CC BY
6
УДК 83, 3(03) ББК 8Т+82+82(091)
ВИЖАГИХОИИСТИФОДАИСАЦЪ РашидоваДилафруз Абдуцайюмовна, н.и.ф.,
ВА АНВОИ ОН мудири кафедраи забони англисии
ДАР МАЦОМАХОИ факултети забощои шарци МДТ "ДДХ
БАДЕЪУЗЗАМОНИ ба номи академик Б.Fафуров"
ХАМАДОНЙ (Тоцикистон, Хуцанд)
ОСОБЕННОСТИ ПРИМЕНЕНИЯ Рашидова Дилафруз Абдукайюмовна, кандидат
РИФМОВАННОЙПРОЗЫ(САДЖЪ) И филологических наук, заведующая кафедрой
ЕЁ ФОРМ английского языка факультета восточных языков
В МАКАМАХБАДЕУЗЗАМАНА ГОУ "ХГУ имени акад. Б.Гафурова"
ХАМАДОНИ (Таджикистан, Худжанд)
PECULIARITIES OF APPLICA TION Rashidova Dilafruz Abduqayumovna, candidate of
OF philological sciences, head of the department of
RHYMED PROSE (SADJ) AND ITS English and Chinese languages attached to the Faculty
FORMS of Oriental Studies under the SEI "KSU named after
INBADEUZUZAMANHAMADONIS acad. B.Gafurov" (Tajikistan, Khujand), E-
MAKAMA mail:dilafruz. kayumzoda@mail. ru
Вожа^ои калиди: мацома, сацъ, анвои сацъ, Бадеъуззамони Х^амадонй, "Гулистон", насри форси
Мацола ба баррасии корбурди санъати сацъ ва анвои он дар мацомацои нависанда ва шоири араб Бадеъуззамони Х^амадонй ихтисос ёфтааст.Тазаккур меравад, ки яке аз мууимтарин вижагиуои уунарии мацомацои Бадеъуззамони Х^амадонй истифодаи цунармандонаи саъцуои хушоцанг, пай дар пай ва мавзуну радифдор аст, ки ин каломи мансури уро ба шеър наздик сохтааст. Цайд мегардад, ки дар мацомацои нависанда, тамоми анвои сацъ ба мушоцида мерасанд. Муаллифи мацола ба ин натица мерасад, ки истифодаи Бадеъуззамон аз сацъ ва анвои он намоёнгари цудрати баланди у дар ороиши калом ва офаридани насри цаззобу дилкаш аст, ки дар мацмуъ мацомоти уро ба унвони намунаи барцастаи насри ин давра ва уунари шоистаи нависандагони эрони дар таълифи насри арабизабон муаррифи намудааст.
Ключевые слова: жанр макам, саджъ, виды саджъа, Хамадани, «Гулистан», персидская проза
Статья посвящена исследованию применения рифмованной прозы(саджъ) и её вариаций в макамах арабского поэта и писателя Х-Х1 веков Хамадони. Отмечается, что одной из наиболее важных поэтических особенностей макамов Хамадони является мастерское использование рифмованной и ритмизованной прозы(саджъ), которая его прозу приблизила к поэзии. Установлено, что в макамах писателя соблюдаются все формы саджъа. Автор статьи приходит к выводу, что использование саджъа и его форм выражений является проявлением великой силы писателя в оформлении слов, что позволило создать очаровательную и восхитительную прозу, которая в целом служит ярким примером способности иранских писателей этого периода в создании прозы на арабском языке.
Key words: makam genre, saj, types of saj, Badeuzzaman Hamadani, "Gulistan ", Persian prose
The article dwells on the study beset with the use of rhymed prose (saj) and its variations in the maqama of the Arab poet and writer who lived in the Х-th - the Х1-Л centuries Badaduz'zaman Hamadoni. It is underscored that one of the most important poetic peculiarities of Hamadoms makoma is the masterfully use of rhymed and rhythmic prose (saj), which brought his prose closer to poetry. It is established that all forms of sajya are observed in the writer's maqama. The author of the article comes to the conclusion that the use of saj and its forms of expression is a manifestation of the great power of the writer in formation of words and creation of a charming and delightful prose, which serves as a vivid example of the ability of Iranian writers of the relevant period to create prose in Arabic, upon the whole.
