CC BY
6УДК 904:739.1(476.5-21) DOI 10.52928/2070-1608-2023-67-2-6-12
ПАПЯРЭДН1Я ВЫН1К1 ДАСЛЕДАВАННЯ МОГШЬШКА Х1-Х111 стст. НА ТЭРЫТОРЫ1 ВЕРХНЯГА ЗАМКА ПОЛАЦКА1
канд. dem. навук, дац. I. У. МАГАЛ1НСК1 канд. бiял. навук, дац. В.А. ЕМЕЛЬЯНЧЫК, А.Л. КОЦ (Полацт дзяржауны утверстэт мя Еуфрастт Полацкай)
П.М. КЕНЬКО
(1нстытут гiemорыi Нацыянальнай акадэмй навук Беларусь, Мшск)
У артикуле прадстаулены папярэдтя вынт даследавання некропаля Х1-Х111 стст., ят быу выяулены падчас выратавальных археалаггчных прац на тэрыторып Верхняга замка Полацка. У вытку вывучэння астэа-лаггчнага матэрыялу вызначаны шюлетныя рэштт не менш 160 тдышдау сярод як1х 87 належалi дарослым, а 73 - дзецям рознага узросту. Аутарамi устаноулена, што пахаванш зроблены у драуляных трунах i маюць пераважна заходнюю арыентацыю з адхiленнямi на поунач i поудзень. Датаванне могшьтка праведзена на аснаванш пахавальнага твентару, сярод якога сустрэты аднабаковыя грабят, шкляныя бранзалеты, шыферныя праслщы i iншыя датуючыя артэфакты. Асноуваючыся на асобных знаходках, аутары мяркуюць аб магчымай прыналежнасцi могшак да невядомага сёння цаглянага будынка культавага прызначэння.
Ключавыя словы: археалогiя Беларуа, пахавальныя помнт, матэрыяльная культура, тапаграфiя Полацка.
Уводзшы. Важнейшае значэнне для рэканструкцып розных бакоу сацыяльнай i эттчнай псторьп стара-жытных гарадсшх пасел1шчау маюць сшхронныя iM мопльнш. Асаблiвы статус некропаляу у соцыятапаграфiч-най структуры горада абумовiу щкавасць сярод даследчыкау да пытання лакалiзацыi месцау пахаванняу жыхароу Полацка, як з'яуляуся адным з буйнейшых гарадсшх цэнтрау Усходняй Еуропы сярэдневяковага перыяду. Доуп час даследаваннi пахаванняу старажытных палачан не мелi сютэматычнага характару i только у апошнiя гады атрымалася лакалiзаваць гарадск1я могiлкi XIV-XVIII стст. [1-5].
Мiж тым, важнейшае значэнне для вывучэння ранняй псторып Полацка мае лакалiзацыя гарадскога хры-сцiянскага некропаля Х1-Х111 стст., яш не быу устаноулены археалагiчна i раней вызначауся только на аснаванш картаграфiчных звестак, а таксама асобных выпадковых знаходак. М.А. Плавiнскi i Д.У. Дук у спецыяльнай пра-цы, прысвечанай выяуленню месца размяшчэння гарадск1х могiлак Х-Х111 стст. сцвярджал^ што на тэрыторыi Полацка кнавала не менш двух курганных некропаляу ("пауночны" i "усходт"), а таксама грунтавы могiльнiк XII ст. на першапачатковым Гарадлшчы. Пры гэтым аутары адзначаюць, што iснаванне "пауночнага" могшьшка з'яу-ляецца выключна гiпатэтычным меркаваннем, у той час як лакалiзацыя "усходняга" некропаля мае таксама i археалапчныя пацвярджэннi [6, с. 182]. Тэзю пра iснаванне могiльнiка XII ст. на тэрыторыi Гарадзiшча заснаваны на выпадкова выяуленым пахаваннi [6, с. 183]. Наступныя даследаваннi помшка меркаванне адносна iснавання тут могшьшка у XI-XIII стст. не пацвердзш [5].
Так1м чынам, важнай праблемай полацкай археалогп да цяперашняга часу з'яулялася лакалiзацыя гарадскога некропаля XI-XIII стст., месцазнаходжанне якога атрымалася выявщь падчас археалагiчных работ у 2020-2022 гг. на тэрыторыi Верхняга замка старажытнага горада.
