CC BY
18
УДК 83, 3(03) Д.А.РАШИДОВА
ББК 8Т+82+82(091)
^АМО^АНГЙ ВА ТАФОВУТИ МАЦОМА^ОИ «МАЗИРИЯ»-И БАДЕЪУЗЗАМОНИ ХДМАДОНЙ ВА «СИКБОЧИЯ»-И ^АМИДУДДИНИ БАЛХЙ
Маликушшуаро Бахор дар бораи насри асри XII тава;;уф намуда, ба ин хулоса мерасад, ки дар ин сада ма;оманигорй якбора "бо тамоми хасоису лавозимаш дар насри форсй зухур кард ва машхуртарин намунаи он "Ма;омот"-и Хдмидист"(3, 354).
Дар во;еъ, "Макомот"-и Хдмидуддини Балхй аз нахустин макомахои форсист, ки соли 551 х.;. 1156 ба та;лид аз ма;омоти Бадеъуззамони Хдмадонй ва Хдрирй навишта шуда, аз 23 ма;ома иборат мебошад. Худи нависанда дар мукаддимаи макомааш вачхи иншо ва пайванди ма;омоти худро бо макомахои Х,амадонй ва Хдрирй чунин овардааст: «Нафасе дар бемуродй ва даме дар нокомй ба лаб мерасиду дар мутолиаи китоб рузе ба шаб мекашид...то ва;те ба хусни иттифо; дар нашр ва таи он авро; ба ма;омоти Бадеъуззамони Хдмадонй ва Абул;осими Хдрирй расидам ва он ду дурчи гурар ва ду дурчи дурар бидидам.. ва дар аснои он ихтино ва и;тино бифармуд, мар он ки имтисоли амри у бар хони ман айни фарз буд, ... ки ин хар ду ма;омаи соби; ва лохи;, ки ба ибороти тозй ... пардохта шудааст, агарчи бар хар ду мазид нест, аммо авоми Ачамро муфид нест... ва агар ин коси мусанно, сегона гаштй, и;ди у носихи гавхарии коне шудй...» (2, 21).
Аглаби пажухишгарони насри классикии форсу точик низ эътироф кардаанд, ки ^озй Хдмидуддини Балхй нахустин макомаи форсиро бо сабки макомоти арабй офарид ва бо анчоми ин амал рохи наверо дар насри классикии форсу точик барои нависандагони форсизабон огоз бахшид. Ганои маънавй ва хунарии забони насри Хдмидй боиси он шуд, ки навиштаи у мавриди истикболи баъдинагон карор гирад ва шеваи макоманависии вай дар форсй бо фарогирии арзишхои хунарй, корбурди саноеи бадей ва монанди ин ривочи тамом пайдо намояд.
Рочеъ ба макомаи «Сикбочия»-и ^озй Х,амидуддини Балхй, ки онро Мухаммадтакии Бахор тарчумаи таклидии макомаи «Мазирия»-и Бадеъуззамони Хдмадонй хондааст (3, 355), мулохизоти мухталифе чой дорад ва имкон дорад дар иртибот ба хамохангй ва тафовути ин ду макома таъсири Бадеъуззамони Х,амадониро дар ривочи макоманависии форсу точик баён дошта бошем.
Агар тахлили киёсиро аз руи тарчумаи Саид Хдмиди Табибиён, ки аз намунахои бехтарини тарчумаи форсии макомоти Бадеъуззамони Х,амадонй махсуб мешавад, анчом бидихем, ошкор мегардад, ки ба он ки макомаи «Сикбочия» навъе тарчумаи макомаи «Мазирия»-и Хдмадонй аст, аммо дар кори муаллифи он як андоза тафовут ва хатто тозакорихои зиёде ба мушохида мерасанд. Он чй марбут ба хамохангихои ин ду макома вучуд дорад, пеш аз хама ягонагии мазмуни хати сужаи хикояти дохили макома аст, ки накл мешавад. Дар назари аввал дар батни хар ду макома вокеаи даъват ба хурдани гизо, ки яке мазир аст ва дигаре сикбоч ва ба хашм омадани кахрамон ба мушохида мерасад. Масалан, дар тарчумаи макомаи «Мазирия»-и Хдмадонй накли ин вокеа ба сурати зайл аст: «...Исо писари ^ишом гуяд: Дар Басра будам ва Абулфатхи Искандарй низ бо ман буд. Он марди бехамто дар кушодазабонй, ки кушодазабониро фаро мехонад ва кушодазабонй ба у посух медихад... Бо у ба мехмонии яке аз бозаргонон омадем. Дугбо шарх дар ;авсайн оварда шавадпеши мо оварда шуд. Дугбое, ки шахрнишиниро месутуд, дар косаи калон худ аз бисёрй ба ларзиш меомад, аз тандурустй гохе медод ва ба хилофати Муовия гувохй медод. Дар косае, ки чашм аз партави он ба лагзиш меафтод ва зебоие дар он мавч мезад. Х,ангоме ки он дугбо бар суфра чой гирифт ва дар дилхо ватан сохт, Абулфатхи Искандарй бархоста, ба он ва сохибаш нафрин кард, аз он ва хурандааш безорй намуд, ба он ва ошпазаш дашном дод» (5, 169).