Дар таърихи адабиёти арабизабони форсу точик Абулфазл Ахмад ибни Хусайни Хамадонй, ки бо исми Бадеъуззамони Хамадонй(969-1008) маъруф аст, чун мухтареи навъи адабии макома шинохта шудааст.Макома хутба ё суханони адабй ба насри фаннй ва маснуъ навишта шуда, бо ашъор ва амсол ва машхун ба саноеи бадеии лафзй ва маънавй мебошад(10). Мувофики иттилои сарчашмахо Бадеъуззамони Хамадонй такрибан 400 макома иншо карда будааст, ки аз онхо 52-тояш то ба замони мо расидаанд(9).
Макомоти Бадеъуззамони Х,амадонй аз чихати фарогирии мавзуоти мухталифи сиёсиву ичтимой ва ахлокй асари чолиб буда, шевахои дилчаспи корбурди саноеи бадей ва дигар воситахои таъсирбахши калом арзиши хунарй ва бадеии онхоро боз хам пуробуранг гардонидааст. Таваччухи нависанда ба обуранги бадей ва таквияти хунарии забон бехикмат нест, зеро кабл аз хама дар асри Бадеъуззамон ба осори маснуъ ва мутакаллиф арч нихода мешуд. Ба ин маънй, макоми хунарии нависанда бештар дар шеваи нигориш дар насри маснуъ зохир мегардад. Иброхими Х,арирй дар таърифи услуби нигориши макомот навиштааст: «Услуби макомот иборат аз овардани сачъ ва ибора[ое аст, ки хонандаро ба худ чалб кунад ва уро дар истеъмоли лугат[ои гариб ва ашъор ва санъат[ои лафзиву маънавй ба шигифт андозад»(5, 45). Бадеъуззамон хар макомаро ба сурати достонхое чудогонае миёни Исо ибни Х,ишом(савдогар) ва Абулфатхи Искандарй(каландар) иншо мекунад, ки ин кахрамон асар хамеша бо истифодаи вожахои мусаччаъ ва ибороти омехтаи чаззоб сухан менамоянд.
Аз мухимтарин вижагихои хунарие, ки дар насри Бадеъуззамони Хамадонй метавон ба он ишорат намуд, корбурди сачъхои зебо, пай дар пай ва мавзуну радифдор аст, ки ин амр каломи мансури уро ба шеър наздик сохтааст. Гохо нуфузи санъати сачъ маснуияти насри Бадеъуззамонро ба хадде расонидааст, ки дар фахми маъни[ои нигоштахои у мушкилот пеш меояд.
Бо назардошти ин ки дар таснифоти адабиётшиносии точикй бар асоси адабпажухии классикй сачъро ба се навъ чудо кардаанд, зухури хар се навъи онро дар каломи Бадеъуззамон баррасй хохем намуд.
Дар навбати аввал чойгохи санъати адабии сачъи мутавозиро мавриди таваччух карор медихем.Дар чумлаи зерини макомаи аввал-«К|аризия»: cjU^I Jj lyja ¿ikJ ^I Jc ¿jykjLila 'jlijlI Jc ly^Q^j JljpJj о ..."
Фастазхарту ала-л-айёми бизиёъин ачалту фиха яда-л-ъиморати ва авмолин вафактуха ала-т-тичорати «¿UutJil» ва « jjliiil» сачъи мутавозй мебошад.
Дар мисоли дигар - "...^U-L ly-il-I <«¿5 «Ajlii ^jjl^-j ..."(Ва ханутин чаъалтуху масабатан ва руфкатин иттахазтуха сахабатан) калимахои «Я^^^» ва «^U-L» сачъи мутавозй аст.