Асноуная частка. Полацк некропаль быу выяулены у ходзе правядзення комплексу выратавальных археалагiчных раскопак падчас будаунчых работ на аб'екце "Рэканструкцыя былых будынкау установы аховы здароуя у ахоунай зоне запаведшка (Верхнi замак) пад размяшчэнне ДУА "Полацкае кадэцкае вучылiшча", як1я ажыццяулялюя у перыяд з лiстапада 2019 па снежань 2022 г. (малюнак 1) [7].
Археалапчныя даследаваннi каардынавалюя доктарам пстарычных навук, прафесарам, галоуным навуко-вым супрацоУнiкамi ДНУ "1нстытут гiсторыi" НАН Беларусi В.М. Ляуко. Працы на месцы праводзiлiся пад агуль-ным кiраунiцтвам супрацоУнiка Полацкага дзяржаунага унiверсiтэта iмя Еуфрасiннi Полацкай 1.У. Магалiнскага. У работах прымалi удзел супрацоушш унiверсiтэта (А.Л. Коц, В.А. Емельянчык, В.У. Чарауко), 1нстытута псто-рыi НАН Беларусi (П.М. Кенько, У.С. Крумплеуск i шш.), а таксама Нацыянальнага Полацкага псторыка -куль-турнага музея-запаведнiка (Л.Р. Калбека, А.А. Салауёу). Земляныя працы на аб'екце прадугледжвалi перакладку камунiкацый, а таксама умацаванне падмуркау наяуных будынкау i будаунiцтва новых карпусоу.
Першапачатковае выяуленне шкшетных рэшткау было зроблена на пляцоуцы будаушцгва спарткомплексу, якая размяшчалася у пауночна-заходняй частцы аб'екта. Праектам прадугледжвалася уладкаванне буранабiуных падмуркау, а таксама распрацоука катлавана у пауднёвай частцы. На месцы будаунчай пляцоуш да пачатку прац размяшчауся комплекс гаспадарчых пабудоу былой гарадской бальнiцы. У рамках работ на асобных участках
1 Артыкул падрыхтаваны у межах праекта Беларускага рэспублжанскага фонда фундаментальных даследаванняу "Пахавальныя помнт Полацка XI-XV0I стст. у кантэксце развщця сшхронных некропалей Беларускага Падзвшня: пахавальны абрад, швентар, палеаантрапалагiчная характарыстыка" (нумар дзяржаунай рэпстрацш 20221071 ад 06.07.2022).
прадугледжвалася выбарка падмуркау гэтых канструкцый з дапамогай будаутчай тэхнiкi. Для разбору падмуркау распрацоувалюя шурфы, у яшх зафiксаваны пераадкладзены культурны пласт магутнасцю да 1,5 м. Падчас работ у пауночнай частцы пляцоук выяулены фрагменты керамiкi i пячной кафлi ХУП-ХУШ стст. [7, с. 51]. У заходняй частцы участка падчас разборш падмуркау выяулены фрагмент пашкоджанага безiнвентарнага паха-вання. Шк1лет быу арыентаваны галавой на захад, а само пахаванне мела працяг ва усходняй сцяне. Пахаванне размяшчалася на узроут мацерыка i знаходзiлася у труне ад якой захавалася спарахнелая драунша [7, с. 53].
1 - Сафшсю сабор; 2 - р. Палата; 3 - будынак харчблока; 4 - фундаменты "храма на дзящнцы"; 5 - размяшчэнне могшьшка на аснове атрыманых даных
Малюнак 1. - Лакалiзацыя могiльнiка Х1-ХШ стст. на тэрыторьп Верхняга замка Полацка
Наступны этап даследавання могiльнiка звязаны з распрацоукай у пауднёвай частцы пляцоуш спарткомп-лекса катлавана для будаунщтва падвальнага памяшкання. Як адзначалася, культурны слой на месцы даследавання быу iстотна пашкоджаны гаспадарчыш будынкамi былой гарадской бальнiцы, у сувязi з чым працы праводзiлiся з дапамогай будаутчай тэхнiкi з паслойным зняццем пераадкладзенага культурнага пласта. Падчас прац у перад-мацерыковым слоi был зафжсаваныя плямы магiльных ям з рэшткаш трун i касцякамi у iх, як1я разбiралiся уручную з фота- i графiчнай фшсацыяй. Наступныя групы пахаванняу быт выяулены падчас распрацоуш траншэй каналiзацыi i водаправода, як1я праходзiлi паралельна усходняй мяжы будаyнiчай пляцоук спарткомплекса.