Ин вокеа дар макомаи «Сикбочия»-и Хдмидуддини Балхй ба шеваи ба худ хоси нигорандагии муаллифи он тарчума гардидааст, ки ин баргардонро мукаллидон гуфтан нашояд, балки он хеле хунармандона ва бо лахну сабки махсус накл шудааст: «. рузе яке аз маёсири дахр ва машохири шахр, ки дар футувват номе дошт ва дар мурувват коме, хост, ки ихвони сафоро бар гушаи хони сахо чамъ кунад, абкори афкори хар як бозчуяд ва бухури бухори хар як бибуяд ва кунхи холи хар як аз андак ва бисёр бидонад ва дурчи хунари хар як бихонад ва бо он чамъ хамкоса ва кос гардад ва хамалфоз ва хаманфос шавад. Бо яке аз он тоифа, ки ошноие дошт ва дар авомиру навохии иттиход ройе маикоте маълум ва миоде маркум бинход. Ва аз шабхо шаби ялдо муайян
буд ва хуриши сикбо аз хуришхо мубайян ва бар сикбоч музаъфари муаттар карор доданд ва лавзинаи мудавван ва мукаффан ихтиёр карданд» (2, 64).
Аз тахлилу баррасии хар ду макома равшан мегардад, ки нахуст Хдмадонй аз шахси муайяне бо номи Исо ибни Х,ишом ёдовар мешавад, ки ин киссаро накл кардааст, ки хамрох бо Абулфатхи Искандарй мехмони бозаргон мешавад. Аммо Хдмиддуддини Балхй ин хикоятро аз забони дусти худ мешунавад, ки исмаш дакик нест. Тафсилоти вокеа тавассути корбурди сачъ дар нигоштаи Х,амидуддини Балхй зиёдтар ба мушохида мерасад. Фузун бар ин, харчанд иттифоки мехмонии кахрамони макомаи Бадеъуззамон тасодуфй дар хузури бозаргоне меафтад, аммо нокили макомаи Балхй хамрох бо дустонаш бо даъвати марди сахй ва ахли футувват сурат мегирад, ки дар замони худ бо саховатмандй шухратёр будааст. Вакте ки сухани Балхй аз марди ахли футувват меравад, эхсос мегардад, ки дар макомаи ин нависанда таъсири андешахои ахли футувват хамчун чараёни ахлокии замони у равшан аст. Дар идомаи макомаи Балхй ба сари ин хони сикбоч пире даъват мешавад, ки адибу хамовозу хамрох бо ровии макома аст ва аз дидани зарфи сикбоч ба вахшат меафтад: "...чун пирро ба анои сикбо афтод ларза бар аъзо ва ачзо афтод. Х,оле аз хамъ дастуре хост ва бархост, чун шамъ ба пой хост. Пойафзол дар пой кард ва чун бод рафтанро раъй кард. Хамоат мутахаййири он хол ва бо якдигар дар гилу гол шуда. Баъзе ба забон ва маломат карданд ва бархе тадбири гаромат карданд. Пир бар фирор асрор кард ва худро бесубот ва бекарор кард ва маломату гароматро бар сукун ва икомат ихтиёр кард ва ба забони фасех ин абёти малех гуфт:
(Шуморо то рузи растохез бидруд мегуям, дар холе ки абри чашмонам паёпай ашк мерезад)» (2,67).
Зикри ин нукта мухим аст, ки овардани ашъор шеваи чолиби кори Балхист, ки беш аз Хдмадонй мазомини шеъриро дар батни магомоти худ хой додааст. ^озии Балх на танхо ба ашъори арабй ручуъ мекунад, балки дар забони кахрамони вай ашъори форсй низ чой доранд, ки ин тозагй ва тачаддуди сабки нигориши у махсуб мешавад. Масалан, поёнтар аз ин бахси пири ранчида баробари ашъори арабй ин шеъри форсиро тазаккур медихад:
Махур аз руи шахвати дунй, Лукмаи нон, ки боз хохад дошт,
В-аз пайи хирсу озу афзунй. Аз басе лукмахои собунй (2,68).