Дар макомаи «Балхия» байни ¿Jjiij ва ^азй сачъи мутавозй вучуд дорад: Jl^ Sj lM ..."
"... ¿all (ахсаба раъидука ва ла залла коъидука) (пешрави (корвони) ту ба замини пуроб ва гиёх бирасад ва рохнамоят гумрох нашавад).
Дар чумлае аз макомаи «Багдодия» байни калимахои «¿jjbJI» ва «¿¿*Я» сачъи мутавозй ба мушохида мерасад:
"...¿¿JI j^fj «¿/¿JI csjll jyl (jjJIj ^jjj^I jjj ^ ¿j ..."(Зин ли аби зайдин мин-ал-лузинч
ритлайни фахува ачра фи-л-хулуки ва амза фи-л-ъуруки).
Бадеъуззамон яке аз аввалин суханваронест, ки шеваи корбурди насри мусаччаи мутавозиро дар таълифи макома нуфуз бахшид, ки минбаъд ин равиш дар насри классикии форсу точик низ ривочи тамом касб намуд. Аз чумла, равиши ба кор гирифтани ин навъи сачъро дар «Гулистон»-и Саъдй метавон зиёд ба мушохида гирифт. Чунончй: «Тавонгарй ба хунар аст, на ба мол ва бузургй ба хирад аст, на ба сол» (8, 85).Ин чо калимахои «мол» ва «сол» сачъи мутавозианд.
Дар макомоти Бадеъуззамон дар мавриди зиёде навъи дигари сачъ- сачъи мутарраф ба кор
рафтааст. Дар намунаи: " ...¿¿iajJI ¿U j! i_j>Lj i^ji^I ¿/¿J ЯА/ ..." (Валхаййатин ташуку-л-
ахдаъайн ва тарафин кад шариба моъа-р-рофидайн ) (...бо рише, ки аз баландву пахно то ду раги пушти гардан расида буд ва бо чашме, ки аз оби Дачла ва Фурот сероб шуда буд).
Миёни ду калима «¡¿Jajll» ва «¡jjiJi^l» сачъи мутарраф чой дода шудааст. Ч,узъи «айн» дар хар ду вожа сачъи мутарраф аст.
Дар чумлае аз макомаи «Сичистония»:
<>aj|iJ Jik ¿iLbjij «¿¿ill gjl^i Jiik iij li ..." (Ана валлохи шахидту хатто масариъа-
л-ушшо; ва маризту хатто лимарази-л-ахдо;) калимахои «¿¿¿Jl» ва «pUI^I» сачъи мутарраф
мавзуи матлабро таъмин кардааст.
Хдмчунон ки навъи аввали сачъ минбаъд дар насри классикии форсу точик роич гардид, наъви сонй низ дар насри форсй ривох ёфт, ки «Гулистон»-и Саъдй намунаи камназири он аст: «Абри озоранд ва намеборанд, чашмаи офтобанд ва бар кас наметобанд, бар маркаби истиоъат саворонанд ва намеронанд» (8, 42).
Дар ин намуна калимахои «озоранд» ва «намеборанд», «офтобанд» ва «наметобанд», «саворонанд» ва «намеронанд» бори маънй мекашанд.
Навъи савуми сачъ «сачъи мутавозин» аст, дар макомоти Х,амадонй дар мавридхои гуногун ин навъи сачъ ба мушохида мерасад. Аз чумла, дар макомаи «Фазория» омадааст: «jULill Haij i jl^lll (jjjj J=>jli ¿шУ», (Фазалилту ахбиту вара;а-н-нахори баъзаха-т-тасяр) ки дар ин
чо низ миёни калимахои « jl^ll» ва «jljUl» сачъи мутавозин ба назар мерасад.
Ч,ои дигар низ дар ин макома ибороти «¿HJ ^jL» ва «¿ljj iij» хамчун намунаи сачъи
мутавозин ба кор рафтаанд: «¡Uu iij ¿lij tjjlLl i^jij jlja Jj» (Валй фуъадун яхдимуху лисонун
ва баёнун ярфумуху бананун.)
