CC BY
19
УДК 8 точ (03)
ББК 83.3точ (92) Д. А. РАШИДОВА
МАЦОМИ БАДЕУЗЗАМОНИ ^АМАДОНЙ ДАР ТАШАККУЛИ ЖАНРИ МАЦОМА ДАР АДАБИЁТИ АРАБУ А^АМ
Пайдоиш ва тахаввули жанри ма;ома дар адабиёти форсу точик сарчашма дар адабиёти араб дорад. Аксари лугатномахо дар шарху тавзехи «ма;омот» овардаанд, ки он дар лугат чамъи калимаи "ма;ома" буда, маънии «чои нишастан, мачлису мачмаъи забила, суханронй, мавъиза, хутба»-ро дорад. Дар мавриди истилохи адабй бошад, Хусайни Хатибй ба на;л аз манобеи адабй дар шархи мафохими ин навъи адабй чунин овардааст: «Ма;омот ;исмате аст аз а;соми ;исас, ки бо сарфи назар аз такаллуфоти лафзй ва маънавй, ки дар он хадафи аслй аст, аз чанбаи достонй хечгуна арзиш ва танаввуе надорад ва ма;суди нависанда аз ибдоъ ва иншои он ин аст, ки битавонад бо фароги бол ва вусъати мачол хар чй бештар саноеи лафзй ва бадей, бахусус сачъро дар он ба кор бурда ва дар он бо лугатпардозй ва таркибсозй нихояти хунари худро дар фанни насрнависй ба шеваи маъмул дар ин давра ироа дихад» (9, 546-547). Алиризо Заковатии Карогузлу бошад, дар робита ба мафхуми истилохии ма;ома навиштааст, ки «Он чи мусаллам аст итло;и ма;ома дар маънии истилохй, ки иборат аз ;итъае аст мусаччаъ ва маснуъ ва шомили достон ё ходисае (маъмулан дар мачмуаи ма;омот ;ахрамони достон яке аст), аз Бадеуззамони Хдмадонй шуруъ шуда ва хамин истилохро худи у ба кор бурдааст»(2, 13). Дар тафсири маънии лугавй ва истилохии вожаи ма;ома худи Бадеуззамони Хамадонй, ки нахустин таълифгари ин навъи адабй эътироф шудааст, онро ба маънии «мачлис» ба кор гирифтааст (6,292):
ч!*- ¿AuAiu jL ^-J AJLIC- Jj^^ll ¿A^LL-lu JJa Jii ^-yjc- VljiA ¡¿¿i p'"*,- ¡¿. ^".Г ¿Jla
«Кола Исо ибну ^ишомин : фа;улту либаъзил хозирина: ман хаза? Кола: гарибун ;ад тароа ла аърифу шахсаху, фасбир алайхи ила ахири ма;аматихи, лааллаху юнбиъу биаламатих».
«Исо ибни Дишом мегуяд: Яке аз хозирбудагонро пурсон шудам: ин кист? У чавоб дод: Шахси номаълумест, ки якбора ин чо пайдо шуд, ки ман уро намешиносам. Аслан набояд шитоб кард, шояд дар охири мачлис хама аз ин огох шаванд».
Дар мавриди фахмиши адабии ма;ома ва манобеи зухури он дар адабиёти арабу Ачам назароти чудогонае чой дорад. Аксари пажехишгарон сарчашмаи зухури ин навъи адабиро ба истилохи хутба дар адабиёти арабй пайванд додаанд. Хдмзамон, ба таъкиди донишманди маъруф Хусайни Хатибй, «ин лугатро шуарои давраи чохилият ва аз он чумла Зухайр ибни Абисулма ва Лабид ибни Рабиа, сохиби чахорумин муалла;а аз муалла;оти сабъа, дар ашъори худ ба маънии «мачлис» ва «махалли ичтимои забила» ба кор бурдаанд». (9.544) Дар китоби му;аддаси «Куръон хам як маротиба вожаи ма;ома ба маънии «мачлис» ва мутародиф бо «надия» ва як бор ба маънии «чои мондан» истифода шудааст. Дар ояти 73 сураи Марям омадааст:
IJJj ^^i-ij l^Lii JLAJJJISI l^T ^¿ili ^JJJI Jl! LIJIJT ^HJ Ibjj
Ва из тутло алайхим оётуно байинотин ;олаллазина кофару лиллазина оману айюл-фари;айни хайрун ма;оман ва ахсану надийан.
