Научная статья на тему 'ПАРЛАМЕНТ НАЗОРАТИ ИНСТИТУТИ ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНИШ БОСҚИЧЛАРИ'

ПАРЛАМЕНТ НАЗОРАТИ ИНСТИТУТИ ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНИШ БОСҚИЧЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
13
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ҳуқуқий давлат / қонун устиворлиги / парламент / парламент назорати / жамоатчилик назорати / ислоҳот / сиёсий тизим / сайлов тизими / ижтимоий барқарорлик / ҳуқуқий ва конституциявий нормалар.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Каримов Т.П.

Ўзбекистон Республикасида парламент назорати институтининг ҳуқуқий асосларини миллий қонунчиликдаги ривожланиш даври ёритилади. Давлат қурилиш ва бошқаруви соҳасидаги ислоҳотларда асосий ўрин тутган парламентаризмни ривожлантиришга қаратилган ислоҳотларни босқичларга бўлган холда таҳлил этилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ПАРЛАМЕНТ НАЗОРАТИ ИНСТИТУТИ ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНИШ БОСҚИЧЛАРИ»

УДК 328(32)

Каримов Т.П. сиёсий фанлар номзоди. Узбекистон Республикаси Стратегик тахлил ва истицболни белгилаш Олий мактаби мустацил изланувчиси

ПАРЛАМЕНТ НАЗОРАТИ ИНСТИТУТИ ХУЦУЦИЙ АСОСЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНИШ БОСЦИЧЛАРИ

Узбекистон Республикасида парламент назорати институтининг ууцуций асосларини миллий цонунчиликдаги ривожланиш даври ёритилади. Давлат цурилиш ва бошцаруви соуасидаги ислоуотларда асосий урин тутган парламентаризмни ривожлантиришга царатилган ислоуотларни босцичларга булган холда тахлил этилади.

Калит сузлар: ууцуций давлат, цонун устиворлиги, парламент, парламент назорати, жамоатчилик назорати, ислоуот, сиёсий тизим, сайлов тизими, ижтимоий барцарорлик, ууцуций ва конституциявий нормалар.

Karimov T.P., candidate of political sciences

independent student High School of Strategic Analysis and Prospecting of the Republic of Uzbekistan

STAGES OF DEVELOPMENT OF THE LEGAL BASIS OF THE INSTITUTE OF PARLIAMENTARY CONTROL

The period of development of the legal basis of the institution of parliamentary control in the Republic of Uzbekistan in the national legislation is covered. The reforms aimed at the development of parliamentarism, which played a key role in the reforms in the field of state construction and management, are analyzed in stages.

Key words: rule of law, rule of law, parliament, parliamentary control, public control, reform, political system, electoral system, social stability, legal and constitutional norms.

Узбекистон мустакилликка эришган кундан буён утган давр мобайнида демократик хукукий давлат, фукаролик жамияти куриш максадида мамлакат сиёсий тизимида кенг куламли ислохотлар амалга оширилди. Давлат ва жамият бошкаруви тизимидаги туб узгаришлар аввало жамиятнинг хукукий асосларини таъминловчи, конун чикарувчи орган миллий парламентнинг шаклланишини такозо этади.

Парламент конунчилик органи сифатидадавлат хокимияти органлари тизимида алохида урин тутади. Парламентнинг давлат хокимияти органлари тизимидаги бошка буFинларга нисбатан узига хос хусусияти шундаки, парламент (халк вакиллиги оркали) мамлакатнинг барча ижтимоий гурухлари ва ахоли катламлари манфаатлари ифодаланадиган; давлатда энг куп талаб килинадиган FOяларни амалга ошириш учун шароитлар яратилган (сиёсий партиялар оркали); мамлакатнинг хукукий базаси шаклланадиган (парламентнинг конун чикарувчи функцияси оркали); ижро хокимиятини чеклаш ва назорат килишнинг тегишли механизмлари (парламентнинг назорат функцияси оркали) мавжуд ягона коллегиал орган хисобланади [1.Б.7].

