Парақорлыққа делдал болуды саралау мәселелері Текст научной статьи по специальности «Физика»

Трибуна молодого ученого

ШЛ

С. Н¥РЖАН,

К,азац гуманитарлыц зац университет1 цылмыстыц цщыгц пэндер кафедрасыгныгц гзденушш

ПАРАЦОРЛЬЩКД ДЕЛДАЛ БОЛУДЫ САРАЛАУ МЭСЕЛЕЛЕР1

Казахстан Республикасында етк!з!л!п жат-кан реформалардыщ максаты мы^ты, басеке-лест!кке каб!летт!, еркениетт! мемлекетт! куру болып табылады. Мундай улг!нщ куралы эко-номикалык, кукыктык, алеуметт!к реформалар-дан турады. Сондыктан, осындай мемлекетт! куру уш!н б!з сыбайлас жемкорлыкпен, оныц !ш!нде паракорлыкпен куресуге ат салысуымыз керек. Соныц !ш!нде паракорлыкка делдал болу маселес! улкен мацызга ие. Паракорлыкка дел-дал болу материалдык нормасы сонау XVIII гасырдан бастап сараланып келед!. Оныц тусш!г! бурыннан бер! кецес кылмыстык зац-дылыгында кер!н!с тапкан [1].

Таж!рибеде параны берудег! делдалдыц аре-кет!н саралау киындык тугызады. Оларга уйым-дастырушылар немесе арандатушылардыц арекеттер!н сипаттайтын элементтер! де курауы мумк!н. Сол мезетте делдалдыц параны беру не алуга бастаушы рел! аркашан тие бермед!. Сондыктан, параны алу немесе беруге итерме-лейт!н уйымдастырушы жане арандатушы аре-кеттер, сайкес кылмыстарды орындаушыныц арекеттер! рет!нде дарежеленед!. Б!рак, бул дарежелеуд!ц шарты параны бастаушыныц ез!н!ц муддес!не бер!лу! немесе кабылдануы болып табылады.

Демек, параны алу немесе берудеп делдал-дылык, кел!с!м белг!с!нщ мацызды элемент!не катысты бейтарап арекетт!ц !ске асырылуын болжайды. Делдал аныгында пара алушы не-месе пара беруш!н!ц пайдасына арекет етед!. Оныц жеке пайдасы кылмыстык кукыктык мацызга ие емес, демек, паракорлыкты саралану-ына асер! жок.

Сондай-ак, сол делдалдыц арекетт! саралау ете киын. Мысалга, жогарыда керсет!лген тус!нд!рмеге сайкес, кызметкерд!ц ез бастыгы-ныц тапсырмасын орындауда баска лауазымды тулгага пара беру арекет! пара беруге катысу рет!нде саралануы ти!с. Оныц накты рел!не сайкес ол тек кемектесуш! ретшде карастырылуы мумк!н.

Кылмыстык кодекст!ц 28-бабыныц 5-тарма-гында кемектесушшщ белгшер! анык керсетшген. Оныц арекет! олардыц !ш!ндег! б!реу!не де укса-майды: олар кылмыс жасауга кецес беру, нускау беру, аппарат беру, алдын ала уаде беру ретшде сипаттала алмайды. «Кедерг!н! жою» рет!нде кемектесуш! белг!с!н бул жерде колданылуы мумк!н емес. Оныц кылмыстык кукыктык ма-цызы арб!р накты окигадагы кемектесуш! аре-кеттерд! жасауда факт!л!к жагдайларды багала-уда кылмыстыц жасалуы немесе оныц !здер!н жа-сыру уш!н кедергшщ накты неден туратындыгы-на нускауды талап етед!.