Чдраёни муколамаву гуфтор ва сухбатхои пир дар хикояти Балхй муфассал аст ва аз гуфтори ин кахрамон эхсос мегардад, ки у намояндаи барчастаи фиркаи футувват аст. Аммо хар ду кахрамон хам сабаби ичтиноб аз гизоро ба шеваи худ шарх медиханд, ки ин амр ба хамохангии айни хати сужа ё вокеан навъе тарчумаи макомаи Х,амадонй будани макомаи Балхиро собит мекунад. Боз хам ин чо равиши тафсир ва шеваи баёноти кахрамонон фарк дорад, ки ин амр аз авлавият касб кардани гуфтори Пири Балхй аз Абулфатхи Искандарии Хдмадонй зохир мешавад. Пири Балхй нисбат ба Абулфатхи Искандарй муфассал ва бо тазаккури аходису нукоти барчастаи ахлокй харф ба забон меоварад, ки ин матлаб ба тафсилоти бештар ва афзоиши чузъиёти макомаи Балхй таъкид мекунад. Хдтто вакте дар хар ду холати макомот вачхи эхтироз аз таомро мехоханд шарх диханд, Абулфатхи Искандарй бо содагии баёнот худ изхор мекунад, ки «достони ман бо дугбо ва андухи ман аз нахурдани он дарозтар аст ва агар дар бораи он ба шумо сухан бигуям аз безор кардани шумо ва табох кардани вактатон дар осоиш нахохам монд»(5, 170). Вале тафсири хамин нукта дар макомоти Балхй бо хамон шеваи хоси муассири он чунин чараён дорад: «Ин дурр носуфта бехтар ва ин сухан ногуфта авлотар. киссае, ки марост бо сикбоч дар дах шаби ялдои доч гуфта нашавад» (2, 67-68) ва боз хам ин суханашро бо шеъре таквият медихад:
Ч,он ройи шитоб кард чун у бишитофт, Дил бар асараш бирафт чун руй битофт (2, 68).
^иссаи Абулфатх бо дугбо дар Багдод бо бозаргоне иттифок меафтад ва достони пири Балхй бо сикбоч дар Нишобур. Ин нукта хам тавзехест, ки ба фаркиятхои чузъии хар ду кисса ишорат мекунад ва тачаддуди кори Балхиро нишон медихад. Бо такя ба ин наметавон ба андешаи Бахор розй шуд, ки макомаи «Сикбочия»-ро тарчумаи таклидии макомаи «Мазирия»-и Бадеъуззамон унвон кардааст. Ин чо танхо бо тахлили киёсии як макома метавон чандин тафовути ин ду макомаро аз хамдигар тазаккур дод:
а) Исми кахрамони макомоти Бадеъуззамон мушаххас аст, аммо Хдмидуддини Балхй танхо аз дусте ёдовар мешавад, ки ин хикоятро ба у накл кардааст.
б) Шахсияти кахрамони хар ду макома аз нигохи тафаккур ва андешаварзй аз хамдигар фарк доранд. Таъсири афкори чараёни ахлокии футувват дар андешахои кахрамони магомоти Х,амидй равшан аст ва у нисбат ба кахрамони магомоти Бадеъуззамон муассиртар сухбат мекунад.
в) Тафсилоти вокеот дар макомаи Хдмидй нисбат ба Бадеъуззамон имтиёз дорад ва кахрамони у дар шархи вокеот муфассал сухбат мекунад.
г) Дар сабки нигориши Х,амиддуддини Балхй корбурди мухассаноти калом ва аносири хунарии наср бештар ба назар мерасад. Ин амр боис ба тасаннуъ ва мавзунияти каломи у гардидааст. Аз суи дигар, корбурди абёт ва шавохиди шеърии арабй ва форсй чанбахои хунарии насри ин нависандаро имтиёз бахшидаанд. Мухакики макомоти Хдмидй адабиётшиноси точик Фаридун Х^одизода низ ба бахси дар мукоисаи макомахои "Мазирия"-и Бадеъуззамон, "Синхория"-и Хдрирй ва "Сикбочия"-и Хдмидй пардохта, ба ин андеша мерасад, ки дар хар яке шабохатхои ба хам хеле наздик ба калам омадаанд. У эътироф кардааст, ки Хдририву Хдмидй макомоти худро дар пайравии хам сабку хам мавзуи макомоти Бадеъуззамон эчод намудаанд, аммо мулохизоти хешро дар иртибот ба фаркияти онхо низ баён доштааст (4,3,7).