«Ва чун оёти возехомадаи Мо бар онхо хонда шавад, кофирон ба муъминон гуянд: «Кадом як аз ин ду гурух дар мартаба бехтар аст ва аз руи мачлис некутар аст?»
Ва хамчунин дар ояти 35 сураи Фотир зерин омадааст: Lfei tiii Sj ^-^i Lfei ^ 2-ilii-ll jH liii ^ JJI
Аллазй ахаллано дора-л-му;омати мин фазлихи лайамассуно фихо насабун ва ло йамассуна фихо лугуб.
«Он, ки моро аз фазли Худ ба сарои хдмеша мондан фуруд овард; дар он чо х,еч ранче ба мо нарасад; ва дар он чо х,еч мондагй ба мо нарасад».
Бо такя ба ин оёти ;уръонй метавон натичае ба даст овард, ки корбурди ин мафхум дар китоби му;аддаси Куръон ба сарчашмаи ;уръонй доштани ин навъи адабй ишорат менамояд.
Аз сеи дигар, маълум мешавад, ки маъной дар китоби му;аддаси Куръон ба кор рафтаи ин вожа то чое ба маънии истилохии он низ таъсире гузоштааст.
Хусайни Хатибй бо мурур ба таърихи тахаввули маъноии ма;ома таъкид месозад, ки дар давраи Аббосиён ма;ома чанбаи динй пайдо намуд. Аз чумла, дар робита ба ин матлаб менависад: «Дар огози давраи Аббосиён калимаи ма;ома чанбаи динй ёфт ва ба аходис ва хутабе гуфта мешуд, ки дар мачолиси хулафо эрод мегашт ва сипас ба тадрич дар маънои мутародиф бо ашъор ва ахбор ва таърих истеъмол шуд, чуноне, ки Масъудй дар «Муручу-з-захаб» ва Ч,охиз дар «ал-Баён ва-т-табйин» ва Ибни Кутайба дар китоби «аш-Шеър ва-ш-шуаро» ва Ибн Абду раббихи дар китоби «ал-Ивд» ва Тартушй дар «Суроч ал- мулук» ва Ибни Мудаббир дар «Рисолат ул-азроъ» онро дар маънии хитоба ё мутародиф бо шеър ва мисол ва хикоёт ва таърих ба унвони яке аз аркони адаби араб ба кор бурдаанд» (9,545). Маънии хитоба доштани ма;омаро таъкид намудани ин муаррихон ва адибон он назаррро та;вият мебахшад, ки хутбахои ахди аввали исломй яке аз сарчашмахои зухури ин жанр дар адабиёти Арабу Ачам гардидаанд. Аз сеи дигар, хатто зимни тарчумаи ма;омаи Бадеуззамони Хамадонй, ки зикраш дар боло рафт, муха;;и;и рус Долинина вожаи ма;омаи дар матни нависанда ба кор рафтаро муродифи калимаи хутба ё хитоба ба забони русй тарчума кардааст (5,128).
Ба таъкиди Мустафо Шакъа тарчумаи инглисии вожаи ма;ома хам дар ин забон маънои мачлисро (assemMies) додааст. Вай бо такя ба назароти мутарчими англисии ин ма;омот менависад: «Барои он ма;омот ин гуна номида шудааст, ки ;ахрамони он шахси гоиб аст, ки бо суханони худ касро ба шигифт меандозад(6,294).
Хамин тавр, чунонки гуфта омад, нахустин нависандаи ин навъи адабй дар адабиёти арабу Ачам Бадеуззамони Хамадонй эътироф шудааст. Бо ишора ба ин матлаб Хусайни Хатибй хам менависад, ки Бадеуззамони Хамадонй онро дар маънии истилохи хос ба мафхуме, ки имрез дар адаби арабй ва форсй аз он хоста мешавад, унвони китоби худ ;арор додааст (9,546).
