Научная статья на тему 'ПАНДЕМИЯ ШАРОИТИДА РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТНИ РИВОЖЛАНТИРИШ'

ПАНДЕМИЯ ШАРОИТИДА РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТНИ РИВОЖЛАНТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
150
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
рақамли иқтисодиёт / рақамли сектор / технология / электрон тижорат / ресурс / миллий иқтисодиёт / стратегия / жараён / механизм. / цифровая экономика / цифровой сектор / технология / коммерция / национальная экономика / стратегия / процесс / механизм.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Хашимова Салима Нигматуллаевна

Мақолада рақамли иқтисодиёт тушунчаси, моҳияти, аҳамияти, ижобий ва салбий томонлари ёритилган. Рақамли иқтисодиётни ривожлантириш бўйича хулоса ва таклифлар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

РАЗВИТИЕ ЦИФРОВОЙ ЭКОНОМИКИ В УСЛОВИЯХ ПАНДЕМИИ

В статье освещены сущность, значение, преимущества и недостатки цифровой экономики. Представлены выводы и рекомендации для развития цифровой экономики.

Текст научной работы на тему «ПАНДЕМИЯ ШАРОИТИДА РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТНИ РИВОЖЛАНТИРИШ»

Хашимова Салима Нигматуллаевна,

Ислом Каримов номидаги Тошкент давлат техника университети, "Саноат иктисодиёти ва менежменти" кафедраси доценти, иктисодиёт фанлари номзоди

ПАНДЕМИЯ ШАРОИТИДА РАКАМЛИ ИКТИСОДИЁТНИ РИВОЖЛАНТИРИШ

УДК: 330.34.014.2

ХАШИМОВА С.Н. ПАНДЕМИЯ ШАРОИТИДА РАКАМЛИ ИЦТИСОДИЁТНИ РИВОЖЛАНТИРИШ

Мак,олада рак,амли иктисодиёт тушунчаси, мох,ияти, ах,амияти, ижобий ва салбий томонлари ёри-тилган. Ракамли иктисодиётни ривожлантириш буйича хулоса ва таклифлар берилган.

Таянч иборалар: ракамли иктисодиёт, ракамли сектор, технология, электрон тижорат, ресурс, миллий иктисодиёт, стратегия, жараён, механизм.

ХАШИМОВА С.Н. РАЗВИТИЕ ЦИФРОВОЙ ЭКОНОМИКИ В УСЛОВИЯХ ПАНДЕМИИ

В статье освещены сущность, значение, преимущества и недостатки цифровой экономики. Представлены выводы и рекомендации для развития цифровой экономики.

Ключевые понятия: цифровая экономика, цифровой сектор, технология, коммерция, национальная экономика, стратегия, процесс, механизм.

XASHIMOVA S.N. DEVELOPMENT OF THE DIGITAL ECONOMY IN THE CONTEXT OF A PANDEMIC

The article describes the essence, significance, advantages and disadvantages of the concept of digital economy. This articles also enlightenes conclusions and recommendations on the application of the digital economy in industry.

Key words: digital economy, digital sector, technology, e-commerce, resource, national economy, strategy, process, mechanism.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 3(151)

Кириш.

Пандемия глобал инкироз ва муаммолар кел-тириб чикараётган булса хам ракамли иктисодиёт ривожланишини учун шароитлар яратмокда. Глобал пандемия шароитида таълим, давлат хизмат-лари, давлат бошкаруви тизими, барча соха ва тармокларнинг ривожланиши ракамли иктисодиёт билан боFликлиги яккол намоён булмокда.

Тадк,ик,от мавзусининг долзарблиги.

Пандемия шароитида миллий иктисодиёт баркарорлигини таъминлашда, иктисодиётнинг баркарор ривожланишини чеклайдиган мавжуд ижтимоий-иктисодий муаммоларни, хавф-хатар ва тахдидларни олдини олишда саноат корхона-лари фаолиятига ракамли технологияни жорий этиш зарурияти унинг долзарблигини ифодалайди.

Жамият хаётининг барча сохаларининг ракамлаштирилиши хозирги кунда

макроиктисодий баркарорликни таъминлашда, иктисодий усишга ва ижтимоий муаммоларни хал килишга умид баFишловчи стратегиядир.

Хозирги кунда жахон мамлакатларида ракамли иктисодиёт хаётнинг барча жабхаларини, хусусан фан-таълим, соFликни саклаш, курилиш, энергетика, кишлок ва сув хужалиги, транспорт, геология, кадастр, архив ва бошка сохаларини камраб олган ва сезиларли самара бермокда.

2019 йилда жахон ялпи ички махсулотида ракамли иктисодиёт 18 % ни ташкил этди, 2025 йилга келиб бу курсаткич 24% га етиши кутилмокда. Хитой уз иктисодиётини ракамли иктисодиёт оркали ривожлантириш йулидан бормокда- 2018 йилда ЯИМда ракамли иктисодиётнинг улуши 34,8 фоизни ташкил этди1.