Сонымен, делдалдыц кызмет! цылмыстыц жа-салуына кедерг!н! жоюда емес, параны алу немесе беруде техникалык камтамасыз етуде та-былатыны анык. Ол цылмыстыц жасалу тас!л!не жакынырак. Эрине, цылмыстыц жасалу ад!с!не кылмыстык кукыктык магына беру, оныц кыл-мыс курамыныц объективт!к жагыныц белг!с!не к!ру!, зацнаманыц ерекше компетенциясына жа-тады [2].

Сондыктан, параны беру жане алу механизм-!ндег! делдалдыц кызмет уйымдастырушылык жане арандатушылык арекеттен айырмашылы-гындагы кемектесуш! арекетт! сипаттауда уксас кеск!нге ие емес.

Сонымен уйымдастырушылык немесе айдап салушылык арекеттер пара беруде (немесе алу-да) басшылык етет!н, кылмыска катысты орындаушыныц арекеттер! ретшде сараланады. Б!рак саралаудыц шарты, белг!ленген жагдайлардыц тусшштемеш болып табылады, ягни бастамашы-ныц муддес! нег1з1нде пара ^абылданады немесе бершед!

Параны берудег! немесе алудагы делдалды1^ арекет кел1с1лген белгшердщ елеул! элемент-тер1н1ц бейтарап ^атынастарыныц жасалуын бол-жайды. Делдал аныщталуы бойынша пара бе-руш!н!ц немесе пара алушыныц муддес! уш!н аре-кет етед!. Оныц жеке муддес! ^ылмысты^-ку^ыктыщ мацызга ие болмайды, ягни ол делдал-д^1^тыц саралауына ыкпал етпейд!.

Сол уа^ытта делдалдьщ арекеттщ саралануы алде ^айда ^иындывда акелед! Мысалы, багы-нушы тулганыц арекеттер1 жогарыда керсетш-ген тусшд1рмеге сайкес, езшщ бастыгыныц тап-сырмасын орындайды жане бас^а лауазымды тулгага пара беред^ бул пара берудеп тец ^аты-сушы сиящы саралануы керек. Оныц на^ты релше байланысты ол тек кемектесуш1 ретшде ^арастырылуы мумкш.

Делдалдыц функциясы, ^ылмысты жасау ушш кедергшерд1 жою емес, пара алудагы немесе берудеп «техниканыц» ^амтамасыз етшу1 болып та-былады. Ол ^ылмыстыц жасалу тасшше жа^ын. ^ылмыстыц жасалу тасшшщ ^ылмыстыщ-к;ук;ык;тык; мацыздылыгы, ^ылмыс ^урамыныц объективтш жагдайдыц белгшершщ ^урамына жащызуы зац шыгарушыныц айрыщша к;узырет-ше байланысты.

Сондыщтан пара беру жане алу механизмшде делдалдыц функциясы кемектесушшщ арекет-тершщ сипаттамасында баламалы кергтсш тап-пайды жане ол уйымдастырушылыщ жане айдап салушылык; арекеттершщ айырмашылыгы ^ыл-мыстыщ зацда на^ты аныщталмаган.

Б. Волженкин параны алу жане берудеп артурл1 ^атысушы жагдайлардан пара^орлывда делдал болудыц мынадай белгшерш белдк

1) делдалдыц параны алу жанг берудеп кемек-тесуш1 мен арандатушыдан айырмашылыгы, мшдетп турде пара^орлыщтыц ею субъекпс1мен байланыстылыгында;

2) делдалдыц параны алу жане берудеп кемек-тесуш1 мен арандатушыдан айырмашылыгы, оныц ез ерюмен арекет етушде емес, пара алу-шы немесе пара берушшщ етш1ш1 не тапсырма-сы бойынша арекет етуш айтады [3].

Б.В. Здравомысловтыц кез^арасы бойынша, ^ылмыскер пара^орлыщтыц б1р немесе ею субъеклс1мен байланысына ^арамастан, пара-^орлывда кемектесудщ барлыщ мумкш болу ны-сандарына сайкес, пара^орлывда делдал болу деген езшдж ^ылмыс ^алыптасады. Параны беру жане алудагы ^атысушы ретшде тек уйым-дастырушы мен арандатушыныц арекеттер1 деп саралануы ттс [4].