Узбекистонда давлат курилиш ва бошкаруви сохасидаги ислохотларда асосий урин тутган парламентаризмни ривожлантиришга каратилган ислохотларни боскичларга булганда мамлакатимиз мустакилликка эришган 1991 йилдан 2004 йилгача булган бир палатали парламентнинг шаклланиши, ривожланиши, фаолиятининг хукукий асослари яратилишини уз ичига олган даврни шартли равишда биринчи боскич деб олишимиз мумкин. Иккинчи боскич мамлакатимизда икки палатали парламент шаклланиши хамда давлат ва жамият бошкарувига демократик тамойиллар изчил жорий килинган 2005 -2016 йилларни камраб олади. Учинчи боскич 2016 йилдан бошланиб, демократик ислохотларни чукурлаштириш ва мамлакатни модернизация килишда парламентнинг ва сиёсий партияларнинг ролини янада кучайтириш, жамоатчилик назорати механизмларини амалда татбик этиш вазифаларини амалга оширишни назарда тутади.

Биринчи боскич ислохотларнинг (1991-2004) вазифалари: -давлат бошкарув тизимини шакллантириб олиш; -хокимиятни тармокларга ажратиш асосида миллий давлатчилик пойдеворини барпо этиш;

-давлат курилиши ва бошкаруви буйича ислохотларнинг хукукий негизини яратиш;

-демократик сайлов тизимини шакллантириш; -куппартиявийликни шакллантириш;

-демократик сайлов тизими асосида парламентни шакллантиришдан иборат булди.

Конституция кабул килингунига кадар Узбекистон хукук тизимида руй берган узгаришларга асос солувчи, тизим хосил килувчи конунлар яратилди. 12-чакирик Олий Кенгаш уз фаолияти мобайнида 182 та конун, 4 та кодекс, 509 та карор кабул килган [2.Б.65]. Узбекистон мустакиллигининг хукукий асослари яратилганлиги, Узбекистон Республикаси Конституцияси, конун чикарувчи, ижро этувчи ва суд хокимияти тармокларининг ваколатларини белгиловчи конунлар кабул килинди. Жумладан, Узбекистон Республикасида жамоат бирлашмалари туFрисида,

Узбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайлов т^рисида^_Халк

депутатлари вилоят, туман ва шахар Кенгашларига сайлов т^рисида, Фукаролар сайлов хукукларининг кафолатлари т^рисида, Фукароларнинг мурожаатлари тyFрисида, Узбекистон Республикасининг Олий Мажлиси тyFрисида, Узбекистон Республикасида депутатларнинг макоми тyFрисидаги Узбекистон Республикаси конунлари биринчи боскич ислохотларнинг дастлабки даври (1991-1995 йиллар) учун белгиланган вазифаларни амалга оширилишида хукукий асос булиб хизмат килди.

Мамлакатимизнинг мустакиллик Конституцияси (8.12.1992) давлат ва жамият тараккиётининг демократик тамойилларини хукукий мустахкамлаб, хокимиятлар булиниш принципи нормаларини амалга киритди (11-модда)

Конституцияда Узбекистон Республикасининг Олий Мажлиси конун чикарувчи хокимиятни амалга оширувчи олий давлат вакиллик органи эканлиги, ваколатлари аник белгилаб куйилди.

Парламент назорати - бу мустакил ва конуний, тизимли вакиллик органи фаолияти булиб, унинг палаталари, кумита ва комиссиялари, палата аъзоларининг ижро хокимияти ва бошка давлат органлари ва хужалик бошкарув органларининг инсон ва фукароларнинг хукуклари ва эркинликларини, колаверса, Узбекистон Республикаси Конституциясига риоя килинишини таъминлаш хамда конституциявий ва жорий конунларнинг ижросини назорат килиш фаолияти хисобланади. Парламент назорати хукуматнинг бюджет ижроси тyFрисидаги хисоботларида, жорий масалалар буйича ахборотида, парламент мухокамаларида, депутатлар суровлари ва бошка шу кабиларда ифодаланади.

Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг назорат функцияси мохиятини 1992 йил конституциясининг 78-моддасида мустахкамланган. Парламент назорат ваколатларининг конституциявий асослари Давлат бюджетини тасдиклашда, унинг ижроси устидан назорат килишда, тайинланадиган ва сайланадиган мансабдор шахсларнинг ахборотларини эшитиб боришда, ижро этувчи хокимият органларига ва уларнинг мансабдор шахсларига суров бериш хукукида мужассамлашган. Олий Мажлиснинг Узбекистон Республикаси Президенти фармонларини тасдиклашга, тайинлашларга, сайлашларга, конституцияда назарда тутилган масалалар юзасидан тайинлашалар учун розилик бериш ваколатларини хам парламент назоратининг шаклларидан бири сифатида куриш мумкин.

Олий Мажлиснинг назорат ваколатлари Узбекистон Республикасининг Олий Мажлиси т^рисида"ги К,онунда, "Узбекистон Республикасида депутатларнинг макоми тyFрисида" ги К,онунда, Олий Мажлиснинг кумиталари ва комиссиялари тyFрисидаги Низомда хам мустахкамлаб куйилди. Парламент хамда кумита ва комиссияларнинг

назоратни амалга ошириши билан боFлик тартиб-таомиллар Олий Мажлиснинг регламентида тартибга солинди.

"Узбекистон Республикасининг Олий Мажлиси т^рисида"ги Конуннинг (№2011-Х11-сонли конун, кучга кириш санаси 16.10.1994, хужжат кучини йукотган сана 14.01.2005) 11 -моддасида "Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси конунларнинг ва Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси бошка хужжатларининг ижросини назорат килади" деб белгиланди. Конунда кумиталар ва комиссиялар конун лойихаларини тайёрлаш ишларини олиб бориши, Олий Мажлис мухокамасига киритиладиган масалаларни дастлабки тарзда куриб чикиши ва тайёрлаши, конунларнинг ва Олий Мажлис бошка хужжатларининг ижросини назорат килишлиги (18-, 23-моддалар) белгиланган [4]. К,умиталарнинг вазирликлар, давлат кумиталари ва идоралар рахбарларининг, K,оракалпоFистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шахар хокимликлари, корхоналар муассасалар, ташкилотлар рахбарларининг конунлар, Олий Мажлиснинг бошка хужжатлари, кумиталар тавсиялари бажарилиши юзасидан ахборотларини эшитиш амалиёти жорий килинди. Кумиталар караб чикилган масалалар юзасидан тавсия йусинидаги карор кабул килишлари, ушбу карорлар йулланилган давлат органлари томонидан куриб чикилиши шартлиги ва у^и билан бир ойлик муддатда хабар бериш амалиёти йулга куйилди.

Узбекистон Республикасида депутатларнинг макоми туFрисидаги Конунга (№66-1-сонли конун, кучга кириш санаси 01.06.1995, хужжат кучини йукотган сана 05.09.2019) асосан, депутатлар конунлар ва давлат хокимияти юкори органлари карорларининг жойларда ижро этилишини назорат киладилар. Депутатнинг сессияда Узбекистон Республикаси конунларининг ижро этилишини, тегишли хокимият вакиллик органи карорларининг бажарилишини текшириш хакида куриб чикиш учун масалалар таклиф этиш хукуки мустахкамланган. Парламент назоратининг анъанавий шакли булган Депутат сурови [5] тушунчасига - сессияда давлат органлари ёхуд мансабдор шахсларга ижтимоий ахамиятга молик масалалар юзасидан расмий тушунтириш бериш ёки уз нуктаи назарини баён килиб бериш хакида куйилган талабдир деб, изох берилди. Олий Мажлис, ЖУкорFи Кенгес депутати конун хужжатларига мувофик давлат хокимиятига ва бошкаруви махаллий органларига, шунингдек корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг рахбарларига суров киритиш, Вилоят, туман, шахар Кенгаши депутати хокимга, хоким уринбосарларига, хокимлик булимлари ва бошкармаларнинг рахбарларига, шунингдек Кенгаш худудида жойлашган корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг рахбарларига суров билан мурожаат килиш хукуки конун билан мустахкамланди.