Могiльнiк часткова даследаваны раскопам (Заходнi раскоп 1, 2021 г.), яш размяшчауся па трасе траншэi пад водаправод i лiyневую каналiзацыю на участку памiж харчаблокам i спарткомплексам. Раскоп быу выцягнуты з поуначы на поудзень i меу памер 14,0 х 5,0 м. Верхнiя пласты у раскопе былi зншчаны у вытку актыунай гаспадарчай дзейнасцi, у сувязi з чым культурны слой утры^вау матэрыялы пераважна Х-Х111 стст. У межах трэ-цяга умоунага пласта, яю прадстаулены чорнай вiльготнай дробнакамкаватай глебай, былi выяулены рэштк1 драу-лянай агароджы, якая размяшчалася па трасе ад пауночна-заходняга да пауднёва-усходняга вугла раскопа. Дадзены частакол з'яуляуся мяжой памгж багатай сядзiбай i могiлкамi (на захад i поудзень ад агароджы выяулены пахавант).
Для удакладнення пауночнай мяжы некропаля у 2022 г. былi праведзены разведачныя раскопш у прыват-ным сектары, на захад ад будынка правiянцкага складу (Заходнi раскоп 2). У вышку выяулены культурны пласт з матэрыяламi Х1-ХУШ стст. без слядоу пахаванняу.
Таим чынам, у ходзе археалапчных даследаванняу на тэрыторыi Верхняга замка Полацка упершыню быу атры-маны вялiкi астэалапчны матэрыял па сярэдневяковаму насельнiцгву Полацка Х1-ХП1 стст. Усяго падчас археалапчных прац было выяулена не менш 115 дакладна зафшсаваных пахаванняу, частка з яшх была прадстаулена амаль поуныш касцякамi, частка - няпоуным i парушаныш, сустрэты таксама пераадкладзеныя скотшчы костак, асобныя фрагменты шкшетау розных щдыввдау. Пахаваннi зроблены у драуляных трунах, як1я быт выкананы з дошак, часта абкладзеныя бяростай (малюнак 2). Арыентацыя пахаваных заходняя, з адхiленнямi на поунач i поудзень.
Малюнак 2. - Сггуацыйны план размяшчэння даследаваных пахаванняу могiльнiка Х1-ХШ стст.
на тэрыторыi Верхняга замка Полацка
Падчас даследавання у пахаваннях зафiксаваны адзшкавыя знаходк1 (малюнак 3). Сярод выяуленых артэ-фактау неабходна адзначыць фрагменты шкляных бранзалетау (пахаванш №№ 2, 9, 15, 42, 47, 56, 72), праслщы (пахаванш №№ 15, 22, 35, 69, 96), шжэвиы пярсцёнак з каляровага металу (пахаванне № 1), паясныя кольцы i спражк (пахаваннi №№ 13, 71, 87), шкляныя пацерш (пахаванне № 84), цвiкi (пахаванш №№ 2, 10), рэштк1 спарахнелага алавянага галаунога венчыка (пахаванне № 43), фрагменты амфар (пахаванш №№ 34, 35), а таксама шматлЫя фрагменты керашчных гаршчкоу "S''-падобнага профшю, тыповыя для культурнага слою Полацка XII-XIII стст. Асобна неабходна вылучыць знаходк1 двух фрагментау аднабаковых грабянёу (пахаваннi №№ 57 i 58; малюнш 3:1, 3:2) i цалкам захаваны галауны венчык, складзены са сшралек i колцау (пахаванне № 71, ма-люнк1 3:8-3:11).