Х,амин тавр, таваччух ба тахлили киёсии макомаи Бадеъуззамони Х,амадонй бо макомаи баъд аз у иншогардида, бахусус макомоти форсии Х,амидуддини Балхй он нуктаро ошкор месозад, ки агарчй нависандагони пас аз Бадеъуззамон равишхои махсусеро дар насри макома ба тадрич ба вучуд оварданд, вале маълум мешавад, ки таъсири пурбаракоте аз шеваи нигориш ва мундаричаи макомоти Х,амадонй гирифтаанд ва ин истикбол боис хам шудааст, ки онхо ин бунёдгузори навъи макомаро ба хукми устоди худ эътироф намоянд. Новобаста аз он ки макомаи Бадеъуззамони Хдмадонй ба забони арабй иншо гардидааст, аммо мукоисаи сабкй ва мавзуии он бо нахустин макомаи форсии мутааллик ба Х,амидй маълум менамояд, ки дар чараёни кори худ ^озии Балх бисёре аз махсусиятхои сабкй, хунарй ва шеваи нигориши Х,амадониро истикбол ва хатто ба орият гирифтааст. Ин амр бори дигар гувохЬ аз он медихад, ки Х,амадонй дар таърихи на танхо адабиёти арабизабон, балки адабиёти форсу точик хамчун бунёдгузори мактаби макоманависй дар насри классикй шинохтаву эътироф гардад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Ауэзова,З.М.Особенности развития жанра макамы в арабской литературе XI-XIII вв.Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук/ З.М.Ауэзова.- Санкт-Петербург, 1993.- 24 с.
2. Балхй, Хдмидуддин. Макомоти Хдмидй. Ба тасхехи Ризо Анзобинажод/^.Балхй.- Техрон.-1372
3. Бахор, Маликушшуаро.Сабкшиносй ё таърихи татаввури насри форсй/М.Бахор.-Душанбе: Бухоро, 2012.- 570 с.
4. Хадизаде, Фаредун. Поэтика макам (новелл) Хамиддидина Балхи/опыт художественного -эстетического исследования. Автореферат диссертации канд. филол. наук огии/Ф.Хадизаде.-. Душанбе: 1991.-21 с.
5. Хдмадонй, Бадеъуззамон.Макомот. Тарчумаи форсй аз Саид Хдмиди Табибиён. Техрон, муассисаи интишороти Амири Кабир.1387.-
REFERENCES:
1. Auezova, Z.M. Peculiarities of the Development of Maqoma Genre in Arabic Literature Referring to the XI-th - the XIII-th Centuries. Synopsis of candidate dissertation in philology/Z.M.Auezova.-SPb, 1993.-24 p.
2. Balkhi, Hamiduddin. Hamidi's Maqomot. Under the editorship of Rizo Anzobinazhod/H.Balkhi.-Tehran: University press, 1372.
3. Bahor, Malikushshuaro. Stylistics or the History of Persian Prose Development/M.Bahor.-Dushanbe: Bukhara, 2012. - 570 p.
4. Hadizoda, Faredun. Poetic Maqoma (Novelette) by Hamiddidun Balkhi. Synopsis of candidate dissertation in philology/F.Hadizoda.-Dushanbe, 1991.
5. Hamadoni, Badeuzzamon. Maqomot. Translated from Persian by Said Hamidi Tabibiyon/ Badeuzzamon H. - Tehran: Amir Great publishing-house, 1387hijra.
Хамо^ангй ва тафовути мацомщои «Мазирия»-и Бадеъуззамони Хамадони ва «Сикбоция»-и Хамидуддини Балхи
Вожа^ои калиди: мацома, щмощнгй, адабиёти арабизабони форсу тоцик, наср, Бадеъуззамони Хамадони, Хамидуддини Балхи, «Мазирия», «Сикбоция», тахлили циёси
Мацола ба тщлили циёсии мацомаи "Сикбоция"-и Хамидуддини Балхи ва "Мазирия-и Бадеъуззамони Хамадони" тахассус ёфтааст. Гуфта мешавад, ки дар адабиётшиноси цавле мунташир гардида, ки тибци он адиби асри XII-и форсу тоцик Хамидуддини Балхи дар мацоманигори бештар ба асари щмнавъи адиби асри XI-и араб Бадеъуззамони Хамадони назар дошта, дар ин фан уро тацлид ва гоце афкору осори ин уамтои хешро тарцума менамудааст. Муаллиф бо тахлили циёсии тануо як мацомаи адибони зикршуда тафовути мацомацои ощо ва
уатто тозакорщои зиёди Хамидуддини Балхиро дар ин замина ошкор намудааст. Натицабардори мешавад, ки сарфи назар аз он ки мацомаи Бадеъуззамони Хамадонй ба арабй нигошта шудааст, аммо муцоисаи сабкй ва мавзуии он бо мацомаи форсии ХХамидй аён менамояд, ки вай дар цараёни кори худ бисёре аз вижагиуои сабкй, уунарй ва шеваи нигориши Хамадониро истицбол ва уатто ба царз гирифтааст.
