Научная статья на тему 'ПАРА СПОРТ ТУРЛАРИ БЎЙИЧА МУТАХАССИСЛАР МАЛАКАСИНИ ОШИРИШ ВА ҚАЙТА ТАЙЁРЛАШ МЕХАНИЗМЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ'

ПАРА СПОРТ ТУРЛАРИ БЎЙИЧА МУТАХАССИСЛАР МАЛАКАСИНИ ОШИРИШ ВА ҚАЙТА ТАЙЁРЛАШ МЕХАНИЗМЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Естественные и точные науки»

CC BY
183
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Research Focus
Ключевые слова
паралимпия / мураббий / касбий компитентлик / адаптив жисмоний тарбия / нозология / спорт таснифлар / касбий-амалий / жисмоний имконияти чекланган / машғулот / мураббий-ўқитувчи. / Paralympics / coach / professional competence / adaptive physical education / nosology / sport classifications / professional-practical / physically disabled / training / coach-teacher.

Аннотация научной статьи по естественным и точным наукам, автор научной работы — Д.Б. Вахобов

Мақолада, пара спорт турлари бўйича мурабийлларни тайёрлаш ва малакасини оширишда тренер-ўқитувчиларнинг касбий-амалий тайёргарлиги ҳамда касбий-компитентлигини ошириш механизмларини қўллаш самарадорлигига эътибор қаратилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

IMPROVING THE SKILLS AND RE-TRAINING MECHANISMS OF PARA SPORTS SPECIALISTS

In the article is paid attention to the efficiency of using the mechanisms of professional-practical training and professional-competency improvement of trainers-teachers in training and improving the qualifications of coaches in para sports.

Текст научной работы на тему «ПАРА СПОРТ ТУРЛАРИ БЎЙИЧА МУТАХАССИСЛАР МАЛАКАСИНИ ОШИРИШ ВА ҚАЙТА ТАЙЁРЛАШ МЕХАНИЗМЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ»

ПАРА СПОРТ ТУРЛАРИ БУЙИЧА МУТАХАССИСЛАР МАЛАКАСИНИ ОШИРИШ ВА ЦАЙТА ТАЙЁРЛАШ МЕХАНИЗМЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ Д.Б. Вахобов

Паралимпия спорт турлари буйича мутахассисларни тайёрлаш институти .

^айра тайёрлаш ва малака ошириш жараёнини ташкил этиш булими бошлиги

Тошкент шахри, Узбекистон https://doi.org/10.5281/zenodo.7821699

Аннотация: Мацолада, пара спорт турлари буйича мурабийлларни тайёрлаш ва малакасини оширишда тренер-уцитувчиларнинг касбий-амалий тайёргарлиги цамда касбий-компитентлигини ошириш механизмларини цуллаш самарадорлигига эътибор царатилган.

Калит сузлар: паралимпия, мураббий, касбий компитентлик, адаптив жисмоний тарбия, нозология, спорт таснифлар, касбий-амалий, жисмоний имконияти чекланган, машгулот, мураббий-уцитувчи.

IMPROVING THE SKILLS AND RE-TRAINING MECHANISMS OF PARA

SPORTS SPECIALISTS

Abstract: In the article is paid attention to the efficiency of using the mechanisms of professional-practical training and professional-competency improvement of trainers-teachers in training and improving the qualifications of coaches in para sports.

Keywords: Paralympics, coach, professional competence, adaptive physical education, nosology, sport classifications, professional-practical, physically disabled, training, coach-teacher.

ПОВЫШЕНИЕ КВАЛИФИКАЦИИ И МЕХАНИЗМЫ ПЕРЕПОДГОТОВКИ СПОРТИВНЫХ СПЕЦИАЛИСТОВ ПАРА

Аннотация: В статье обращено внимание на эффективность использования механизмов профессионально-практической подготовки и повышения квалификации тренеров-преподавателей в подготовке и повышении квалификации тренеров по параспорту.

Ключевые слова: Паралимпийские игры, тренер, профессиональная компетентность, адаптивная физическая культура, нозология, спортивные классификации, профессионально-практические, инвалиды, подготовка, тренер-преподаватель.