Шоистаи тазаккур аст, ки Хусайни Хатибй ин назари хешро бар асоси афкори адабии Саолибии Нишопурй дар «Ятимату-д-дахр» мустанад намудааст, зеро Саолибии Нишопурй бо Бадеуззамон муло;от кардааст.Тафсилоти Саолибй дар бораи резгор ва мероси Хамадонй, инчунин таъкиди ибтикороти вай дар офариниши ма;ома назари аввалин будани Бадеууззамонро дар эчоди ин навъи адабй ба субут мерасонад. Саолибй хатто меъта;ид аст, ки Бадеуззамони Хамадонй ба навиштани чахорсад ма;ома муваффа; шудааст (7,241). Вале во;еият ин аст, ки аслан «Ма;омот»-и хешро Хамадонй дар чавоб ба «Чихил хадис»-и Ибни Дурайд навиштааст. Хамин исти;бол ва пайравии Бадеуззамони Хамадонй андешахоеро низ ба миён овардааст, ки геё нахустин нигорандаи ма;ома на Бадеуззамон, балки Ибни Дурайд аст. Вале бо такя ба андешахои Саолибй метавон натичаи сахехи илмй гирифт, ки возеъкунандаи ма;ома хамин Бадеуззамон аст ва агарчй е дар исти;бол аз Ибни Дурайд ин асари хешро ба ;алам овард, аммо чанд тафовуте аст, ки далели аввалин будани Хамадониро собит мекунад:
Аввал, ин ки Ибни Дурайд «Чихил хадис» ё ба истилохи адабй «арбаин»-и худро дар шархи чихил хадиси хазрати Паёмбари акрам(с) нигоштааст, аммо исти;боли Бадеуззамони Хамадонй айнан набуда, балки пеш аз хама шумораи ма;омоти худро ба 51 расонидааст, яъне аз нигохи теъдод хам матолибе афзудааст. Лозим ба таъкид аст, ки Форс Иброхими Харирй теъдоди ма;омахои Бадеуззамонро ба 150 расонида навиштааст, ки «А;идае, ки теъдоди ма;омоти Хамадонй 400 мебошад, иштибохи калон аст, зеро у ба муораза бо ибни Дурайд 40 ма;ома навиштааст, на ин ки 400. Аммо зохиран ба назар чунин мерасад, ки Хамадонй нахустин бор дар Нишопур фа;ат 40 ма;ома навиштааст, валекин пас аз чанде ба иллати шухрате, ки аз ин рох ба даст овад, бар он шудааст, ки боз хам ма;ома нависад ва 60 ма;ома дар хамд ва санои Халифа ибн Ахмади Сомонй навишт. Сипас 50 ма;омаи дигар бар он афзуд ва бад-ин гуна теъдоди ма;омоташ ба 150 расид» (8,57).
Дуввум, «чихил хадис » ё «арбаин» хам сурате муста;ил дар адабиёти арабу Ачам дорад ва ба хукми навъи алохидаи адабй эътироф шуда, дар марохили баъдина хатто дар адабиёти форсй ривочи тамом ёфтааст.
Ба сурати ма;ома эчод шудани нигоштахои Хамадонй дар пайравй аз Ибни Дурайд ишорат бар он мекунад, ки ин нависанда харчанд аз е пайравй намудааст, аммо исти;боли вай сурати навоварона дошта, дар ;олиб ва жанри наве бо номи ма;ома вазъ гардидааст. Ин ибтикори е барои зухури навъи тозаи адабие боис омадааст, ки дар адаби арабу Ачам номи ма;омаро гирифта, ба Бадеуззамон хамчун бунёдгузори ма;ома манзалате ато кардааст.
Алиризо Заковатии Карогузлу хам ба хамин назар мувофи; аст ва дар мавриди мутаассир будани вай аз Ибни Дурайд чунин меандешад, ки аввалан маълум нест ;итаъоти Ибни Дурайд мушаххасан чй буд? Сониян онхоро «аходис» меномиданд на ма;омот». (2,71) Афзуда бар ин, е чунин мешуморад, ки «шохиди соди; дар ин ;азия он аст, ки Харирй- бузургтарин ма;оманавис баъд аз Бадеуззамон аст, дар му;аддимаи ма;омоти худ ба та;аддум ва пештозй ва ибтикори Бадеуззамон дар ин замина эътироф кардааст». Ин андешаи худро Карогузле бо овардани матлаби Харирй аз му;аддимаи ма;омоташ ба таври зайл ба субут мерасонад» '^t^ j jb^i jl ...^J^JII J^J I^JS jiil ...^1ЛЛА j jl^ill I^CJJJI ^iUl
(2,16)."...^
«Ма;омоте, ки Бадеуззамони Хамадонй ва хал;и Хамадон аст, ки хамчун навовар ибтикор намудаанд...ма;омоте мебошад, ки дар он рохи Бадеуззамонро пайравй намудаам, ...рахмати Худо бар у бод, пешгирандаи гояхо ва сохиби аломатхои хос буд.»