Узбекистон Республикаси Олий Мажлиснинг регламентида (№49-1-сон, кучга кириш санаси 15.07.1995, хужжат кучини йукотган сана

27-01-2005) XII- бобида Олий Мажлиснинг назорат килиш сохасидаги ваколатларини амалга ошириш тартиб-таомиллари очиб берилди. Жумладан, Олий Мажлис давлат органлари, фукаролар узини узи бошкариш органлари, жамоат бирлашмалари, корхоналар, муассасалар ва ташкилотлар томонидан Узбекистон Республикаси Конституцияси, конунлари ва Олий Мажлис карорлари ижро этилиши устидан назоратни амалга ошириши, Олий Мажлис мансабдор шахсларнинг хисоботини ёки ахборотини тинглаши мумкинлиги, Олий Мажлиснинг битта ёки бир гурух депутати, кумитаси, комиссияси, фракцияси ёки блоки мансабдор шахсларга, шунингдек хужалик юритувчи субъектларнинг рахбарларига республиканинг давлат, хужалик ва ижтимоий-маданий курилиши учун мухим ахамиятга эга булган масалалар юзасидан расмий тушунтиришлар бериш ёки уз муносабатини баён этишни талаб килиб суров билан мурожаат этиш хукуки белгиланди. Лекин конун хужжатларида суровларни тайёрлаш, бериш ва суровлар буйича иш олиб бориш билан боFлик барча тартиб-таомиллар норматив жихатдан етарлича тартибга солинмади.

Парламент назоратининг мухим бyFини булган Олий Мажлиснинг Инсон хукуклари буйича вакили институти жорий килинди. Анъанавий равишда омбудсман вакиллик органига таяниб, мансабдор шахслари уз харакатлари ёки харакатсизлиги туфайли фукароларнинг хукуклари ва конуний манфаатларини бузадиган ижро этувчи органлар устидан назоратни амалга оширади. 1997 йил 27 апрелда кабул килинган "Олий мажлиснинг инсон хукуклари буйича вакили (омбудсман) тyFрисида"ги К,онун билан Вакил фаолияти унинг хукукий макомига асосан ижтимоий муносабатларнинг давлат ва фукаро, жамият ва шахсга тааллукли мухим сохаларини камраб олади. Омбудсман "инсон хукуклари сохасида: а) давлат органлари; б) фукароларнинг узини узи бошкариш органлари; в) корхонадлар, муассасалар, ташкилотлар; г) жамоат бирлашмалари; д) мансабдор шахслар томонидан конун хужжатларига риоя этилиши устидан парламент назоратини амалга оширади" [6.Б.23].

Иккинчи боскич мамлакатимизда икки палатали парламент шаклланиши хамда давлат ва жамият бошкарувига демократик тамойиллар изчил жорий килинган 2005- 2016 йилларни камраб олади. 2005 йилда Олий Мажлис икки палатали тизим асосида шакллантирилди. Профессионал парламентни барпо этишдан максад:

биринчи - парламент уз ваколатларини самарали амалга ошириши, хар томонлама асосли ва пухта карорлар кабул килиши учун зарур булган узаро мувозанат ва чекловлар тизимини яратиш;

иккинчи - К,онунчилик палатаси уз фаолиятини доимий профессионал тарзда олиб боришини назарда тутган холда, парламентнинг конун ижодкорлиги борасидаги ишининг сифатини ошириш;

учинчи - Сенат асосан махаллий кенгашлар, худудларнинг вакилларидан иборат булиши хамда вакиллик вазифасини бажаришини

инобатга олиб, умумдавлат ва худудий манфаатларнинг мутаносиблигига эришиш;

туртинчи - ахолининг мамлакат ижтимоий ва сиёсий хаётидаги иштироки куламини янада кенгайтиришдан иборатдир [7.Б.13].

Доимий асосда ишловчи парламент хукукий давлат амал килишининг асосий шарти хисобланади. 2003 йилдаги умумхалк референдумида киритилган Конституцияга киритилган узгаришлар билан икки палатали парламентнинг хукуматни шакллантириш ва назорат килиш борасидаги ваколатлари кенгайди. Конституцияда Вазирлар Махкамасининг Олий Мажлис олдидаги жавобгарлигини мустахкамловчи норма парламент назоратини таъминлашда мухим омил булди. Олий Мажлис палаталари биргаликда Президент такдимотига кура Бош вазир номзодини куриб чикиш ва тасдиклаш ваколатига эга булди. Давлат органлари рахбарларини, суд тизими ва махсус хизматлар рахбарларини, чет мамлакатлардаги ва халкаро ташкилотлардаги дипломатик вакилларни тайинлаш ва тасдиклаш ва ишдан озод этиш каби Президент ваколатларининг бир кисми Сенатга утказилди. Сенатнинг мутлак ваколатларига Бош прокурорни, Табиатни мухофаза килиш кумитаси раисини ва Марказий банк раисини эшитиш хамда амнистия актларини кабул килиш киритилди [8].