КИРИШ

Долзарблиги. Узбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 18 майдаги ПФ-5114-сон «Паралимпия харакатини ривожлантиришга доир кушимча чора-тадбирлар тугрисида»ги, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2022 йил 14 октябрдаги ВМ^-599-сон «Узбекистон Миллий паралимпия кумитаси хузуридаги Паралимпия спорт турлари буйича мутахассисларни тайёрлаш институти фаолиятини ташкил этиш чора-тадбирлари тугрисида»ги 2022 йил 3 ноябрдаги П^-414-сон «Жисмоний тарбия ва спорт сохасида кадрларни тайёрлаш хамда илмий тадкикотлар тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида»ги ^арори хдмда адаптив жисмоний тарбия ва паралимпия спортни оммалаштириш сохасидаги бир катор меъёрий-хукукий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда ушбу диссертация тадкикоти муайян даражада хизмат килади. Жахон амалиёти пара спорт турлари буйича спорт мураббийларининг касбий-

амалий тайёргарлигини таъминловчи механизмларни такомиллаштириш, таълим муассасаларида спорт мураббийларининг касбий компетентлигини юкори даражада ривожлантириш, уларни укитиш ва малакасини оширишнинг методик жихдтдан илгор педагогик ва бошкарувининг услубий тизимини ишлаб чикиш ва амалиётга жорий этиш заруриятини такозо этмокда. Пара спорт турлари буйича спорт мураббийларини тайёрлашнинг янги технологияларга булган эх,тиёжи ортиб, юкори малакали спортчиларни тайёрлаш тизимида адаптив жисмоний тарбия ва спорт тадбирларини оммавийлаштиришга катта эътибор берилмокда.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Тадкикот максади: пара спорт турлари буйича тренерлар касбий-амалий тайёргарлигини ривожлантирувчи механизмларни такомиллаштириш буйича таклиф ва тавсиялар ишлаб чикишдан иборат.

Тадкикот вазифалари: замонавий концептуал ёндашувлар асосида пара спорт турлари мураббийлари шахсига хос касбий-амалий хусусиятларни аниклаш;

амалдаги укитиш механизмларининг фаолият учун зарур булган касбий ва шахсий сифатларни шакллантиришдаги урнини самарали методикалар асосида аниклаш.

Тадкикотнинг усуллари. Илмий-услубий адабиётларни урганиш ва тах,лил килиш, педагогик кузатув, педагогик назорат, педагогик тестлаш, антропометрия, машгулот жараёнининг тах,лили, педагогик тажриба, бошкарув усулларидан фойдаланилди.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ ВА УНИНГ МУ^ОКАМАСИ

Мамлакатимизда бир катор тадкикотчи ва олимлар томонидан мураббийлик фаолияти, спорт мураббийларининг касбий тайёргарлиги, касбий компетентлиги, тренерларга хос касбий фазилатлар, тренерларни тайёрлашнинг илмий-услубий асосларини тадкик этиш борасида эътиборга молик изланишлар олиб борилган. Бирок пара спорт турлари буйича мураббийларни тайёрлаш ва уларни малакасини ошириш буйича илмий изланишлар деярли олиб борилмаган. Бунда асосан тренерлик фаолиятида пара спортчиларни тайёрлашнинг машгулот ва мусобака фаолиятларини бошкариш масалаларига эътибор каратиш лозим. Хорижий ва махдллий олимлар томонидан амалга оширилган тадкикотлардан фаркли уларок, мазкур тадкикот иши пара спорт турлари буйича тренерларни тайёрлашда касбий-амалий жихдтдан ёндашилганлиги билан алох,ида ажралиб туради. Тадкикотчилар асосан, мураббийлар фаолияти учун шарт саналган касбий майорат, касбий компетентлик, касбий ташаббускорлик ва касбий узини-узи ривожлантириш каби жихдтларга эътибор каратишган. Бирок, муаммонинг айнан биз томондан тадкик этилаётган жихдти яъни пара спорт турлари мураббийлари касбий-амалий тайёргарлигини ривожлантириш механизмларини такомиллаштиришнинг машгулот ва мусобака фаолиятини бошкариш масалалари етарлича тадбик этилмаган. Шу боис, мазкур тадкикот иши, педагогика фанлари адаптив жисмоний тарбия ва спорт сохдсида амалга оширилаётган тадкикотлар учун янги назарий-амалий имкониятлар яратишга хизмат килади.

Пара спорт фаолиятининг самарадорлигига таъсир курсатадиган энг мух,им шахсий фазилатлар куйидагилар саналади:

1.Устунлик фазилати;

2. Узига ишонч; ЗДиссий етуклик;

4. Стрессга каршилик;

5.Ижодкорлик ютукка интилиш;

6.Ташкилотга булган альтруизм ( фидоийлик);

7. Жавобгарлик;

8. Ишончлилик;

9. Хушмуомалалик.

