CC BY
0
Рашидова Дилафруз Абдуцайюмовна, н.и.ф., мудири кафедраи забони англисии факултети забощои шарци МДТ "ДДХ ба номи акад. Б.Гафуров" (Тоцикистон, Хуцанд)
Рашидова Дилафруз Абдукаюмовна, к.ф.н., доцент кафедры английского языка ГОУ «ХГУ имени акад. Б. Гафурова» (Таджикистан, Худжанд) Pashidova Dilafruz Abduqayumovna, candidate of philological sciences, Associate Professor of the department of English language under the SEI "KhSU after acad. B.Gafurov" (Tajikistan, Khuand) , E-mail: dilafruz.kayumzoda@mail.ru Вожа^ои калидй: Ташаккули жанри мацома, Бадеъуззамони ^амадонй, адабиёти арабизабони форсу тоцик, пайравони жанри мацола
Мацолаи мазкур оид ба омузиши нацш ва мацоми Бадеуззамони Хамадони дар ташаккули жанри мацомаи адабиёти арабу Ацам бахшида шудааст. Муаллиф нахуст ба шаруи истилоуи ва лугавии мафууми мацома пардохта, сипас барои муайян намудани цойгоуи Бадеуззамони Хамадони уамчун асосгузори ин навъи адаби баусуои мустанади илми оростааст. Бо такя ба маводи сарчашмауои дасти аввал ва пажууишуои мууаццицони ватаниву хорици мууацциц Бадеуззамони Хамадониро уамчун аввалин нависандаи мацома муцаррар намуда, пайравони уро дар адабиёти арабу Ацам ва равишуои истицболи ононро аз мацомоти Хамадони мушаххас кардааст.
Ключевые слова: становление жанра макомы, Бадеуззаман Хамадани, персидско-таджикская арабская литература, последователи жанра макома.
Данная статья посвящена изучению роли и статуса Бадеуззамана Хамадани в формировании жанра макома арабской и аджамской литературы. Прежде всего, автор статьи уделяет особое внимание разъяснению терминолого-лексического понятия макома, затем для определения позиции Бадеуззамана Хамадани как основоположника соответствующего литературного направления готовит научно-документированные дискуссии. Опираясь на первоисточники и литературные произведения отечественных и зарубежных исследователей, автор называет Бадеуззамана Хамадани первым автором макомы, а также выделяет его последователей в арабской и аджамской литературах и их подражательные подходы к макомам Хамадани.
Key words: formation of maqoma genre, Badeuzzam Hamadoni, Persian-Tajik literature written into Arabic, followers of maqoma genre
The given article dwells on the study of Badeuzzaman Hamadams role and status in the formation of maqoma genre of Arabic and Ajam literature. First of all, the author of the article pays particular attention to explain the terminologico-lexical notion of maqoma, and then to determine Badeuzzaman HamadanVs position as a founder of the relevant literary type, she prepares scientific documented discussions. Proceeding from the assumption of the first-hand sources and home and foreign researchersл literary productions, the author asserts Badeuzzaman Hamadani as the first author of maqoma and identifies his followers in Arabic and Ajam literature and their imitational approaches to HamadanVs maqomas.
Пайдоиш ва тахдввули жанри макома дар адабиёти форсу точик сарчашма дар адабиёти араб дорад. «Макома» - калимаи арабй буда, дар китобх,ои лугат дар маънох,ои мухталиф ба кор рафтааст.
Калимаи макома дар забони арабй ва форсй истилох,е барои навъи хосе аз насрнависй истифода шудааст, ки хатиб ва суханвар ё адиб ривоёт ва достонх,оеро дар иборатх,ои мусаччаъ, охднгин ва кофиядор, барои чамъе мехонанд ва ё менависанд. Охднгнокии калимах,о, хешй, латофати ибора^о, тародуфи вожагон ва омехтагии назм бо наср, аз вижагих,ои макоманависй буда, ин худ баёнгари он аст, ки макоманависй яъне огохй аз услубх,о ва сабкх,ои адабй мебошад. Дар ин хусус Ибни Тактакй чунин гуфтааст: "Аз мутолиах,ои макомот чуз машки иншо ва огох,ие аз услуб^ои назму наср суде х,осил намеояд. Хдрчанд ки макомот дарбаргирандаи х,икмату тачрибах,ои неку аст, аммо аз он чое, ки бинояш бар гадой мебошад, х,иммати хонандаро паст мегардонад ва бинобар ин аз як чихдт судманд ва аз суи дигар зиёнбор аст"[3,с.13].