Парламент назоратининг мухим шакли сифатида Х,исоб палатасининг хисоботини куриб чикиш амалиёти жорий килинди. Олий Мажлис Конунчилик палатаси уз ишини профессионал асосда олиб бориши конунчилик фаолияти сифатини оширди. Конунчилик палатаси ва Сенатнинг хамкорликдаги фаолияти умумдавлат ва худудий манфаатларни мувофиклаштириш имконини берди. Парламент фаолиятининг хамда давлат хокимияти органлари мувозанатини таъминлаш тизимининг такомиллаштирилиши жамият сиёсий хаётининг фаоллашувига олиб келди.

Парламент назоратининг сифати ва самарадорлигини оширмай туриб конун чикарувчи хокимиятнинг таъсирини кучайтириб булмайди. Шу сабаб, парламент назоратини такомиллаштириш максадида Конституциянинг 86- ва 87-моддалари билан Конунчилик палатаси Спикерининг ва Сенат раисининг Узбекистон Республикаси конунлари ижросини назорат килишни ташкил этиш буйича ваколатлари мустахкамланди. 87-моддага асосан Олий мажлис кумиталари мухокамага киритиладиган масалаларни нафакат куриб чикиш ва тайёрлаш максадида балки конун ва карорлар ижросини назорат килиш учун хам тузилиши белгиланди.

2010 йилда кабул килинган "Мамлакатимизда демократик ислохотларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси" [9] парламент назоратини ривожлантириш буйича ислохотларнинг мантикий давоми булди.

Концепцияга мувофик Узбекистон республикаси Конституциясига ва бошка конунчилик хужжатларига бир катор тузатишлар киритилди. Давлат

курилиши сохасини камраб олган бу тузатишлар парламент назоратини конституциявий-хукукий асосларини хамда конунчилик, ижро ва суд хокимиятлари уртасидаги тийиб туриш ва мувозанатни саклаш тизимини янада ривожланишига хизмат килди. Мазкур тузатишларга асосан Узбекистон Республикаси Бош вазири номзоди Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг К,онунчилик палатасига сайловда энг куп депутатлик уринларини олган сиёсий партия ёки тенг микдордаги энг куп депутатлик уринларини кулга киритган бир неча сиёсий партия томонидан таклиф этилиши, Бош вазирга нисбатан ишончсизлик вотуми билдириш институти амалиётга киритилди. Парламентга мамлакат ижтимоий-иктисодий ривожланишининг долзарб масалалари юзасидан Бош вазирнинг хисоботларини эшитиш ва мухокама килиш, Вазирлар Махкамасининг мамлакат ижтимоий-иктисодий хаётига оид йиллик маърузасини куриб чикиш каби кушимча назорат ваколатлари берилди [10]. Шунингдек, хокимият вакиллик органларининг назорат функцияларини кучайтириш максадида, махаллий хокимиятлар халк депутатлари Кенгашига ижтимоий-иктисодий ривожланишнинг энг мухим ва долзарб масалалари юзасидан хисоботлар такдим этиш, улар буйича халк депутатлари Кенгаши томонидан тегишли карорлар кабул килиниши белгиланди [11].

Учинчи боскич 2016 йилдан бошланиб, демократик ислохотларни чукурлаштириш ва мамлакатни модернизация килишда парламентнинг ва сиёсий партияларнинг ролини янада кучайтириш, жамоатчилик назорати механизмларини амалда татбик этиш вазифаларини амалга оширишни назарда тутади. Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси парламент назорати фаолиятининг хукукий асослари "Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг К,онунчилик палатаси тyFрисида", "Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати тyFрисида", "Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси К,онунчилик палатасининг Регламенти тyFрисида", "Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг Регламенти тyFрисида", "Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси К,онунчилик палатасининг депутати ва Сенат аъзосининг макоми тyFрисида", "Парламент назорати тyFрисида"ги ва бошка конун хужжатларида мустахкамланган.