Юкорида келтирилган фазилатлар туркуми машгулот ва мусобака фаолиятида бирлашади ва динамик тарзда ривожланиб боради. Бу жараён охир-окибат пара спортчиларни тайёрлашда мураббий фаолиятининг муваффаккиятини таъминлаш билан якунланади. Мураббийлик фаолиятида касбий етуклик куйидаги жихатлар билан аникланади:

- мураббий-укитувчиларни сертификатлаш учун зарур мезон;

- профессионализм курсаткичи;

- касбий таълимнинг максади ва натижаси;

- касбий фаолиятнинг холати;

- муайян касбий ролнинг функцияларини ташувчисининг тавсифномаси ва хоказо.

Касбий етуклик борасидаги ёндашувлар мутахассислик малакасининг намунаси сифатида

урганилади шунингдек, у мутахассисликнинг умумий талаблари ва касбий фаолиятнинг предмети хамда индивидуал ривожланишнининг узига хосликлари кабиларни хам мазмунан камраб олади. Ушбу модел давлат хужжатларида малакавий характерга эга булиб, у профессиограмма деб тасдикланган. У касбий фаолият функцияларидан келиб чикиб, фаолиятнинг узига хос хусусиятларини акс эттиради ва шахсни шакллантириш хусусиятлари усулларини белгилайди. Пара спорт турлари мураббий-укитувчиларни тайёрлашнинг малакавий таркиби-тренер-укитувчининг касбий билим ва куникмаларини илмий жихдтдан асословчи норматив танлов моделида такдим этилади. мутахассиснинг муайян вактга тугри келадиган образи бу-унинг моделидир. Ушбу модели икки кисмни уз ичига олади яъни инсон ва унинг фаолиятини. Бу пара спорт турлари буйича мутахассисларни тайёрлаш дастурини такомиллаштириш, касбий тайёргарликнинг муайян усулларини, воситаларини ва мезонларини олдиндан куришга имкон берадиган моделдир. Мазкур модел энг самарали хамда намунавий модел булиб, у уз мазмунида мутахассиснинг индивидуал ривожланиши ва ижтимоийлашув холати кабиларни хам уз ичига олади. Касбий малака-ижтимоий тизим томонидан таъсис этилган ва ходимларининг маълум бир профессионал гурухга мансублигини тасдикловчи хукукий хужжатдир. Касбий етуклик даражасини оширишда энг мухими пул маблаглари, янги укитиш усуллари ва таълим фаолиятининг шакллари ва унинг ривожланишини таъминловчи тизимлардир. Бу тизим ёндашуви тушунчалар ва тоифаларнинг аник таърифи, тизимнинг ички ва ташки алокаларини ижтимоий мухит билан шакллантириш, профессионал куникма даражасини оширишга инновацион ёндашувлардан фойдаланишнинг мантикий асосларини урганишни назарда тутади. Тизимли ёндашув асосан, касбий малакани профессионал фаолият билан узаро боглик компонентлари билан куриб чикишимизга кенг имкон беради. Шунингдек, спорт мураббийи шахсига хос профессионал куникмаларнинг ривожланиши хамда унинг истикболларини аниклаш хам имкон беради. Пара спорт турлари буйича тренерининг касбий салохияти ва касбий фаолият йуналиши -унинг шахслилик тизми билан белгиланадиган касбий-шахсий хусусиятлари хам деб каралади. Педагогик тадкикотларда ваколатга эга булиш мазмунан, икки компонентга эга булишни таъкидлайди. Яъни назарий ва амалий, бирок профессионал малаканинг таркибий кисмлари барча тадкикотчилар томонидан турли йуллар билан аникланади. Педагогик фаолиятда, профессионал малака элементларига умумий ва педагогик маданиятнинг юкори даражаси, касбий ва ахлокий фазилатлар, касбий билимлар ва куникмалар, педагогик кобилиятлар хамда ижодкорлик

хусусиятлардир кабилар киритилади. Х,озирги кунда пара спортчиларни таёрлаш хамда юкори малакали пара спортчиларни етиштириш тизимида адаптив жисмоний тарбия ва спорт тадбирларини оммавийлаштиришга катта этибор берилмокда. Мамлакатимизда пара спортчиларни тайёрлашга мослаштирилган олий ва урта махсус билим юртлари фаолиятлари кенгайтирилмокда. Мингдан ортик спорт клублари, спорт саройлари ва юзлаб болалар ва усмирлар адаптив жисмоний тарбиясига мослаштирилган спорт мактаблари хамда олимпия ва паралимпия спортчиларини тайёрлаш марказларида паралимпия йуналишлари фаолият курсатмокдалар. Бу укув юртлардан юкори малакали спорт усталари ва спорт тренерлари хамда жахон микёсидаги пара спортчилар етишиб чикмокдалар.