DOI:10.51844-2077-4990-2023-4-290-293
ПАЙДОИШИ ЖАНРИ "МАЦОМА"ВА САЙРИ ТАКОМУЛИ ОН
ПРОИСХОЖДЕНИЕ ЖАНРА «МАКОМА » И ЕГО ЭВОЛЮЦИЯ BACKGROUND OF GENRE OF "MAQOMA " AND ITS EVOLUTION
Бадеъуззамони Хдмадонй дар таърихи адабиёти арабизабони форсу точик, ба унвони яке аз нависандагони сохдбибтикор эътироф гардидааст, ки рушду такомули яке аз анвои мутадовили насри арабй ва форсй - макома ба номи у пайванд мегирад.
Ма;омоти Б адеъуззамони Хдмадонй ;абл аз хама аз нигохи фарогии мавзуоти мухталиф, баррасии масоили чудогона ба зоти худ беназир буда, дар он бахсхои адабй, лугавй, каломй ва ахбор чойгохи хосае касб кардаанд.
Закй Муборак ма;омаро ингуна тафсир кардааст: «;иссаи кутохе, ки сохтаи тахайюли нависанда буда, хусусияти асосии он хикояпардозй ва латифагуй аст ва во;еиятхои ичтимоии дар чомеа мавчудбударо ба тасвир мекашад. Нависанда дар ;олаби он бо услуби маснуъ ва мусаччаъ андешаи адабй, фалсафй ва ё эхсоси дарунии худро ба хонанда на;л месозад» [4, с.197].
Дар ма;ома ходисаву во;еахо ё латоиф дар бораи ;ахрамоне бо номи Абулфатхи Искандарй, аз ;авли шахси номаълуме бо номи Исо ибн Дишом ривоят мешаванд. Хдр ду ин шахсият бофтаи хаёлии нависанда буда, саргузашт ва ;иссахои онхо дар ма;омахои гуногун чанбахои мухталифи хаёти ичтимоии асри Х-ро ба зухур меоваранд.
Ровии ма;омоти Бадеъуззамон марде мебошад, ки бисёр сафар мекунад ва пешаи точирй дорад. У шахсест, ки бо рохи хилаву найранг бо рузгори сахти хеш мубориза мебарад. Кахрамони ма;ома дорои хирад ва фарханги пурвусъат аст, ки махорати баланде дар шеъргуй дорад ва ба хавзаи душвортарин чун бахсхои лугавй, навд ва адаб ворид гардида, дар айни эътимод ба илм ва раъйи хеш пирузманд аз он берун меояд [6,с.14].
Абулфатх намояндаи таба;аи поёнии чомеа буда, дар ма;омахои зиёде хамчун гадои оддй, ки бар хилофи дигар гадохо бо хушзабонии махсус шеваи гадой пеша мекунад, тасвир шудааст [5,с.29].
Тамоми мухтавои ма;омоти Хдмадонй бо сабки хоси у вазъияти ичтимоии замонро тачассум мекунанд. Ин айёме аст, ки фасод, табохй, риё ва макру хилла ба он рох ёфтааст ва мардум барои ба даст овардани сарват аз рохи халол ё харом ба хар воситахое даст зада, аз хеч чиз худдорй намекунанд. Хдмадонй монанди як равоншиноси забардаст ва хушёр а;идахои равоншиносона ва хусусиятхои фикрии мардуми асри худро ташрех мекунад ва бо ибороти адабии хазломез ва бисёр латиф таба;аи сарватмандони моли мардумхурро бепарвоёна хачв мекунад. Аз суи дигар, у бо махорати баланди нависандагй ба шархи мушкилот, дардхо ва ранчхои чомеаи замони худ пардохтааст [9,с.9]. Алиризо Заковатй менависад, ки «...Бадеъуззамон дар ма;омот, аз он чи дар во;еияти айнй хаст, сухан мегуяд, на аз он чи бояд бошад» [8,с.11].