Форс Иброхими Харирй низ меъта;ид аст, ки асоси мухками илмй барои асосгузори жанри ма;ома донистани Ибни Дурайд мавчуд нест. E ба ин назар аст, ки «бояд дар назар дошт, ки аходиси ибни Дурайд дар мавзуи кадия нест, дар холе, ки Хамадонй мавзуи гадоиро асли достонхои худ ;арор додааст. Аходиси ибни Дурайд ба шакли ривоёт навишта шуда, муттако ба асноди соби; аст ва аз лихози сабк голибан мусаччаъ ва пур аз алфози гариб мебошад. Ба назар мерасад, ки хадафи нависанда омухтани лугат ба шогирдон будааст. Хамадонй низ ин хадафро дар назар дошта, мунтахо ба латофат ва ди;;ати бисёр» (8, 56).
Нуктаи савум он аст, ки агар ба андешаи Саолибй такя намоем ва бипазирем, ки шумораи ма;омахои Бадеуззамон аз чахорсад адад мегузаранд ва 51 адад танхо аз онхо имруз бо;й мондаанд, пас маълум мешавад, ки Бадеуззамон дар нигориши ин навъи адабй ба ма;оми устодй расидааст ва шояд дар миёни осори вай аз лихози теъдод шумораи ма;омоташ бештар аз хама бошад. Ин нукта хам ба авлавияти ма;оми Бадеуззамон дар нигориши жанри ма;ома таъкид мекунад.
Дар пайванд ба ин матлаб метавон таъкид намуд, ки дар ма;омахои баъдй ба унвони пешрави ма;омнависй эътироф шудани Бадеуззамони Хамадонй хам далели возеъкунандаи ин жанр будани у махсуб мешавад. Ба навиштаи Саид Хамиди Табибиён-мутарчими форсии «Ма;омот»-и Бадеуззамон пас аз у беш аз хаштод тан аз ахли зав; ва адаб дар забони арабй ва форсй ба та;лид аз ма;омоти вай бархостанд»(10,10). Дар идомаи суханаш вай хашт нафар ма;оманависони машхури адабиёти арабй ва форсиро ба тартиби зайл ном бурдааст, ки ба таъбири худи вай аз Бадеуззамон дар нигориши ма;ома та;лид кардаанд:
1. Абумухаммад Косим ибни Алии Харирй.
2. Абул;осим Мухаммад ибни Умари Замахшарй.
3. Хамидуддин Умар ибни Махмуди Балхй муаллифи нахустин ма;омахои форсй-точикй ва бехтарин му;аллиди Бадеуззамон ва Харирй дар ин фан мебошад.
4. Шамсуддин ибни Шайх Афиф маъруф ба аш-Шобул-зариф.
5. Зайниддин Умар маъруф ба ибн-ул Вардй.
6. Чдлолуддини Суютй.
7. Носифи Ёзичй.
8. Ахмади Форс аш-Шадё; (10,10).
Аз ин мулохизоти донишманди эронй Саид Хамиди Табибиён хам натича бармеояд, ки соири ма;омахои маъруф дар адабиёти арабизабон ва форсизабон дар исти;боли китоби Бадеуззамон ба ;алам омадаанд. Ин амр хам, бешак, ба чойгохи хосаи нигоштаи Бадеуззамони Хамадонй дар ривочи насри ма;ома дар адабиёти арабу ачам ишорат мекунад. Дар канори ин, нуфузи тарчумаи «Ма;омот»-и Бадеуззамони Хамадонй ба забонхои дунё низ ишороте хам ба ;идмати таърихии он ва хам арзиши адабиву мавзеии ин асар дар ;аламрави адабиёти арабу Ачам мекунад. Аз чумла, намунахои ма;омоти Бадеуззамон бо забонхои англисй дар соли 1915 дар Мадрас, 1973 дар Лондон, бо забони фаронсавй соли 1957 тарчума шудааст. Хамзамон, 15 ма;ома аз ин асар ба забони руминй дар Бухарест соли 1981 ва бахше дигар аз ма;ома бо забони итолиёй дар соли 1995 дар Женева ва соли 1999 бо забони русй тарчума гардидааст. Тарчумаи форсии «Ма;омот»-и Бадеуззамони Хамадонй соли 1387 бо эхтимоми донишманди эронй Саид Хамиди Табибиён сурат гирифтааст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Абдурахмон, Ёгй. Раъй фил ма;омот. / Ё. Абдурахмон.- Байрут, 1969,-71с
2. Ё;ут, ал- Хамавй. Муъчаму-л-удабо, ч. 1-2. -Кохира: / Х. Ё;ут, Дору-л-фикр, 1980- 140с.