2016 йилда кабул килинган "Парламент назорати тyFрисида"ги К,онун [12] парламент назоратини ташкил этиш ва амалга ошириш сохасидаги муносабатларни тартибга солишдан иборат булиб, парламент назорати субъектлари, обьекти, парламент назорати шакллари аник белгилаб берилган.

К,онунга мувофик Парламент назорати субъектлари куйидагилардан иборат:

Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг К,онунчилик палатаси;

Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати;

К,онунчилик палатасининг, Сенатнинг кумиталари, комиссиялари;

Конунчилик палатасидаги сиёсий партиялар фракциялари;

Конунчилик палатаси депутатлари;

Сенат аъзолари;

Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Инсон хукуклари буйича вакили (омбудсман).

Конуннинг 4-моддасига кура, давлат хокимияти ва бошкаруви органларининг хамда улар мансабдор шахсларининг Узбекистон Республикаси Конституцияси ва конунларини, Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг ва улар органларининг карорларини, давлат дастурларини ижро этиш, шунингдек уз зиммаларига юклатилган вазифалар хамда функцияларни амалга ошириш буйича фаолияти парламент назорати объектидир.

Парламент назорати шакллари куйидагилардан иборат:

Давлат бюджети ижросининг боришини куриб чикиш;

Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг мамлакат ижтимоий-иктисодий хаётининг энг мухим масалалари юзасидан хар йилги маърузасини куриб чикиш;

Вазирлар Махкамасининг Узбекистон Республикаси Президентининг Узбекистон Республикаси Олий Мажлисига Мурожаатномасидан келиб чикадиган, тегишли йилга мулжалланган давлат дастури бажарилишининг бориши туFрисидаги хисоботини куриб чикиш;

Узбекистон Республикаси Коррупцияга карши курашиш агентлигининг Узбекистон Республикасида коррупцияга карши курашиш туFрисидаги миллий маърузасини куриб чикиш;

Узбекистон Республикаси Бош вазирининг (бундан буён матнда Бош вазир деб юритилади) мамлакат ижтимоий-иктисодий ривожланишининг айрим долзарб масалалари юзасидан хисоботини эшитиш;

Конунчилик палатаси, Сенат мажлисларида хукумат аъзоларининг, давлат органлари, хужалик бошкаруви органлари рахбарларининг уз фаолиятига доир масалалар юзасидан ахборотини эшитиш;

Конунчилик палатаси мажлисларида хукумат аъзоларининг Конунчилик палатаси депутатлари саволларига жавобларини эшитиш;

Сенат мажлисларида вилоятлар, туманлар, шахарлар хокимларининг тегишли худудни ривожлантириш масалалари юзасидан хисоботларини эшитиш;

Узбекистон Республикасининг чет давлатлардаги дипломатик ваколатхоналари рахбарларининг уз фаолияти масалаларига доир хисоботларини эшитиш;

Узбекистон Республикаси Х,исоб палатасининг хисоботини эшитиш;

Узбекистон Республикаси Бош прокурорининг хисоботини эшитиш;

Узбекистон Республикаси Марказий банки бошкаруви раисининг хисоботини эшитиш;

Конунчилик палатаси депутатининг, Сенат аъзосининг сурови;

К,онунчилик палатаси, Сенат кумиталари томонидан давлат органлари, хужалик бошкаруви органлари рахбарларининг ахборотини эшитиш;

конун хужжатларининг ижроси холатини, хукукни куллаш амалиётини К,онунчилик палатасининг, Сенатнинг кумиталари томонидан урганиш ва конуности хужжатларининг кабул килиниши юзасидан улар томонидан мониторингни амалга ошириш;

парламент текшируви. Парламент назорати конунга мувофик бошка шаклларда хам амалга оширилиши мумкин.