Аз Бадеъуззамони Хдмадонй худуди панчоху ду ма;ома бар чой мондааст, ки бештари онхо аз назари маъно, мавзуъ ва фарогирии матолиб аз якдигар тафовут доранд. Бо ин гуфтахо худи Бадеъуззамон дар чое фахр намудааст, ки «аз ма;омоти у ду ва ё ягон ма;омаеро наметавон дарёфт, ки ба хам бо маъно ва ё сурати баён шабохат дошта бошад» [11,с.18].
Шав;й Зайф ва Форс Иброхими Хдрирй муъта;иданд, ки хадафи Бадеъуззамон аз навиштани ма;ома на;ли достон набуда, у бо ин рох мехохад махорати худро дар суханорой, эчоди каломи зебо ва устодии худро дар санъати сачъ нишон дихад [2,c.109;c.10-62].
«Ма;омот»-и Бадеъуззамони Хдмадонй ба хукми намунаи нахустини навъи ма;ома дар адабиёти арабу ачам дар канори тачассуми мачмуи зебоихо ва васоили ороиши калом, истифодаи хунармандонаи насри мусаччаъ ва маснуъ фарогири шарху тавзехи мачмуи мушкилоти ичтимоиву ахло;ии чомеаи худ аст, ки дар симои ;ахрамони марказии он чилвагар шудаанд. Ба сурати афроди гуногуни таба;ахои ичтимоии замони худ даромадани ;ахрамони марказии ма;омахо боиси гуногунрангии мавзуоти ма;омот шуда, ин равиш ба нависанда имкон додааст, ки вазъияти ичтимоии аглаби пешаварон, косибон, точирон ва дигар афроди чомеаро тахлилу баррасй намояд. Ба куи гадой афтодани ;ахрамони ма;омахо, ки амри пайванди маънавии мачмуи онхо миёни хамдигар шудааст, ба зоти худ инти;оди заъфи чомеаи замони нависанда аст, ки шахсиятеро ба ин хунар ва заковату а;л, новобаста аз истифодаи хилаву сехр ба ин рох гузоштааст ва хатто даст ба хилаву сехр задани ;ахрамон хам амри ичтимой ва зарурати мачбурии у махсуб мешавад.
Дар «Ма;омот»-и Бадеъуззамони Хдмадонй мавзуоти мухталифи рузгори муаллиф бо сабке шево ва омехтаи назму наср шарху тафсир ёфтаанд, ки хамин махсусиятхои мавзуй ва хунарии ма;омот боиси фардияти ин таълифот чй аз диди мухтаво ва чй аз назари шеваи нигориш дар ;аламрави насри арабизабони форсу точик гардидааст.
Мухимтарин хусусияти сабки Бадеъyззамон, дар тачассyми хунармандонаи достонхо ва хикоёти чолиб дар дохили макомот мебошанд, ки бо истифодаи мухимтарин унсурхои фасохатбахши забони наср, истифодаи санъатхои бадей, мухимтар аз хама касрати сачъ ба калам омадаанд. Истифодаи Бадеъуззамон аз мачмyи санъатхои бадей чун истиорот ва киноёт, ташбеху тачнис, тарсеъ ва монанди онхо ба кудрати баланди y дар ороиши калом ва офаридани насре чаззоб ва дилкаш такя мекунад, ки дар мачмyъ макомоти Уро ба унвони намунаи барчастаи насри ин давра ва хунари шоистаи нависандагони эронй дар таълифи насри арабизабон муаррифй намудааст.