3. Карогузлу, Али Ризо Заковатй. Бадеъуззамон Хамадонй ва ма;омотнависй./ А. Карогузлу,
Техрон: Иттилоот, 1944. - 364с
4. Куръони Карим (асл ва матни тарчумаи точикй). - Душанбе, Ирфон, 2007.- 616 с.
5. Маками, «Петербургское востоковедение», Ритмизированный перевод А. А. Долининой и
З. М. Ауэзовой. 1999.
6. Мустафо, аш-Шакъа. Бадеъуззамон Хамадонй. / Мустафо //ал-Кохира: Дор ал-мисрия ал-лубнония, 2003.
7. Саолибй. Ятимату-д-дахр фй махосин ахли-л-аср, Ч,илди 3-4./ Саолибй. Байрут: Дар ал-
кутуб ал-илмия. -1981.-612с
8. Форс, Иброхими Харирй. Ма;оманависй дар адабиёти форсй ва таъсири ма;омоти арабй дар он./И. Форс Техрон, 1346, с.56-57
9. Хатибй.Хусайни Фанни наср дар адаби форсй. Техрон: интишороти 3аввор,1386.- 159
10.Хамадонй, Бадеъуззамони Ма;омот. Тарчумаи форсй аз Саид Хамиди Табибиён./ Хатибй Техрон, Амири Кабир.1387.
REFERENCES:
1. Abdurahmon, Yoghi. Views on Maqomot / Yoghi Abdurahmon. - Beirut, 1969. - P. 71.
2. Yoqut, al-Hamavi. Mu>mu-l-udabo, - V.V. 1 - 2. - Al-Kahira:/ H. Yoqut, Doru-l-fikr,1980. -140 p.
3. Qaroguzlu, Ali Rizo Zakovati. Bade'uzzamon Hamadoni and Maqoma Writing./ Ali Qaroguzlu, - Tehran: Information, 1944. - 364 p.
4. Holy Karan (Origin and Tajik Translation)./- Dushanbe: Cognition, 2007. - 616 p.
5. Maqama. Publishing-house of Petersburg Oriental Studies. / Maqama. //1999. Rhymed Translation: A.A. Dolinin and Z.M. Auzov.
6. Mustafo, ash-Shaka. Bade'uzzamon Hamadoni. - Al-Kahira: / Mustafo, Egypt-Lebanon publishing-house, 2003.
7. Saolibi, Yatimatu-d-dahr fi mahosini ahli-l-asr. - V.V. 3 - 4. -/ Saolibi// Beirut: Scientific-Research publishing-house.
8. Fors, Ibrohimi Hirari. Maqoma Writing in Persian Literature and the Influence of Arabic Maqomot upon it. / Ibrohimi Fors. - Tehran, 1346. - P. 56 - 57.
9. Khatibi, Huseyni. The Subject of Prose in Persian Literature. FKhatibi,-Tehran: Zavvor,1386.-159 p.
10. Hamadoni, Bade'uzzamon. Maqomot. Persian Translation by Said Hamidi Tabibiyon. / Hamadoni, - Tehran: Great Emir, 1387.