Намунаи хуби сачъи мутавозин дар адабиёти форсй-точикй хамоно «Гулистон»-и Саъдй аст, ки дар он омадааст:
«Фалонро асле аст пок ва тинате аст соф, дорои гавхаре аст шариф ва сохиби табъе аст карим» (8, 43). Дар ин порча миёни калимахои «пок» ва «соф», «шариф» ва «карим» сачъи мутавозин мавчуд аст.
Гохо истифодаи бомуваффакияти сачъ ба нуфузи санъати бадеии тарсеъ боис омадааст, ки мухдккикон онро хам навъе санъати мутавозй унвон кардаанд. Аз чумла, донишманди эронй Ч,алолуддин Хумой тарсеъро аз сачъи мутавозй шуморида менависад: «Санъати тарсеъ он аст, ки дар каринахои назм ё наср, хар лафзе бо каринаи худ дар вазн ва хуруфи равй мутобик бошанд» (6, 45). Ё дар Х,адоик-ус-сехр низ дар тафсири маънии истилохии тарсеъ омадааст: «... хар лафзеро дар баробари лафзе оварад, ки ба вазн ва хуруфи равй мутаффак бошанд...» (1, 623). Ё мухаккики дигари эронй Исфандиёрпур дар китоби «Арусони сухан» бар ин назар аст: «.он аст, ки калимоти дукарина дар назм ё насрро баробари хам карор гиранд ва аз хайси вазн ва харфи охир як бошанд»(7, 34).
Х,олати тарсеъ шуда омадани сачъи мутавозин, ки тафсири истилохии он дар адабиётшиносии кадим ва чадид мукаррар шудааст, дар макомоти Х,амадонй ба таври фаровон ба назар мерасад. Масалан, дар макомаи «Балхия»: "...JJiJI ¿¿uj iJhJJI ¿ji ..."
байни калимахои «JiJJI ¿¿ji» ва «JJiJI ¿шб» санъати тарсеъ ё ба гуфтаи дигар сачъи мурассаъ вучуд дорад.
Дар чумлае аз макомаи «Х,ирзия» " s-Jii li ¿UJbjj iCjJJh ¿Uj^uI "( Фана;азнаху мо талаба ва
ваъаднаху мо хатаба), байни ду ибора санъати тарсеъ вучуд дорад.
Х,арчанд адабиётшиносон, аз чумла Т.Зехнй ин санъатро хоси назм медонанд, аммо истифодаи тарсеъ дар наср хам ба мушохида мерасад. Аз назари Т.Зехнй санъати тарсеъ «.дар адабиёт калимахои мисраи якум ва дувумро дар сурати мутавозй дар як шаклу колаб чидан мебошад». Масалан:
Шаккаршикан аст ё сухангуи ман аст, Анбарзацан аст ё суманбуи ман аст (2, 145). Чунон ки гуфта шуд, санъати тарсеъ дар насри форсу точик низ фаровон ба кор рафтааст.Дар «Гулистон»-и Саъдй чунин мехонем: «Некбахт он ки хурду ва кишт ва бадбахт он ки мурду хишт» (8, 116).
Аз мухимтарин вижагихои хунари нависандагии Бадеъуззамон дар корбурди сачъ ба таври такрорЬ ва пайдархам овардани се ё чахор вожа ё ибора[ои мусаччаъ мебошад, ки инро дар истилохи адабиётшиносЬ тародуф дар сачъ меноманд:
"...lyjl^jLaJ Jji-II ' aL^j/j ilyjlj^ j jji^lj ^^¿¿./з ilyjl-Lajc j JjjJlj —J/ : Jl^ .."