Егерде субъект тек пара алушыга немесе пара беруш1ге кемектессе, онда ол сол ^ылмы-стыц жасалуындагы кад1мп ^атысушы, кемек-тесуш1 болып табылады. Сондыщтан, соттар па-ра^орлывда делдалдыц пен ^атысушыны айыра

отырып, арекеттщ сипаты мен субъектшщ юмнщ ыщыласымен арекет еткенше кещл аудару ^ажет. Делдал ез ынтасымен емес, пара алушы не пара берушшщ тапсырмасымен арекет етед1 жане параныц затын б1реушен бас^асына тше-лей береди Делдал - пара^орлывда кел1с1мд1 орныдаудагы жеке тулга. Егер, ол кел1с1мге ^ан-дайда б1р жагдаймен арекет етш ^ол жетюзсе, онда пара берушшщ не пара алушыныц ынтасымен байланысты болып пара^орлывда ^атысса, параны алу немесе беруге ^атысушы болып та-былады.

Жане тагы б1р птрд1 атап етсек, ол пара-^орлывда дедал болудыц дарежеленген тур1, бул езшщ ^ызмет жагдайын пайдалана отырып жасалган делдалдылыщ. Бул жайлы Ефимов М.Е. лауазымды тулганыц езшщ ^ызметше ^атысты ^у^ыщтары, жагдайлары мен мумкшджтерш пайдалана отырып жузеге асы-рган делдалдылыщ ^ана емес, сондай-а^ лауазымды емес тулгалардыц ^ызмеп сипатынан шыгатын мумкшдштерд1 пайдалану да осы дарежеленуге жатады деген [5].

Бул птрмен келку мумкш емес. Мекеменщ лауазымды тулгасына пара беру ушщ пара берушшщ тапсырмасымен сол мекеменщ еден жу-ушысы, кузетштсшщ делдалдыц арекеттерш са-науга болмайды.

Пара^орлывда делдал болудыц алденеше рет жасау бойынша саралау журпзссек, СССР Жо-гаргы Соты Пленумыныц 1977 жылгы 28 ^аулы-сында пара^орлывда делдал болу, пара алу, пара беруд1 алденеше рет жасаудыц саралаушы белгшерш былай белгшеп еттк «егер арб1р пара берушшщ мудделершде жеке арекеттер жасалса, б1рнеше адамнан б1р мезетте пара алу б1рнеше адамга пара берудщ немесе керсет1лген ман-жайлар кез1нде делдалдыц б1рнеше рет жасалган ^ылмыс рет1нде дарежелену1 керек» (7-тарма^ «в») [5].

Бул тусшд1рмедеп тус1н1кс1з1, ^андай жаг-дайда б1рнеше пара алушы немесе пара беру-ш1ге б1р уа^ытта делдал болатынын алденеше рет жасаган пара^орлывда делдал рет1нде саралау кереклгшде. Бул сура^^а былай жауап берш керсек: б1рнеше пара беруш1ден параны делдалмен б1р уа^ытта б1р лауазымды тулгага берш ж1беру, ягни пара алушыга беру алденеше рет жасалу ретшде саралау керек, б1ра^, егер ар пара берушшщ муддесшде жекелеген аре-

Трибуна молодого ученого

ПШ

кеттер жасалса жане бул делдалдыц касакана ойын камтыса. Жане де, лауазымды тулганыц бундай жеке арекеттер! езшщ сипаты бойын-ша б1рдей болуы мумкш жане 6ip кужатта, 6ip шеш1ммен дайындалады.