Бадеуззамони Хрмадони ва ривоци мацоманависй дар адабиёти арабу ацам
Дар мацола нацш ва мацоми Бадеуззамони Хамадони дар ташаккули жанри мацома дар адабиёти арабу Ацам мавриди барраси шудааст. Муаллиф нахуст ба шаруи истилоуи ва лугавии мафууми мацома пардохта, сипас барои муайян намудани цойгоуи Бадеуззамони Хамадони уамчун асосгузори ин навъи адаби баусуои мустанади илми оростааст. Бо такя ба маводи сарчашмауои дасти аввал ва пажууишуои мууаццицони ватаниву хорици мууацциц Бадеуззамони Хамадониро уамчун аввалин нависандаи мацома муцаррар намуда, пайравони уро дар адабиёти арабу Ацам ва равишуои истицболи ононро аз мацомоти Хамадонй мушаххас кардаанд. Хамзамон, дар рисола ба тарцумауои мацомоти Хамадонй ба забощои дунё уамчун омили муайянкунандаи шуурати адабиву бадеии асар таваццуу зоуир шуда
Роль и место Бадеуззамона Хамадони в формировании жанра макома в персидско-таджикской и арабской литературах
Ключевые слова: Бадеуззамон Хамадони, макома, жанр, арабская литература, персидско-таджикская литература, переводы макома
В статье рассматриваются роль и место арабоязычного литератора X-XI веков Бадеуззамона Хамадони в формировании жанра макома. Автор статьи, осуществляя словарную и терминологическую характеристику понятия макома, предпринимает попытку аргументированно обосновать роль и место Бадеуззамона Хамадони как основоположника данного литературного жанра. На основе анализа и изучения первоисточников, а также исследовательских работ отечественных и зарубежных ученых, доказывается первенство Бадеуззамона Хамадони в написании макома, изучаются приемы подражания макома Хамадони, использованные его последователями в арабской и персидско-таджикской литературе. В статье
также уделяется внимание переводам макома Хамадони на другие языки мира как фактора, определяющего литературно-художественную значимость и славу произведения.
The Role and Place of Bade uzzamon Hamadoni in the Formation of the Maqoma Genre
in Persian-Tajik and Arabic Literatures
Keywords: Bade^uszamon Hamadoni, maqoma, genre, Arabic literature, Persian-Tajik literature, translations of maqoma
In her article the author canvasses the role and place of an Arabic-speaking man-of-letter who lived in the X-th- the - Xl-th centuries, Bade^uszamon Hamadoni in the formation of the maqoma genre. Carrying out the vocabulary and terminological characteristics of the concept towards maqoma, the author of the article makes an endeavor to substantiate the role and place of Bade^uszamon Hamadoni as a founder of the relevant literary genre comprehensively. Designing on the premise of the analysis and study dealing with primary sources, research works belonging to both domestic and foreign scientists, the author proves Bade^uszamona Hamadoni's primacy in the field of maqoma writing, she studies the methods of imitation of Hamadoms maqoma used by his followers in Arabic and Persian-Tajik literature. Particular attention is paid to the translations of Hamadoms maqoma into other languages of the world as a factor determining the literary-artistic significance and glory of the literary production as well.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Рашидова Дилафруз Абдуцайюмовна, номзади илмуои филологи, мудири кафедраи забони англисии факултаи забощои шарци Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Тафуров (Цущурии Тоцикистон, ш.Хуцанд), E-mail:dilafruz.kayumzoda@mail.ru Сведения об авторе:
Рашидова Дилафруз Абдукайюмовна, кондидат филологических наук, заведующая кафедрой английского языка факултета восточных языков Худжандского государстенного университета имени академика Б.Гафурова (Республики Таджикистона, г.Худжанд),Е-mail:dilafruz. kayumzoda@mail.ru Information about the author:
Rashidova Dilafruz Abduqayumovna, candidate of philological sciences, chief of the department of English and Chinese languages attached to the Faculty of Oriental Studies under Khujand State Univeristy named after acad. B.Gafurov (Tajikistan Republic, Khujand) E-mail:dilafruz. kayumzoda@mail.ru
УДК 001(09)
ББК 72.3 Г.Б. ТУРАЕВА
БАЪЗЕ МУЛОХИЗАХР ОИД БА ТАЪЛИФОТИ ТУГРОИИ ИСФА^ОНЙ
ДОИР БА ИЛМИ КИМИЁ
Яке аз шоирону донишмандони фардехтаи адди Салчу;й Тугроии Исфадонй (та;рибан 453/1062-513/1121)дар фунуни адабй баробар бо улуми да;и; табаддури комил доштааст. Аз ин улум у бештар ба кимиё пардохтаву ба хотири он датто замоне шугли худро низ аз даст додааст. Манзалати волои хешро дар улуми кимиё Тугрой бордо таъкид доштааст. Чунончи, дар пешгуфтори яке аз осори кимиёвии у дамин маънй равшан тачассум гардидааст: "Чун дарёфтам, ки нисбат ба ин илм шав;у рагбати беандозае дар ;алби ман нидон аст, ба досили он саъй намудам, аммо ягон нафареро пайдо накардам, ки дар он асари арзишманде ба мерос гузошта бошад. Пас, дар ин илм кутубе таълиф намудам, ки мисоли ондоро олам то кунун надидааст" (12,129).