Дар каламрави адабиёти арабизабон руи кор омадани «Макомот»-и Х,амадонй дар назари аввал номи нависандаи онро хамчун мухтареи ин навъи адабй муаррифй намуд ва аз суи дигар зухури ин навъи ба истилох тоза дар он айём боис гардид, ки минбаъд нависандагон равиши кори уро на танхо дар адабиёти арабизабон, балки дар адабиёти форсу точик низ идома диханд. Намунаи барчастаи макомаи дигари арабй, ки дар таклид аз шеваи кори Хдмадонй руи кор омад, Макомоти Хдрирй аст. Баъдтар ^озй Х,амидуддини Балхй нахустин макомаро дар забони форсй ба калам овард, ки имруз бо номи «Макомоти Х,амидй» маъруфият дорад ва хамингуна як чараёни макоманависй дар адабиёти арабизабон ва форсу точик ривочи тамом касб кард, ки он ба номи мубтакири он Бадеъуззамони Х,амадонй пайванди мухкам мегирад.
Бар асоси афкори адабии Саолибии Нишопурй дар «Ятимат-уд-дахр» метавон ба хулосае омад, ки ба гайр аз тафсилоти Саолибй дар бораи рузгор ва мероси Хдмадонй, инчунин таъкиди ибтикороти вай дар офариниши макома назари аввалин будани Бадеъуззамонро дар эчоди ин навъи адабй ба субут мерасонад. Саолибй хатто муътакид аст, ки Х,амадонй ба навиштани чахорсад макома муваффак шудааст (7, IV,294).
Хдрирй ва Хдмидй таъсири пурбаракоте аз шеваи нигориш ва мундаричаи Макомоти Хдмадонй гирифтаанд ва ин истикбол боис хам шудааст, ки онхо ин бунёдгузори навъи макомаро ба хукми устоди худ эътироф намоянд. Новобаста аз он ки макомаи Бадеъуззамони Хдмадонй ба забони арабй иншо гардидааст, аммо мукоисаи сабкй ва мавзуии он бо нахустин макомаи форсии мутааллик ба Х,амидй маълум менамояд, ки дар чараёни кори худ ^озии Балх бисёре аз хусусиятхои сабкй, хунарй ва шеваи нигориши Х,амадониро пайравй ва хатто ба орият гирифтааст. Ин амр бори дигар гувохй аз он медихад, ки Хдмадонй дар таърихи на танхо адабиёти арабизабон, балки адабиёти форсу точик хамчун бунёдгузори мактаби макоманависй дар насри классикй шинохтаву эътироф гардад. Х,атто аз тахлили киёсии ду макомаи ин ду нависанда «Мазирия» ва «Сикбочия» равшан мегардад, ки макомаи Х,амидуддин тарчумаи форсии макомаи Бадеъуззамон аст, новобаста бар он ки дар кори нависандаи форсизабон тачдиди сабкй ва тафсилоти бештари баёнот ба мушохида мерасад.
Ба навиштаи Саид Хдмиди Табибиён пас аз Бадеъуззамон "беш аз хаштод тан аз ахли завк ва адаб дар забони арабй ва форсй ба таклид аз макомоти вай бархостанд" [9,c.10]. Дар идомаи суханаш вай хашт нафар макоманависони машхури адабиёти арабй ва форсиро ба тартиби зайл ном бурдааст, ки ба таъбири худи вай аз Бадеъуззамон дар нигориши макома таклид кардаанд:
1. Абумухаммад Косим ибни Алии Хдрирй.
2. Абулкосим Мухаммад ибни Умари Замахшарй.
3. Хдмидуддин Умар ибни Махмуди Балхй (муаллифи нахустин макомахои форсй-точикй ва бехтарин мукаллиди Бадеъуззамон ва Хдрирй дар ин фан мебошад).
4. Шамсуддин ибни Шайх Афиф маъруф ба аш-Шобул-зариф.
5. Зайниддин Умар маъруф ба Ибн-ул Вардй.
6. Чдлолуддини Суютй.
7. Носифи Ёзичй.
8. Ахмади Форис аш-Шидёк [9,c.10].
Аз ин мулохизоти донишманди эронй Саид Хдмиди Табибиён чунин натича бармеояд, ки соири макомахои маъруф дар адабиёти арабизабон ва форсизабон дар истикболи китоби Бадеъуззамон ба калам омадаанд. Ин амр хам бешак ба чойгохи хосаи нигоштаи Бадеъуззамони Хдмадонй дар ривочи насри макома дар адабиёти арабу ачам ишорат мекунад. Дар канори ин, нуфузи тарчумаи «Макомот»-и Бадеъуззамони Хдмадонй ба забонхои дунё низ ишороте хам ба хидмати таърихии он ва хам арзиши адабиву мавзyии ин асар дар каламрави адабиёти арабу ачам мекунад.