(Кола: Хува аввалу ман факафа би-д-диёри ва арасатиха ва агтада ва-т-айру фи канатиха ва васафа-л-хайла бисифотиха)
(У нахустин касе ст, ки бар сари хонахо ва саройхои бар чой мондаи ёр истод (касидахои арабй пештар одатан бо васфи андуху гиря дар хакки ёр дар зимни тарки истгоххои бадавй огоз мегашт, ки эчоди онро ба Имруулкайс мансуб медонанд), са[арЬ, ки хануз паррандагон дар ошёнахои худ буданд, бармехост ва аспашро бо нишонахои некаш месутуд. (парандагон сахархезтарин чонваронанд, аммо, Имруулкайс аз паррандагон низ сахархезтар ва бедордилтар буд.)
Дар ин чо вожахои «lyjUajC», «ly;lj<0» ва «ly-iLL» ба хамдигар бо равиши тародуф дар сачъ ба кор рафтаанд, ки ин амр ба хунари нависандагии Бадеъуззамони Х,амадонй дар корбурди бомуваффакияти сачъ ишора мекунад. Дар порчаи зер низ миёни калима[о хам санъати тарсеъ ва [ам сачъи мутавозй ба мушохида мерасад. Дар он калимахои «csjji» ва «jiJ» сачъи мутавозй шудаанд.
J ibajj) jjjiil (jij-J// ^J^ —J ' J¿ji// j '¿ji-La ¿P1^ СЗ^ЛЗ-зЗ// ^ J (¿¿3' jji .."
"... ' a' 1-^/3 'Liji)' I^/3 (JjJjQj^/i ijjuJj^Owa li/ lil/ ' ^ i s_lluj II}J j-ji// 'bajft
(Факола:Ч,арирун аракку шеъран ва агзаругазран ва-л-Фараздаку амтану сахран ва аксару фахран ва Чдрирун авчаъу хачван ва ашрафу яман ва-л-Фараздаку аксару раман ва акраму кавман ва Чдрирун изан насаба ашъа ва изан салаба арда а изан мадаха асна ва-л-Фараздаку
изан ифтахара ачза ва изан ихтакара азра ва изан васафа авфа) Хрлатхое ба мушохида мерасанд, ки дар як макома ё порчае аз он Бадеъуззамон дар корбурди хамчояи чанд навъи сачъ тавфик ёфтааст. Дар чумлае аз макомаи «Балхия»
" ^Lji^lj 'pb^l '¿¿*Зь ¿j ¿J ", (Алам арака бил-ироки, татуфу фи-л-асвоки,
мукаддиян бил-авроки?) (Оё ман туро дар Ирок надидам, ки дар бозорхо мегаштй ва бо варакхое, ки дар он ниёзхои худро навишта будй, гадой мекардй?) - миёни калимахои ва « jj-и» сачъи мутарраф ва «¿j—» ва «¿^1» сачъи мутавозй чой доранд. Яъне дар як вакт ду
навъи сачъ ба кор рафтааст ва чолиб он аст, ки дар хар ду маврид хам як вожа дар мехвар карор гирифтааст. Бо таваччух ба шевахои корбурди сачъ дар насри Бадеъуззамон метавон бар ин назар расид, ки харчанд дар насри арабй у ин равишро ба кор гирифта, яке аз пешсафони насри фаннй эътироф гардидааст, аммо дар насри фаннии форсй, хусусан дар макомахои форсй на танхо нависандагон суннатхои ин навъи адабиро ба у пайравЬ карданд, балки равиши кори нависандаро дар тахаввули вижагихои хунарии насри макома низ ба кор гирифтаанд, ки намунаи барчастаи онро дар сабки «Гулистон»-и Саъдй метавон ба мушохида намуд.