1-2 - грабяш; 3-5 - шкляныя бранзалеты; 6-7 - праслщы; 8-11 - дэтащ галаунога венчыка Малюнак 3. - Асобныя знаходю з могiльнiка Х1-ХШ стст. на тэрыторьп Верхняга замка Полацка
На шжнюю дату юнавання могiльнiка указваць знаходк1 двух фрагментау аднабаковых грабянёу, асноуны час бытавання як1х прыпадае на Х-Х1 стст., а таксама галаунога венчыка, датаваць яш паводле аналогш магчыма Х1-Х11 стст. [8, с. 49; 9, с. 101; 10, с. 82; 11, с. 114]. Улiчваючы, што найбольш старажытныя матэрыялы з перад-мацерыковых слаёу i мацерыковых ям у Заходшм раскопе 1 датуюцца часам не ранейшым за канец Х - пачатак XI стст., з'яуленне могшьшка трэба папярэдне адносiць да XI ст. На верхнюю храналапчную мяжу функцыяна-вання некропаля указваюць знаходш шкляных бранзалетау, як1я з'яуляюцца у культурным слоi Полацка у XII ст., а найбольшае распаусюджанне атрьЕ^ваюць у XIII стст. [12, с. 118]. Шыферныя праслiцы, зробленыя з ружо-вага, лiловага, а радзей шэрага оуручскага сланцу з'яуляюцца у Полацкай зямлi у канцы XI ст. i практычна поу-насцю знiкаюць у другой палове XIII ст., што трэба звязваць са спыненнем юнавання спецыялiзаваных майстэр-няу у Оуручы i разбурэннем гандлёвых шляхоу пасля 1240 г. [13, с. 17]. Перыядам XII-XIII стст. датуюцца таксама iлжэвiтыя пярсцёнш [ 14, с. 20]. У сувязi з вышэйадзначаным, верхняй храналагiчнай мяжой iснавання полац-кага некропаля на Верхнiм замке трэба лiчыць XIII ст. Так1м чынам, наяуныя матэрыялы дазваляюць датаваць моплш у межах XI-XIII стст.
Неабходна таксама адзначыць, што некропаль мог адносщца да невядома храма ц каплiцы. Аб наяунасцi у непасрэднай блiзкасцi ад могiлак невядомага цаглянага будынку культавага прызначэння указваюць плямы разбурэння у выглядзе блокау плшфяной клади на вапнавай рошчыне. Пры гэтым аналiз плiнфы дазволiу уста-навiць яе адрозненне ад цэглы з храма на дзяцiнцы. Сярод сведчанняу iснавання храма магчыма адзначыць знаходю падлогавых плiтак, яшя не маюць аналагау у Полацку, а таксама асобныя фрагменты тынкоуш з фрэскавым роспiсам, расплаулены свшец i iнш. Улiчваючы, што цэнтр найбольшай кан^н^а^и пахаванняу лакалiзуецца бл1жэй да пауночна-заходняга вугла харчаблока, магчыма меркаваць аб размяшчэннi невядомага храма менавгга у дадзенай частцы Верхняга замка.
Антрапалапчная экспертыза матэрыялау пахаванняу на Верхшм замке Полацка праведзена В.А. Емельян-чык. Вызначэнне полу i узросту ажыццяулялася з выкарыстаннем стандартных метадау. Пол вызначауся на пад-ставе ацэнк1 характэрных для мужчын i жанчын структурных асаблiвасцей чэрапа i тазавых костак. Пры вызна-чэннi бiялагiчнага узросту дарослых шдывщау улiчвалася, пераважна, ступень зарастання чарапных швоу у спа-лучэнш са ступенню сцёртасцi зубоу. Узрост дзiцячых касцякоу вызначауся па ступеш развщця зубной сiстэмы па схеме D.H. Ubelaker-а, а таксама на падставе марфалагiчнага крытэрыю, як1 улiчвае ступень акасцянення розных аддзелау шк1лета i памеры доУгiх трубчастых костак [15, p. 64; 16, s. 143]. Рэканструкцыя прыжыццёвай даужыш цела памерлых здзяйснялася на падставе даных вымярэння доУгiх костак па метадзе M. Trotter,
G.C. Gleser [16, s. 180-182]. Вымярэнне чэрапау з наступным вылчэннем вуглоу i паказальткау праводзшася у адпа-веднасцi са стандартнай методыкай. Для ацэнк1 атрыманых паказчыкау выкарыстоувалюя таблiцы крашямет-рычных канстант [17, с. 112-127].