Узбекистонда ракамли секторини ривожлантириш борасида давлат томонидан кенг куламли чора-тадбирлар амалга оширилмокда. Ахборот технологиялари ва коммуникацияларнини ривожлантириш хамда куллаб-кувватлаш сохасида ягона давлат сиёсатини ишлаб чикиш ва жорий этиш учун кулай шарт-шароитлар яратилди.

Илмий муаммони к,уйилиши.

Хозирги вактга келиб, ракамли иктисодиёт назарияси тулалигича хали шаклланмаган ва купчилик иктисодчилар томонидан кенг микёсда урганилмокда. Илмий адабиётларда хозирги замон "Янги ракамли иктисодиёти" турли хил атамалар билан номланади. Масалан, "постиндустриал иктисодиёт" (Д.Белл), "ахборотлаш-

1 Новая инфраструктура как основа экономики. (https://pIus.rbs. ru)

ган иктисодиёт" (О.Тоффлер), "мегаиктисодиёт" (В.Кувалдин), "ахборот ва алокага асосланган иктисодиёт" (И.Ниинилуто), "техноиктисодиёт ва ракамли иктисодиёт" (Б.Гейтс), "билимларга асосланган иктисодиёт" (Д.Тапскотт). Ушбу тушунча-ларни боFлаб турадиган омил, бу иктисодий жара-ёнларнинг глобаллашув жараёнида ахборот техно-логияларининг бирламчи уринни эгаллаши булиб хисобланади2.

Академик С.С.Fуломов ракамли иктисодиётга куйидагича таъриф берган: Ракамли-иктисод -хужалик юритишнинг замонавий шакли булиб, унда ишлаб чикариш ва бошкаришни асосий фак-тори сифатида ракамли куринишдаги катта маъ-лумотлар мажмуи ва уларни кайта ишлаш жара-ёни хизмат килади33

Профессор Нодир Жумаевнинг фикрича, ракамли иктисодиёт деганда, факатгина Блокчейн технологиясини ва улардан халкаро молия бозор-ларида фойдаланиш масалаларини ёки крипто-валюталарни тушуниш керак эмас. Албатта, Блокчейн технологияси, криптовалюталар хам ракамли иктисодиётнинг бир булаги, лекин ракамли иктисодиёт деганда, ракамли коммуникациялар, IT ёрдамида олиб бориладиган иктисодиёт тушу-нилади4.

Ракамли иктисодиёт ракамли технологияларга асосланган, электрон бизнес, электрон тижо-рат билан боFланган, ракамли товар ва хизмат-лар ишлаб чикараётган янги иктисодий фаолият хисобланади5.

Бизнинг фикримизча, ракамли иктисодиёт алохида фаолият турини эмас, балки ишбилармон-лик, саноат объекти, хизматларда ахборот техноло-гиялардан фойдаланишни англатади. Агар анъана-вий иктисодиётда моддий буюмлар асосий ресурс хисобланса, ракамли иктисодиётда бу кайта ишла-

2 С.С. Гулямов, Р.Х. Аюпов, О.М. Абдуллаев, Г.Р. Балтабаева. Ракамли иктисодиётда блокчейн техно-логиялар. Укув кулланма.Т.: ТМИ, "Иктисод-Молия" нашриёти, 20l 9, 447 бет

3 Ракамли иктисодиёт нега керак ва у нима беради? (https://review. uz)

4 С.С. Гулямов, Р.Х. Аюпов, О.М. Абдуллаев, Г.Р. Балтабаева. Ракамли иктисодиётда блокчейн техно-логиялар. Укув кулланма.Т.: ТМИ, "Иктисод-Молия" нашриёти, 2019, 447 бет

5 Muminov N.G., Zakhirova G.M. Stages and directions of the digitization of the state procurement system // Сборник трудов научно-практической конференции с международным участием «Цифровая экономика

и Индустрия 4.0: форсайт Россия», Санкт-Петербург, 26-28 марта 2020г., в 2-х т. Т.2 - СПб.: ПОЛИТЕХ-ПРЕСС, с. 270-276.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 3(151)

надиган хамда узатиладиган ахборот ва маълу-мотлар хисобланади. Демак, ракамли иктисодиёт йирик саноат объектлари иш самарадорлигини ошириш, ишлаб чикаришда усиш, фаолият шаф-фофлигини таъминлаб, коррупцияга карши воси-таси хисобланиши мумкин.. Ракамли иктисодиёт масалалари хорижий ва махаллий олимлари томо-нидан мохияти ва ахамияти урганилган булса хам, пандемия шароитида ракамлаштириш жараёнла-рининг ижобий ва салбий томонлари х,али тула тадкик этилмаган.

Так,лил ва натижалар.