Дар пайвастагй ба фикри болой бояд тазаккур дод, ки бархе аз осори кимиёвии Тугрой дар китобхонадои мухталифи олам мадфуз мондаанд. Бо тааммул бар осори Тугрой дамин нуктаро бояд афзуд, ки таснифоти мутааддиде рочеъ ба илми кимиё бозгуи таваччуди вижаи ин алломаи фардехта ба илмдои да;и; мебошад. Нуктаи мазкур дар аглаби маохизи мута;аддим исботи худро пайдо намудааст. Чунончи, Ибни Асир дар ин хусус чунин арза доштааст: "Тугрой ба санъати кимиё тамойули зиёд дошта, дар ин замина осори зиёде ба мерос гузоштааст" (4, 192).
Имоди Котиби Исфадонй дар ин замина чунин мутазаккир гардидааст: "Имом Мудаммад ибн Хдйсам дар Исфадон бароям чунин ;исса кард: Ман пеши у шеърашро омухтам. Пас, устод Абу Исмоил бо заковати баланди худ сирри илми кимиёро дарёфтаву румузи онро ошкор сохт ва парда аз муаммои он бардошта, ганчинадояшро берун овард" (6, 63).
Мирзо Мудаммад Бо;ири Мусавй таъкид доштааст, ки Тугрой дар далли румузи кимиё дасти тавоно ва соби;аи беназир доштааст (7, 194).
Ба ;авли Ибни Халдун Тугрой аз шайхону пешвоёни ин фанн мадсуб меёфт. Аз ин хотир саранчом ба кашфи асрори кимиё ва сохтани тилло аз фулузот муваффа; шуд (5, 1077).
Салодуддин Сафадй низ таъкид доштааст, ки Тугрой аз зумраи он нафаронест, ки бар сирри кимиё зафарёб гардидааст. Мавсуф дар ин замина овардааст: "Тазаккур сохтаанд, ки у як мис;ол иксирро бар дазор мис;ол тилло дармеомехт" (11, 269).
Тош Куброзода дар ин хусус гуфтааст: "Мегуянд, ки устод як мис;ол иксирро нахуст ба шаст дазор тилло меандохт ва дигарбора бар сесад дазор" (13, 224).
Андешадо фав;уззикри донишмандони мута;аддим худ шадодати боризи ало;амандии Тугрой ба улуми да;и; аст.
Гузашта аз ин, Салодуддин Сафадй арзиши баланди осори кимиёвии Тугроиро таъкид дошта, ондоро чун кутуби муътабар ;аламдод намудааст: "У хотираи хеле ;авй ва дурахшонеро содиб буд, то чое ки румузи кимиёро ошкор намуд. Дар ин фан у содиби таснифоте мебошад, ки пеши олимони сода муътабар дониста мешавад. Аз чумлаи ондо "Мафотид ар-радма", "Масобид ал-дикма", "Ч,омиъ ал-асрор", "Тарокиб ал-анвор", рисолаи "Зот ал-фавоид", "Ха;ои; ал-истишдодот" мадсуб мешавад (11, 269).
Дар пайвастагй бар ин, донишмандони мута;аддим ва мутааххир осори зеринро дар илми кимиё ба ;алами Тугрой мансуб донистаанд:
1. "Ч,омеъ ал-асрор ва тарокиб ал-анвор". Гуруде донишмандон номи асарро бо дамин унвон мутазаккир гардидаву онро марбут ба илми иксир хондаанд (16, 534;1,1,311; 9,1,628). Афзун бар ин, Хочй Халифа издор намудааст, ки муаллиф дар он мункирони илми кимиёро тардид намудаву ба исботи а;оиди хеш кушидааст (16,1,534).
Аммо як идда мусаннифон "Ч,омеъ ал-асрор" ва "Тарокиб ал-анвор"-ро китобдои чудогона муаррифй кардаанд (17,1107;10,497).
Дар робита ба нусхадои хаттии асар Карл Броккелман маълумот додааст. Бар мабнои ахбори ин муда;;и;и ховаршинос дастхати китоб дар Санкт-Петербург ва осорхонаи Бритониё мадфуз мебошад (2, 12). Гузашта аз ин, пажудишгари мавсуф дар перомуни мавчуд