Х,озирга кадар куплаб замонавий спорт мажмуалари, спорт иншоатлари, спорт уйингохлари барпо этилган булиб, улар спортчиларимиз колаверса, юртимиз фукаролари учун кенг куламда хизмат килмокда. Х,озирги кунга келиб эса имконияти чекланган шахсларни пара спорт турларида шугилланиши учун хам шарт-шароитлар яратилиб спорт инвентарлари, спорт жихозлари уларга мослаштирилмокда. Бу турдаги ишлар эса, уз-узидан пара спорт мураббийлари учун катор долзарб вазифалар куйиши табиий. Педагогик жихатдан каралганда, мураббийлик фаолиятининг самарадорлиги аввало, унинг билим ва куникмалари кай даражалилиги билан белгиланади.

Пара спорт турлари буйича мураббий фаолиятида кобилият ахамиятли саналиб, у оркали узаро билимлар ва харакатлар алмашинуви амалга оширилади. ^обилиятлар бир неча турга булиниб, у мураббийдаги пара спортчиларнинг хатти-харакати ва холатини,харакат фаоллигини, индивидуал хусусиятларини,психологик холатини, пара спортчилардаги спорт техникасига ургатишда харакатлар огиш сабабларини аниклаш кобилияти, машгулотга тайёргарлик буйича маълумотларни жамлаш, машгулот жараёнида мураббийнинг узига тегишли харакатлар тизимини режалаштириш хамда таълим жараёнида юзага келиши мумкин булган кийинчиликларни олдиндан кура олиш ва уларни бартараф килишдаги конструктив кобилияти, машгулот ва мусобакаларда таълим ва тарбия ишлари билан бирга гурухий узаро хамкорликни ташкиллаштиришдаги ташкилотчилик кобилияти, инсонлар билан алока урната олиш, мулокот воситаларини ишлата билишдек катор кобилиятлар туркумини назарда тутади. ХиШ8А

Мураббийлар фаолиятининг касбий тайёргарлик даражаси баркарорлиги, шахслилик хусусиятларининг усиши, касбий фаолият учун зарур булган сифатларнинг усиши ва тренерлар пара спортчиларни тайёрлашда тартибли хулк-атвор имкониятларини руёбга чикариши хамда машгулотлар жараёнига оптимал даражада ногиронлик нозологиялари, спорт таснифлари, харакат имкониятлари жихатдан тайёрлаш ва махсус жисмоний машклар олдидан белгиланган вазифаларни муваффакиятли амалга оширишига ва касбий-жисмоний сифатларнинг усишига узига хос асос сифатида хизмат килади. Касбий ахамиятга эга булган хусусиятлар ва сифатларининг турли хил омиллари булажак пара спорт турлари мураббийларида аникланиб, уларнинг хар хил даражалари акс этиб, иродавий харакатларнинг мустахкам даражада ривожланганлиги ва кузатувчанлик кобилияти ривожланганлиги, уларнинг келгуси фаолиятида спорт машгулотларини тез, мукаммал узлаштириш ва мотивацион харакатларни муваффакиятли таъминловчи сифатларни жамлаши билан алохида характерланади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. O'zbekiston Respublikаsi Prezidentining "Pаrаlimpiya hаrаkаtini r^j^nt^s^^ doir qo'shimchа chorа-tаdbirlаri to'g'risidаgi PQ-5114-son qаrori 2021 yil 18 тау.

2. "O'zbekiston Milliy pаrаlimpiya qo'mitаsi huzuridаgi Pаrаlimpiya sport turkri bo'yichа mutаxаssislаmi tаyyorlаsh instituti fаoliyatini tаshkil etish chorа-tаdbirlаri to^'asid^i PQ-599-son Qаrori 2022 yil 14-oktyabr.

3. Узбекистон Республикаси Президентининг «Жисмоний тарбия ва спорт сохасида кадрларни тайёрлаш хамда илмий тадкикотлар тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида»ги П^-414-сон 2022 йил 3 ноябр.

4. Абдиев А.Н. Яккакураш спорт турларида ихтисослашувчи талабаларда тренернинг касбий куникмаларини шакллантиришнинг илмий педагогик асослари.: Дисс. д-ра пед. наук. -Тошкент. УзДЖТИ, 2004. - 158 б.

5. Корх А.Я. Тренер: деятельность и личность : Учебное пособие. -М.: Терра-Спорт, 2000. -120 с.

6. Лалаян А.А. О типологии тренеров в связи с особенностями их деятельности.Теория и практика физ. культуры. - 1981. - № 6. - С.12

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.