У ходзе антрапалапчнай экспертызы астэалагiчных матэрыялау з пахаванняу на тэрыторыi Верхняга замка было выяулена не менш 160-щ шшлетау, сярод як1х 87 належалi дарослым iндывiдам (24 мужчыны, 36 жанчын; пол 27-мi дарослых не быу вызначаны з-за фрагментарнай захаванасщ шшлетау), 73 - дзецям рознага узросту (таблiца). У даследаванай групе пахаванняу дзiцячыя рэштк1 складаюць 45,6% ад агульнай колькасцiсцi пахава-ных, што наблiжаецца да чаканых паказчыкау i сведчыць аб добрай захаванасщ шшлетных матэрыялау. Што да суадносшау полау, то на могiлках з тэрыторьн Верхняга замка назiраецца даволi нетыповая сггуацыя - жаночыя пахаванш колькасна пераважаюць над мужчынскiмi.
Таблща. - Сярэднiя памеры i паказальнЫ мужчынсшх i жаночых выбарак чэрапау з мог^тка Х1-ХШ стст. на тэрыторы1 Верхняга замка Полацка_
Прыкмета Мужчыны Жанчыны
N | М | 5 N | М | S
Мазгавы аддзел чэрапа, мм
1. Падоужаны дыяметр 11 186,7 7,14 13 178,4 4,57
8. Папярочны дыяметр 11 137,6 4,39 13 137,2 3,87
5. Даужыня асновы чэрапа 11 105,3 3,2 8 97,9 3,4
9. Найменшая шырыня iлба 11 98,9 3,78 13 95,3 3,48
10. Найбольшая шырыня шба 11 118,5 5,2 13 117,2 3,83
12. Шырыня патылщы 11 109,0 5,25 11 106 2,28
17. Высотны дыяметр 11 136,7 5,22 8 130,9 4,76
Тваравы аддзел чэрапа, мм
45. Скулавы дыяметр 9 134,8 4,63 10 124,8 5,39
43. Верхняя шырыня твару 11 106,1 3,39 13 102,5 3,53
46. Сярэдняя шырыня твару 9 95,7 3,99 9 90,6 6,75
40. Даужыня асновы твару 9 103,3 5,19 7 93,6 6,94
48. Верхняя вышыня твару 9 69,9 2,65 9 67,4 3,28
51. Шырыня арбпы 10 42,4 2,31 9 41,3 1,15
52. Вышыня арбпы 10 31 1,63 9 32,9 2,67
54. Шырыня носу 9 26,3 1,3 9 24,9 1,83
55. Вышыня носу 9 50,3 1,73 9 48,9 4,04
DC. Дакрыяльная шырыня 9 23,1 1,27 9 21,2 2,18
DS. Дакрыяльная вышыня 9 12,9 1,93 9 10,6 1,36
SC. йматычная шырыня 9 8,9 1,51 9 9,6 2,45
SS. йматычная вышыня 9 4,3 0,75 9 3,7 0,87
1ндэксы, адз.
8:1. Чарапны паказальнж 11 73,8 4,34 13 76,9 2,92
40:5. Паказальнiк выступання твару 9 98,1 3,75 7 95,4 6,26
48:45. Верхнетваравы паказальнж 8 51,6 2,01 8 52,9 2,58
52:51. Арбиный паказальнж 10 73,3 4,77 9 79,7 6,93
54:55. Насавы паказальнж 9 52,3 3,9 9 51,3 6,64
DS:DC. Дакрыяльны паказальнiк 9 56 7,07 9 50,2 7,69
SS:SC. Оматычны паказальнж 9 48,6 8,71 9 39,9 13,27
Вуглы гарызантальнай прафтроую, град.