Аз баррасии вижагихои истифодаи санъати сачъ дар макомахои Бадеъуззамони Хдмадонй метавон ба ин натича расид, ки вай мухимтарин хусусияти насри замони худро, ки ба насри фаннй такя мекунад, дар макомоти худ тачассум намудааст. Мухимтарин хусусияти сабки фардии Бадеъуззамон дар тачассуми хунармандонаи достонхо ва хикоёти чолиб дар дохили макомот мебошад, ки бо истифодаи мухимтарин унсурхои фасохатбахши забони наср, истифодаи санъатхои бадей, мухимтар аз хама касрати сачъ ба миён омадаанд. Истифодаи Бадеъуззамони Хамадонй аз сачъ ва анвои он ба кудрати баланди у дар ороиши калом ва офаридани насре чаззоб ва дилкаш такя мекунад, ки дар мачмуъ макомоти уро ба унвони намунаи барчастаи насри ин давра ва хунари шоистаи нависандагони эронй дар таълифи насри арабизабон муаррифй намудааст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Ватвот, Рашидуддин Мухаммад. Хадоик-ус-сехр фи дакоик-уш-шеър.Ба тасхехи Аббос Икболи Оштиёнй/Р.М.Ватвот.- Техрон, 1362.- 483с.
2. Зехнй, Т. Санъати сухан/Т.Зехнй.-Душанбе: Ирфон, 1967.-302 с.
3. Мусулмонкулов, Р. Сачъ ва сайри таърихии он дар насри точик/ Р.Мусулмонкулов. -Душанбе: Ирфон, 1970.-218 с.
4. Хамадонй, Ахмад ибн Хусайн.ал-Макомот ва-л-Расойил(чопи сангй), Техрон, 1226.
5. Хдрирй, Иброхимй.Ма;оманависй дар адабиёти форсй ва таъсири ма;омоти арабй дар он/ИДарирй.-Техрон,1346.-388 с.
6. Хумой, Чдлолуддин.Фунуни балогат ва санооти адабй/Ч,Думой.-Тех,рон.- 1384.-424 с.
7. Х^ушманд, Исфандиёр.Арусони сухан/ИДушманд.-Техрон: Фирдавс, 1383.-356с.
8. Шерозй, Саъдй. Мунтахаби Куллиёт. Тахияи И. Ализода ва А. Дехотй/С.Шерозй.-Сталинобод: Нашриёти давлатии Точикистон, 1956.- 429с.
9. https://tg.wikipedia.org/wiki/Бадеъуззамони_X;амадонй.-охирин бознигарй 5.05.2019
10.https://vazhaju.com/word/%D0%BC%D0%B0%D2%9B%D0%BE%D0%BC%D0%B0/NjU4MT E=
REFERENCES:
1. Vatvot, Rashiduddin Muhammad. Hadoiq-us-sehr fi daqoiq-ush-she'r. under the editorship of Abbos Iqboli Oshtiyoni/R.M.Vatvot. - Tehran, 1362 hijra. - 483 p.
2. Zehni, T. Art of Speech/T.Zehni. - Dushanbe: Cognition, 1967. - 302 p.
3. Musulmonkulov R. Saj and its Historical Essay on the Tajik Prose. - Dushanbe: Cognition, 1970. - 218 p.
4. Hamadoni, Ahmad ibni Husayn. Al-Makomot va-l-Rasoyil (stone script), - Tehran, 1226.
5. Hariri, Ibrohimi. Makoma Writing in Persian Literature and the Influence of Arabic Makoma over it/I.Hirari. - Tehran, 1346 hijra. - 388 p.
6. Humoi, Jaloluddin. Rhetoric Sciences and Literary Arts/J.Humoi. - Tehran, - 1384 hijra. - 424 p.
7. Hushmand, Isfandiyor. Brides of Art/I.Hushmand. - Tehran: Paradise, 1383 hijra. - 356 p.
8. Sherozi, Sa'di. Selected Compositions. Prepared by I. Alizoda and A. Dehoti/S.Sherozi. -Stalinabad: State Publishing-House of Tajikistan, 1956. - 429 p.
9. https://tg.wikipedia.org/wiki/BadeuzzanomHamadoni. (Date of appeal:5.05.2019).
10.https://vazhaju.com/word/%D0%BC%D0%B0%D2%9B%D0%BE%D0%BC%D0%B0/NjU4MT E=