Егер, кызмет бабын пайдалана отырып, пара алушылардыц аркайсысынан белгЫ б!р жагдай кутшген болса, rimi егер, пара беруш! бул лауазымды тулгалардыц аркайсысыныц б!рдей аре-кеттерше кещл койсада, б!р уакытта б!рнеше лауазымды тулгага пара берген жагдайдагы дел-далдык алденеше рет жасалу ретшде саралану кажет. Таж!рибеде таралган жалган делдал деп аталатын жагдайга арнайы талдау жасасак, демек, жалган делдал езшщ делдалдык арекетш кке асыруга уаде бере отырып, пара берушвден кунды заттарды алып, оны лауазымды тулгага апарамын деп езше калдыруын айтамыз. Будан ею жагдай болуы мумкш: б!ршшвден, параны ла-уазымды тулгага беруге умтылган жалган дел-далдыц ынтасы, екшшвден, лауазымды тулганыц белгЫ б!р арекетш кездеген пара берушшщ жалган делдалга пара беруд! кенд!ред!

Лауазымды тулгага делдалдыц кемепмен параны берш ж!беруге умтылган бундай субъектшщ арекет! пара беруге кандай жагдай-да болсын кастандык болып табыланыны сезшз. Мунда субъект пара беруге езшщ ойын гана б!лд!рмейд!, сондай-ак кылмыстыц т!келей жа-салуына багытталган белгЫ б!р арекетт! жа-сауы. Ек!нш! жагдай бойынша, субъект лауазым-ды тулгамен пара туралы кел^мге ез! юркуге болатыны, содан кей!н жалган делдалга кунды затты апарып беруге тапсырады. Кептеген жыл-дар бойы пара беруш!н!ц арекет!н сот таж!ри-бес осылай багалады.

Б.В. Коробейников жане М.Ф. Орлов жалган делдалдыц арекет!н саралаудагы тус!нд!рмен!ц дурыстыгына куман тугызады. Олар, субъектшшщ ниет! лауазымды тулгага параны апарып беруде емес, оны иемден!п алуында деп есептейд!. Бул жагдайда кылмыстыц объективт!к жагыныц нег!зг! мазмуны (алдау), кылмыскердщ ниетшщ багыты, ал объект!ге кол сугушылык бунда мемлекетт!к аппараттыц жумысы емес, менш!к кукыгы болып табылады. Осыныц барлыгын аталган авторлар бул жагдайда алаяктыктыц курамыныц барына куалан-дырады деп есептейд! [6].

Б!рак, жалган делдалдыц мушкл иеленш алу-ына ниет!н!ц барына карамастан, ол барлыгын

адей! !стейд!, ягни пара беруге кастандыктыц болганын б!лд!ре отырып ктейд! Лауазымды тулгалар аркылы езшщ мумкшдштерш бейте отырып, пара беруш!н!ц арекет немесе арекетс-!зд!г!мен кажетт! сыйакыны алуга жету!, мем-лекеттш аппараттыц муддесше озбырлык жа-сайды. Пара берушшщ арекет! немесе аре-кетс!здт ушш Сондьщтан, Б.В. Здравомыслов-тыц жалган делдалдыц бул арекеттер!н пара беру!не кастандыкка арандатушылык рет!нде саралау керек деген усынысымен келюуге бо-лады. Себеб!, жалган делдал к жузшде пара-ныц бер!лмейт!нд!г!н б!ле отырып, пара беруш!н! кастандык жасауга итермелейд!.

Осы айтылгандардан мына жагдайдыц айыр-машылыгын айтсак: пара берушшщ пара беру туралы ойы жалган делдалдыц арекетшен тауелшз туындаган жагдай. Ягни, азаматты пара беруге итермелеген жок, тек оныц ет!н!м! бойынша ба-галы затты пара ретшде лауазымды тулгага апарып беруге келгап, б!рак оны езше калдыруы. Заци адебиеттерде бул арекеттерд! алаяктык рет!нде багаланган.