2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини

ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Хдракатлар стратегияси ишлаб чикилиши жараёнида асосий эътибор давлат ва жамият курилишини тубдан ислох килишга каратилди. Мазкур демократик ислохотлар даврида парламент назоратини жамият хаётидаги урни ва таъсирини кучайтиришда Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг ташаббуслари алохида ахамият касб этади. Олий Мажлис депутатлари, сиёсий партиялар ва Узбекистон Экологик харакати вакиллари билан 2017 йил 12 июлда утказилган видеоселектор йотилишида Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев парламент назорати обьектларини кенгайтириш, "Хукумат соати" институтини жорий килиш зарурлиги тyFрисидаги FOяларни илгари сурган эди [13]. Харакатлар стратегияси максадларидан келиб чикиб "Парламент назорати тyFрисида"ги К,онуни 2017-2021 йиллар давомида парламент назоратининг амалий ахамиятини кучайтирувчи нормалар билан тулдирилди [14].

"Хукуматни шакллантириш тартиби демократлаштирилиши ва унинг масъулияти кучайтирилиши муносабати билан Узбекистон Республикасининг айрим конун хужжатларига узгартиш ва кушимчалар киритиш тyFрисида"ги К,онун билан Узбекистон Республикаси Конституциясининг 79, 93, 98-моддаларига, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси тyFрисида"ги, "Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг К,онунчилик палатаси тyFрисида", "Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати тyFрисида", "Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси К,онунчилик палатасининг Регламенти тyFрисида"ги К,онунларга узгартириш ва кушимчалар киритилди [15].

Мамлакат давлат бошкарувини такомиллаштиришда асосий эътибор хукуматнинг парламент олдидаги хисобдорлигини ошириш, хокимиятларнинг булиниш ва узаро тийиб туриш принциплари асосида конун чикарувчи органнинг ваколатларини кенгайтириш, унинг мамлакат сиёсий хаётидаги ролини оширишга каратилди.

Бош вазир уринбосарлари, вазирлар ва давлат кумиталари раислари номзодини Бош вазир такдимига биноан К,онунчилик палатаси томонидан маъкуллаш ва Президент томонидан тасдиклаш тартиби белгиланди.

Хукумат аъзолигига курсатилган номзоднинг сохани ривожлантириш буйича якин ва урта истикболга мулжалланган харакат дастурини депутатларга такдим этиш тартиби жорий этилди.

Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси Конунчилик палатасида давлат бошкарув органлари мутассадиларининг хисоботларини эшитиш буйича "Хукумат соати" ташкил этилди.

Олий Мажлисни мамлакатнинг ички ва ташки сиёсатига оид мухим вазифаларни амалга ошириш устидан парламент назоратини таъминлаш ваколатлари янада кенгайтирилди. Сенатда Узбекистоннинг хорижий давлатлардаги элчилари хисоботини эшитиш амалиёти йулга куйилди.

Жойлардаги реал холатни урганиш ва мавжуд муаммоларни хал килиш учун керакли чораларни куриш, шунингдек мурожаатларни амалда куриб чикиш максадида парламентарийларнинг узи сайланган худудга хар ойда ташриф буюриш амалиёти йулга куйилди.

Доимий асосда ишловчи сенаторлар худудлардаги махаллий кенгашларга бириктирилиб, хар ойда жойларга чикиши хамда махаллий Кенгашлар сессияларида иштирок этиши амалиёти жорий этилди.

Махаллий ижро органлари фаолияти устидан депутатлик назорати кучайтирилди, Халк депутатлари махаллий Кенгашларининг доимий асосда ишлайдиган котибияти ташкил этилди. Вилоят, туман ва шахар микёсидаги давлат бошкаруви органлари рахбарлигига номзодлар тегишли халк депутатлари Кенгашлари томонидан тасдикланадиган булди.

Олий Мажлис Конунчилик палатасида давлат бюджети устидан самарали парламент назоратини таъминлашда депутат ва сенаторларга профессионал, мустакил ва холис ахборот-тахлилий, экспертлик хизмати курсатиш максадида Давлат бюджети бошкармаси ташкил этилди.