Созвучие и различие макома «Мазирия» Баде'уззамона Хамадони и «Сикбоджия» Хамидуддина Балхи
Ключевые слова: макома, созвучие, арабоязычная персидско-таджикская литература, проза, Баде'уззамон Хамадони, Хамидуддин Балхи, «Мазирия» «Сикбоджия», сравнительный анализ
Статья посвящена сравнительному анализу макома «Сикбоджия» Хамидуддина Балхи и «Мазирия» Баде'уззамона Хамадони. Отмечается, что в литературоведении распространена точка зрения, согласно которой персидско-таджикский литератор XII века Хамидуддин Балхи в написании макома, опираясь в основном на такого же рода произведение арабского литератора XI века Баде'уззамона Хамадони, подражал ему в данном аспекте, также иногда переводил мысли и сочинения последнего. Автор статьи на основе сравнительного анализа одного лишь макома из творчества упомянутых литераторов раскрывает отличительные особенности их макома и даже многие нововведения, которые при этом были осуществлены Хамиддудином Балхи.
Подытоживая результаты своих изысканий, автор статьи высказывает мнение, о том что макома Баде'уззамона Хамадони написано на арабском языке, но его стилевое и тематическое сопоставление с персидским макома Хамиддудина Балхи выявляет, что он в процессе творческой работы перенял и заимствовал многие стилевые и художественные особенности манеры изложения Хамадони.
Consonance and Difference of Maqoma "Marziya" by Badeuzzamon Hamadoni and
"Sikbojiya" by Hamiddudin Balkhi
Key words: maqoma, consonance, Persian-Tajik literature written in Arabic, prose, Badeuzzamon Hamadoni, Hamiduddin Balki, "Maziriya", "Sikbojiya " comparative analysis
The article dwells on the comparative analysis dealing with the maqomas called "Sikbojiya" by Hamiduddin Balki and "Maziriya" by Badeuzzamon Hamadoni. It is underscored that in literary criticism there has spread the viewpoint according to which Persian-Tajik men-of-letters who lived in the Xll-th century as Hamiduddin Balkhi in maqoma writing proceeded from the same sort of literary productions of Arabic men-of-letters (XI) like Badeuzzamon Hamadoni, they imitated Arabs in the relevant aspect, as well as, sometimes Balkhi pursued the same ideas and translated Hamadonfs compositions. Designing on the premise of comparative analysis of one of the maqomas out of the creation of the mentioned man-of-letters the author of the article reveals distinguished features of their maqomas, hereby, a lot of innovations being carried out by Hamiddudin Balkhi as well. Adducing the results of her explorations the author of the article expresses her own opinion running to the effect that even though Badeuzzamon Hamadonfs maqoma is written in Arabic, however, its stylish and thematical comparison with the Persian variant by Hamidduddin Balkhi demonstrates that he accepted and borrowed a great deal of stylish and imaginative peculiarities of Hamadonfs manner of reproduction in the process of creative work, in general.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Рашидова Дилафруз Абдуцайюмовна, номзади илмуои филологи, мудири кафедраи забони англисии факултаи забощои шарци Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Гафуров(Цум^урии Тоцикистон, ш.Хуцанд), E-mail:dilafruz.kayumzoda@mail.ru Сведения об авторе:
Рашидова Дилафруз Абдукайюмовна, кондидат филологических наук, заведующая кафедрой английского языка факултета восточных языков Худжандского государстенного университета имени академика Б.Гафурова (Республики Таджикистона, г.Худжанд), E-mail:dilafruz.kayumzoda@mail.ru Information about the author:
Rashidova Dilafruz Abduqayumovna, candidate of philological sciences, chief of the department of English and Chinese languages attached to the Faculty of Oriental Studies under Khujand State Univeristy named after acad. B.Gafurov (Tajikistan Republic, Khujand)