КСРО Жогаргы Сот Пленумыныц 23 кыркуй-ек 1977 жылгы каулысында осы кезкараска катысты «Егер тулга пара берушщен лауазымды тулгага пара рет!нде берем!н деп материалдык кундылыктарды алып, б!рак беру ойында болмай, оны ез!не калдырса, онда бул арекет жагдайга байланысты пара беруге итермелеу немесе кемектесушшш, ал пара берушше катысты - пара беруге окталу деп саралану кажет», - деп айтыл-ган. Ягни, Пленум мушелершщ ойы бойынша субъект пара берушт кылмыс жасауга итерме-лесе, бул арекет кылмыска итермелеу болып табылады, ал егер арекет пара беруш!н!ц баста-масымен жасалса, жалган делдалдыц арекет! пара беруге кемектесуш!л!к болып табылады.

Пленумныц бул усынган шеш!м! теория жузшде дайекс!з жане практика жузшде жарам-сыз. А.А.Пинаевтыц айтуы бойынша карасты-рылып жаткан жагдайда кемектесуш!л!к пара бе-руш!н!ц кылмысты жасауына мумк!нд!к берет!н жагдай жасау, бегеттерд! жоюдан кершк таба-ды. Бул жагдайда жалган делдал пара берудщ катысушысы екен!н тус!нед!, кылмысты орында-ушылардыц арекет!не кемектесед!, ез арекет! аркылы пара беруге окталуга жагдай жасайты-нын алдын ала б!лед! жане бул колсугушылыкка катысуга ер!к б!лд!ред! [7].

Параны беруге келкш, 6ipa^ ол материалдьщ кундылы^тарды иемдену ниет гана болган жалган делдалдыц эрекетш пара беpушiнiц ^ылмыс жасауына мYмкiндiк беpетiн жагдай тугызатын эрекет деп санау ^иын. Зацга сэйкес кeмекшi -^ылмыс жасауга кемек керсеткен тулганы ай-тамыз. Бipa^ пара затын eзiне иемденiп алган жалган делдалдыц эрекет нэтижесшде ^ылмыс соцына дейiн жеткiзiлген жо^. Бул жагдайда ^ан-дай ^ылмыс^а кемектесушшж туралы айтуга

болады. Бас^аша айщанда, A.A. Пинаевтыц пiкipiне ^арсы бул жагдайда ^атысушылыщтыц объективтi жэне субъективт белгiлеpi жо^. Тагы да атап етсек, егер пара берушЫк жалган делдалдыц бастамасымен болса, ол пара беруге о^талуга итеpмелейдi жэне бул ^ылмыстыщ эрекетке итеpмелеушi болып табылады.

Дорыта келе, пара^орлывда делдал болуды саралауда, оныц на^ты релше ^арай саралаган жен болар.

Пайдаланылган адебиеттер

1. Кенжетаев Ч.Д. Посредничество во взяточничестве / Вестник КазНУ. Серия юридическая. №3 (35). 53-55 б.

2. Яни П.С. Должностные лица как специальный субъект: проблемы соучастия // Российский ежегодник уголовного права. - 2006. - №1. - 161-176 б.

3. Волженкин Б. Указ. соч., 22-23 б.

4. Здравомыслов Б.В. Должностные преступления. - М., 1975. - 152 б.

5. Ефимов М.Е. Вопросы квалификации должностных преступлений по уголовному кодексу БССР. - Минск, 1967. - 33 б.

6. Коробейников Б., Орлов М. Ответственность за взяточничество / Советская юстиция. - 1970. -№20. - 20б.

7. Пинаев A. Ответственность за соучастие в даче взятки / Советская юстиция. - 1972. - №21. - 26 б.

Автор мацалада парацорлыцца делдал болуды саралаудыц цылмыстыц цуцыцтыц мэселе-лерт царастырган.

В данной статье автором рассматриваются уголовно-правовые проблемы квалификации посредничества во взяточничестве.

In given article the author criminally-legal problems of qualification of intermediary in bribery.