Узбекистонда конун чикарувчи хокимиятни тизимли узгартиришлар ислохотларнинг хар бир боскичида сиёсий тизим ва унинг асосий элементларининг тегишли даражада ривожланишига эга булган реал тарихий шароит билан боFликликда амалга оширилди. Ислохотларнинг хар бир боскичи Узбекистонда демократик институтларнинг фаолияти самарадорлигини оширишга ва ривожланган фукаролик жамиятини шаклланишини таъминлашга каратилган мувозанатли давлат аппарати тизимини яратилаётганлигини курсатиб берди. Уз навбатида мамлакатдаги демократик узгаришлар, давлат ва жамият хаётининг барча сохаларини ислох этишда парламентнинг урни, унинг назорат функциясининг самарали амалга оширилиши имкониятларини кенгайтирди.

Адабиётлар:

1. Р.Хакимов. Контитуционно-правовой статус Олий Мажлиса Республики Узбекистон. Учебное пособие-Ташкент: ТГЮУ, 2020.-104 стр.

2. Узбекистон Республикаси Олий Кенгаши ва Олий Мажлисининг кабул килинган конунлари ва карорлари туFрисидаги маълумотнома. - Узбекистон

Олий Мажлиси котибияти Юридик булимининг жорий архиви. 1998. 06-03-сон иш. 65-б.

3. Узбекистон Республикаси Конституцияси. "Халк сузи" газетаси, 1992 йил 15 декабрь, 243(494)-сон.

4. "Узбекистон Республикасининг Олий Мажлиси туFрисида"ги Конуннинг (№2011-Х11-сонли конун, кучга кириш санаси 16.10.1994, хужжат кучини йукотган сана 14.01.2005)[Интернет манба]. URL:lex.uz/docs/160213 (Мурожаат этилган сана: 15.07.2023)

5. Узбекистон Республикасида депутатларнинг макоми туFрисидаги Конунга (№66-1-сонли конун, кучга кириш санаси 01.06.1995, хужжат кучини йукотган сана 05.09.2019) [Интернет манба]. URL:lex.uz/docs/114204 (Мурожаат этилган сана: 15.07.2023)

6. Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. 1995. №4.23-б.

7. "Олий мажлиснинг инсон хукуклари буйича вакили (омбудсман) туFрисида"ги Узбекистон Республикаси Конунига шархлар. // Масъул мухаррир С.Ш.Рашидова.- Т.:Адолат. 1998. 138-б.

8. Каримов И.А. Бизнинг бош максадимиз жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислох этишдир / Олий Мажлис Конунчилик палатаси ва Сенатининг 2005 йил 28 январда булиб утган кушма мажлисидаги нутк // "Халк сузи". 2005 йил, 29 январь.

9. "Узбекистон Республикасининг Конституциясига узгартишлар ва кушимчалар киритиш туFрисида" ги Узбекистон Республикаси Конуни №470-11. 24 апрель 2003 й.// Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. 2003. №3-4. - Б.38

10. Ислом Каримов. «Мамлакатимизда демократик ислохотларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси», Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси Конунчилик палатаси ва Сенатининг кушма мажлисидаги маъруза, 2010 йил 12 ноябрь. Тошкент-"Узбекистон"-2010. 68-б

11. Узбекистон Республикасининг Конституциясининг айрим моддаларига узгартишлар ва кушимчалар киритиш туFрисида" (78, 80, 93, 96 ва 98-моддаларига) Узбекистон Республикаси Конуни №УРК-284-сон. 18.04.2011 й.// Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. 2011. №4. - Б.51

12. Узбекистон Республикасининг Конституциясининг айрим моддаларига узгартишлар ва кушимчалар киритиш туFрисида" (32, 78, 93, 98, 103 ва 117-моддаларига) Узбекистон Республикаси Конуни №УРК-366-сон. 16.04.2014 й.// Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. 2014. №4. - Б. 44

13. Мирзиёев Ш.М. Миллий тараккиёт йулимизни катъият билан давом эттириб, янги боскичга кутарамиз. - Тошкент: "Узбекистон" НМИУ, 2017, -575-577 б.

14. Узбекистон Республикасининг Парламент назорати тyFрисидаги К,онуни https://lex.uz/docs/2929477

15- "Хукуматни шакллантириш тартиби демократлаштирилиши ва унинг масъулияти кучайтирилиши муносабати билан Узбекистон Республикасининг айрим конун хужжатларига узгартиш ва кушимчалар киритиш тyFрисида"ги Узбекистон Республикаси К,онуни. "Халц сузи" 2019 йил 6 март.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.