М77. Назамалярны вугал 10 139,6 5,08 10 141,8 4,52
zm. Зiгамаксiлярны вугал 9 125,6 2,84 9 128,3 2,08
Вынiкi вызначэння полу i узросту пахаваных быт выкарыстаны для правядзення палеадэмаграфiчнага аналiзу. Сярэднi узрост смерщ дарослых (без улiку дзiцячай смяротнасщ) у даследаванай групе насельнiцтва Полацка XI-XШ стст. склау 36,5 год, што адпавядае паказчыкам, зарэпстраваным для сярэднявечнага насельнiцтва Старажытнай Руа. Так, паводле дадзеных В.П. Аляксеева, у славянских курганных серыях XI-XШ стст. (крывь чы, славене, вящчы, радзiмiчы, дрыгавiчы, севяране, паляне) сярэдняя працягласць жыцця вагалася у межах 32,338,3 гадоу [18, с. 16]. Пш смяротнасцi у даследаванай групе насельнщтва прыходзiлiся на ранш дзiцячы узрост (да 6-цi гадоу), а таксама малады узрост (20-30 год), пераважна, за кошт павышанай смяротнасцi маладых жанчын, што з'яуляецца тыповай карцiнай для многiх чалавечых папуляцый даiндустрыяльнай эпохi.
Згодна з папярэднiмi вынiкамi вызначэння сярэдняй даужыш цела, мужчыны-палачане XI-XШ стст. мелi сярэднi рост каля 172 см, жанчыны - каля 159 см. Сярэднявечныя мужчыны-палачане былi у сярэдшм на 6 см вышэй за полацюх мужчын XVII-XVШ стст., жанчыны - на 4 см вышэй за палачанак ХУП-ХУШ стст. [19, с. 152]. У параунанш з сучасным насельнiцтвам Беларусi сярэднявечныя палачане, як мужчыны, так i жанчыны, былi нiжэйшымi у сярэднiм на 6 см.
Стан захаванасщ крашялапчнага матэрыялу дазвол^ здзейснiць вымярэннi 11-цi мужчынск1х i 13-цi жа-ночых чэрапау (гл. таблщу). Усярэднены мужчынсш кранiятып характарызуецца далiхакранiяй (чарапны пака-зальнiк 73,8), вялЫм падоужным i малым папярочным дыяметрамi чэрапа, вялiкiм высотным дыяметрам. Твар сярэднi, як па абсалютных памерах, так i па верхнетвараваму паказальнiку, артагнатны. Арбiты сярэднiя па шы-рынi, нiзкiя, як па абсалютнай велiчынi, так i па арбиным паказальнiку (хамеконхiя), нос сярэдш, як па абсалютных памерах, так i па насавым паказальшку, з моцна выступаючым пераноссем, аб чым сведчаць высокая значэннi дакрыяльнага i аматычнага паказальшкау. Твар моцна прафмваны у гарызантальнай плоскасцi з невялЫм спла-шчэннем у верхняй частцы (назамалярны вугал 139,7°).
Жаночая выбарка чэрапау па сваiх усярэдненых характарыстыках мезакранна (чарапны паказальнiк 76,9), з вялшм падоужным i сярэдшм папярочным дыяметрам^ вялiкiм высотным дыяметрам. Як i у мужчын, тваравы аддзел характарызуецца артагнатносцю, сярэднiмi катэгорыямi абсалютных памерау i верхнетваравага паказаль-нiка. Арбiты, як i у мужчынскай выбарцы, сярэднiя па шырыт i нiзкiя па вышыт, аднак па арбпным паказальнiку -сярэдтя. Сплошчанасць твару на узроуш арбгг i скул у жаночай выбарцы выражана трох1 больш, чым у мужчынскай (назамалярны вугал - 141,8°, зтамакалярны вугал - 128,3°).
У цэлым па сва1х антрапалапчных асаблiвасцях як мужчыны, так i жанчыны з пахаванняу на тэрыторьп Верхняга замка у Полацку, выяуляюць значнае падабенства з сельским насельнщтвам Полацкай зямлi, прадстау -леным матэрыяламi курганных пахаванняу XI-XIII стст.