ПАЙНАВИШТ:
1 . Ёгй, Абдурах,мон. Раъй фил-ма;омот/А.Ёгй. - Бейрут: Дор-ул-кутуб ал-илмийя, 1969.
2. Зайф, Шав;й. Фунун ал-адаб ал-арабй. ал-Фанн-ул-;асаси-ал-мак;ома/Ш.Зайф.-Миср: Дор ал- м аъ о р и ф, 1964.
3. Ибни Та;та;й. ал-Фахри фил-адаб ал-султона.- Миср: ал-Матбаату-р-рахмонийя, 1924.
4. Муборак, Закй. ал-Фанн ва мазохибуху фи-н-насри-л-арабй.-Ч,.1.- Копира: Дор-ул-кутуб ал-мисрийя, 1954.
5. Мустафо аш-Шакъа. Бадеъуззамон Хдмадонй. -Копира: Дор ал-мисрия ал-лубнония, 2003.
6. Мухаммад Абду. Шарх макомот Бадеъуззамони Хдмадонй. - Бейрут: Дор-ул-кутуб ал-илмийя, 1998.
7. Саолибй. Ятимату-д-дахр фй махосин ахли-л-аср.-Ч,.4.-Байрут: Дар ал-кутуб ал-илмия,2000.
8. Карогузлу, Али Ризо Заковати. Бадеъуззамон Хдмадонй ва макомотнависй.-Техрон: Иттилоот, 1364/1944.
9. Хдмадонй, Абулфаз Ахмад ибни Хусайн Бадеъуззамон. Макомот/Тарчумаи форсй аз Саид Хдмиди Табибиён. -Техрон: муассисаи интишороти Амири Кабир,1387.
10Дарирй, Форс Иброхими. Макоманависй дар адабиёти форсй ва таъсири макомоти арабй дар он.- Техрон, 1346.
11.The Maqamat of Ваёо' al-Zaman al-Hamadha^: Translated from the Arabic with an introduction and notes historical and grammatical by W. J. Prendergast. Madras, 1915.
REFERENCES:
1. Yoghi, Abdurrahman.Opinions on maqomas.-Beirut:Scientific Encyclopedia,1969.
2. Zaif, Shavqi. Funun al-adab al-arabi. al-Fann-ul-qasasi-al-maqoma. - Egypt: Enlightenment, 1964.
3. Ibn Taqtaqi. al-Fahri fil-adab al-sultana. - Egypt: al-Matbaatu-r-rahmaniyya, 1924.
4. Mubarak, Zaki. al-Fann va mazohibuh fi-n-nasri-l-arabi. -V.1.- Cairo: Egyptian Encyclopedia, 1954.
5. Mustafo ash-Shaqa. Badeuzzaman Hamadani.- Cairo: Lubnan Encyclopedia, 2003.
6. Muhammad Abdu. Commentary to Badeuzzaman Hamadani's maqoma. - Beirut: Scientific Encyclopedia, 1998.
7. Saolibi. Yatimatu-d-dahr fi mahosin ahl-l-asr. -V.4.-Beirut: Scientific Encyclopedia, 2000.
8. Karaguzlu, Ali Riza Zakovati. Badeuzzaman Hamadani and maqoma writing. - Tehran: News, 1364/1944.
9. Hamadani, Abulfaz Ahmad ibn Husayn Badeuzman. Maqomas/Persian translation by Said Hamid Tabibiyan. - Tehran: Amir Kabir publishing-house,1387.
10. Hariri, Fars Ibrahim. Maqoma writing in Persian literature and the influence of Arabic ones on it. -Tehran, 1346.
11. The Maqamat of Badо' al-Zaman al-Hamadha^: Translated from the Arabic with an introduction and notes historical and grammatical by W. J. Prendergast. Madras, 1915.
