,ам "цишлоц хдёти тугрисида", ёки "мухдббат цисматларини сузловчи" романлар, болалар ва катталар учун мулжалланган эртаклар, турли мавзудаги х,икоялар, оммалашган пьесалар ва драмалар ёзма (адабий) ижодиётнинг маусули уисобланади. Бу албатта, бирорта ёзилган адабий асар китобхонларнинг касби, ёши ёки бошца жихдтдан чегараланган мух,итига мулжалланган дегани эмас: балки болалар учун ёзилган пьесаларни катталар х,ам жон-дилдан томоша цилишлари мумкин, ёки "цишлоц хдётига багишланган" романларни шахдрликлар х,ам катта цизициш ва хдяжон билан уцишлари мумкин.

Шундай цилиб, уцитувчи нутцининг функциялари ранг-баранглиги билан ажралиб туради ва уларнинг барчаси мух,им ахдмиятга эга. Уларга педагогик жараёнда эътибор бермаслик уцитувчи касбий фаолиятини цоницарсиз натижаларга олиб келади.

REFERENCES

1. Дидактика средней школы / под ред. М.Н.Скаткина и И.Я.Лернера.— М., 1982. - С. 103.

2. Эпистоляр фаолият - икки кишининг бир-бирига яцин масофадан туриб ёзма равишда алоца боглаши.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.