Заключэнне. Так1м чынам, падчас выратавальных археалагiчных прац на тэрыторыi Верхняга замка По-лацка выяулены гарадсш некропаль, як1 магчыма датаваць Х1-Х111 стст. Падчас даследаванняу знойдзены шкшет-ныя рэштк1 не менш 160 iндывiдау, сярод як1х 87 належалi дарослым, а 73 - дзецям рознага узросту. Пахаваннi зроблены у драуляных трунах, як1я былi выкананы з дошак, часта абкладзеныя бяростай. Арыентацыя большасцi пахаваных заходняя, з адхiленнямi на поунач i поудзень. Датаванне могiльнiка праведзена на падставе пахаваль-нага iнвентару, сярод якога сустрэты аднабаковыя грабянi, шкляныя бранзалеты, шыферныя праслiцы i iншыя датуючыя артэфакты. Наяуныя даныя дазваляюць меркаваць аб прыналежнасщ могiлак да невядомага сёння цаглянага будынку культавага прызначэння, на што указваюць выяуленыя на участку побач з пахаваннямi плямы разбурэння у выглядзе блокау плшфяной клади на вапнавай рошчыне, а таксама асобныя фрагменты тынкоуш з фрэскавым роспiсам, расплаулены свiнец i iнш.
Л1ТАРАТУРА
1. Дук Д.У. Полацюя могiлкi 12-18 ст. // Археалопя Беларусi: энцыкл. У 2 т. - Мшск: БелЭн, 2009-2011. - Т. 1: А - К. -2009. - С. 214-215.
2. Дук Д.У., Емяльянчык В.А., Коц А.Л. Могшю на стрэлцы Шжняга замка у" Полацку // Матэрыялы па археалоги Беларуси -Мшск, 2018. - Вып. 29. - С. 171-182.
3. Дук Д.У., Коц А.Л. Старажытны Полацк: новыя даныя па вынжах раскопак на тэрыторыi Нiжняга замка у 2014 годзе // Матэрыялы па археалоги Беларусг - Мшск, 2016. - Вып. 27. - С. 31-41.
4. Чарауко В.У. Пахавальныя помнт Полацка XIV-XVIII стст. // Вестн. Полоц. гос. ун-та. Сер. А. Гуманит. науки. - 2019. -№ 1. - С. 129-135.
5. Дук Д.У. Археалапчныя раскопю на старажытным полапюм гарадзшчы у 2007 г. // Матэрыялы па археалоги Беларуси нав. зб. / гал. рэд. В.М. Ляуко; 1н-т гiсторыi НАН Беларусi. - Минск: 1н-т гiсторыi НАН Беларуа, 2009. - Вып. 17: Археалапчныя даследаваннi на Беларусi у 2007 годзе. - С. 186-189.
6. Дук Д., Плавшсю М. Аб полапюм некропалi X-XIII стст. // Пст.-археал. зб. / рэдкал. В. Вяргей i шш. - Мшск: 1н-т гiсторыi НАН Беларуа, 2003. - № 22. - С. 173-186.
7. Начальный этап новых исследований Верхнего замка Полоцка (2018-2020 гг.) / О.Н. Левко, И.В. Магалинский, П.М. Кенько, А.Л. Коц, В.В. Черевко, А.А. Соловьев, Л.Г. Калбеко // Беларускае Падзвшне: вопыт, методыка i вынт палявых i мгждысцыплшарных даследаванняу: зб. арт. V мжнар. навук. канф., Полацк, 15-16 крас. 2021 г. / Полац. дзярж. ун-т; пад агульн. рэд. А.1. Корсак (адк. рэд.), В.У. Чарауко, У.Я. Аусейчыка. - Наваполацк: Полац. дзярж. ун-т, 2021. - С. 48-60.
8. Мядзведзвева В.У. Касцярэзная вытворчасць Полацкай зямлi 1Х-ХШ стст. - М1нск: Беларус. навука, 2013. - 236 с.
9. Давидан О.И. Гребни Старой Ладоги // Археол. сб. Государственного Эрмитажа. - Л., 1962. - Вып. 4. - С. 95-108.
10. Древнерусский некрополь Пскова X - начала XI века. В 2 т. - Т. 1: Раннегородскои некрополь древнего Пскова (по материалам раскопов на территории Среднего города). - СПб.: Нестор-История, 2012. - 300 с.
11. Археология севернорусской деревни X-XIII веков: средневековые поселения и могильники на Кубенском озере: в 3 т. / отв. ред. Н.А. Макаров; Ин-т археологии РАН. - М.: Наука, 2007. - Т. 2: Материальная культура и хронология. - 2008. - 365 с.
12. Щапова Ю.Л. Стекло Киевской Руси. - М.: Изд-во МГУ, 1972. - 210 с.
13. Костюкевич А.В. Привозные изделия IX-XIII вв. на территории Полоцкой земли: автореферат ... канд. ист. наук. Минск: Институт истории НАН Беларуси, 2017. - 26 с.
14. Магалшсю 1.У. Ювелiрныя упрыгажэнш старажытнага Полацка // Вестн. Полоц. гос. ун-та. Сер. A, Гуманит. науки. -2012. - № 9. - С. 16-27.
15. Ubelaker D.H. Human skeletal remains. Excavation, analysis, interpretation. - Washington: Taraxacum, 1989. - 172 p.
16. Piontek J. Biologia populacji pradziejowych. Zarys metodyczny. - Poznan: UAM, 1996. - 217 s.
17. Алексеев В.П., Дебец Г.Ф. Краниометрия. Методика антропологических исследовании. - М.: Наука, 1964. - 127 с.
18. Алексеев В.П. Палеодемография СССР // Советская археолопя. - 1972. - № 1. - С. 3-21.
19. Боруцкая С.Б., Васильев С.В. О стеологические исследование населения города Полоцка XVII-XVIII вв. // Палеоантропология Беларуси / И.И. Саливон и др.; науч. ред. И.И. Саливон, С.В. Васильев; Нац. Акад. Наук Беларуси, Ин-т истории. -Минск: Беларус. навука, 2015. - С. 145-153.
Пастуту 21.04.2023
ПРЕДВАРИТЕЛЬНЫЕ РЕЗУЛЬТАТЫ ИССЛЕДОВАНИЯ МОГИЛЬНИКА XI-XIII вв. НА ТЕРРИТОРИИ ВЕРХНЕГО ЗАМКА ПОЛОЦКА
И.В. МАГАЛИНСКИЙ, О.А. ЕМЕЛЬЯНЧИК, А.Л. КОЦ (Полоцкий государственный университет имени Евфросинии Полоцкой)
П.М. КЕНЬКО
(Институт истории Национальной академии наук Беларуси, Минск)
В статье представлены предварительные результаты исследования некрополя XI-XIII вв., обнаруженного в ходе спасательных археологических работ на территории Верхнего замка Полоцка. В результате изучения остеологического материала выявлены скелетные останки не менее 160 индивидов, среди которых 87 принадлежали взрослым, а 73 - детям разного возраста. Авторами установлено, что погребения были совершены в деревянных гробах и имели преимущественно западную ориентацию с отклонениями на север и юг. Датировка могильника проведена на основании погребального инвентаря, среди которого встречены односторонние гребни, стеклянные браслеты, шиферные пряслица и другие датирующие предметы. На основании отдельных находок авторы также высказывают предположение о принадлежности могильника к неизвестному сегодня зданию культового назначения из плинфы.
Ключевые слова: археология Беларуси, погребальные памятники, материальная культура, топография Полоцка.
PRELIMINARY RESULTS OF THE STUDY OF THE CEMETERY OF THE XI-XIII CENTURIES ON THE TERRITORY OF THE UPPER CASTLE OF POLOTSK
I. MAHALINSKI, V. YEMIALYANCHYK, A. KOTS (Euphrosyne Polotskaya State University of Polotsk)
P. KENKO
(The Institute of History of the National Academy of Sciences of Belarus, Мinsk)
The article presents preliminary results of the study of the cemetery of the 11th-13th centuries, discovered during rescue archaeological work on the territory of the Upper Castle of Polotsk. As a result of the study of osteological material, the skeletal remains of at least 160 individuals were identified, among which 87 belonged to adults, and 73 belonged to children of different ages. The authors found that the burials were made in wooden coffins and had a predominantly western orientation with deviations to the nord and south. The dating of the burial ground was carried out on the basis of grave goods, among which one-sided combs, glass bracelets, slate whorls and other dating items were found. On the basis of individual finds, the authors suggest that the burial ground belongs to a today unknown building made of brick for cult purposes.
Keywords: archeology of Belarus, funerary monuments, material culture, topography of Polotsk.