Ракамли иктисодиётнинг ижобий томонлари:

- ишлаб чикариш харажатларининг камай-иши хисобига мехнат унумдорлигининг усиши;

- электрон пул ва электрон савдони ривож-ланиши, товар ва хизматларга тулаш тизимида накд пулсиз тизимнинг кенг жорий этилиши;

- янги иш уринлари яратилиши, шунингдек фриланснинг ривожланиши;

- компаниялар ракобатбардошлигининг ортиши учун имкониятлар яратилиши;

- кашшоклик ва ижтимоий тенгсизликнинг бартараф килиниши.

Келтирилган омиллар ракамли иктисодиётнинг хаётимизга кандай килиб ижобий таъсир этиши билан, оддий фойдаланувчига шу тарика бозор имкониятларини кенгайтиришга шароит яратиб беради.

Бирок, ракамли иктисодиётнинг куп сонли афзалликлар билан бир каторда унинг кириб келиши билан боFлик узгаришлар маълум бир рисклардан хам холи эмас. Булар каторида куйидагиларни келтиришимиз мумкин:

- мамлакатда техника ва технологияларга рак,амли бомиклик ахборот ва миллий хавфсизлик даражасидаги рискларнинг ошишига олиб келиши;

- кибер тахдидлар риски;

- одамлар хулк-атворини бошкариш учун улар хакида маълумотлардан фойдаланиш;

- ишсизликнинг усиши, маълум бир касблар-нинг йук булиб кетиши;

- электрон фирибгарликлар ва молиявий пирамидаларнинг хаддан ташкари купайиб кетиши;

- мамлакат худудларида ахолининг ракамли технологиялардан фойдаланиш имкониятлари бир хилда эмаслиги туфайли ижтимоий фаркланишнинг усиши;

- интернет, мобиль телефонлари, компью-тердан фойдаланиш натижасида турли янги (рухий) касалликларнинг намоён булиши.

- маданий-маънавий тахдидларнинг ортиши ва бошкалар.

Ракамли технологияларни бизни тараккиётга олиб борадиган энг киска йул дея аташ Fоят окилона ва одилона таъриф хисобланади.

Хозирги кунда бутун ракамли иктисодиётнинг 90 фоиздан ор^и туккизта компания - Apple, Google, Facebook, Amazon, Microsoft ва яна туртта Хитой компаниялари томонидан бошкарилаётгани маълум1.

Хулоса ва таклифлар. Бугунги кунда мам-лакатимизда биринчи навбатда «ракамли иктисодиёт»ни ривожлантиришда туб бури-лишни, яъни - илмий ютукларнинг электрон плат-формасини, махаллий ва хорижий илмий ишлан-малар базасини яратиш, курилиш, энергетика, кишлок ва сув хужалиги, транспорт, геология, сотликни саклаш, таълим, кадастр ва архив ишлари сохаларини ракамлаштиришни уз олдида максад килиб куйган, ракамли маркалаш ва онлайн чип-талар сотилиши алохида назоратга олинади.

Хулоса килиб айтганда, пандемия шароитида ракамли иктисодиётни ривожлантириш кечикти-риб булмайдиган стратегия хисобланмокда.

Узбекистонда ракамли иктисодиётни ривожлантиришда куйидагиларни эътиборга олиш талаб этилади.

1. Узбекистан ракамли саноат бозорини шак-ллантириши учун ракамли мухитни меъёрий тар-тибга солиш (концепция, дастур ва конун), инфра-тузилмавий ривожланиш (мобиль, интернет, бизнес ва ишлаб чикариш жараёнини автоматлашти-риш курилмалари) ва мутахассисларни тайёрлаш долзарб масалалардандир.

2. Коронавирус пандемиясининг олдини олиш ва иктисодиётни ривожлантиришда давр талаби.

Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъект-лари фаолиятига ахборот-коммуникация техноло-гияларини кенг жорий килиш ва ундан фойдаланиш борасидаги конунчиликни янада ривожлантириш устувор йуналишга айланиши керак.

"Ракамли иктисодиёт" т^рисида"ги К,онуннинг кабул килиниши давлат органлари фаолиятининг самарадорлигини, тезкорлигини, шаффофли-гини таъминлаш ва ахоли ва тадбиркорлик субъ-ектлари билан ахборот алмашиш, уларнинг бизнес фаолиятини фаоллаштириш механизмларини амалга оширишга олиб келиши иктисодиётни ракамлаштиришниннг иктисодий ва ижтимоий самарадорлигига олиб келади.

1 Илм-маърифат ва ракамли иктисодиёт одимлари. (https:// tfi. uz page. ilm marifat).

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 3(151)

3. Ракамли иктисодиётни ривожлантиришда Халкаро валюта фонди ва Жахон банки каби халкаро ташкилотлар тавсияларига амал килиш.

Жахон банкининг "Ракамли дивиденд-лар" номли тадкикоти хулосалари мамлакат-лар иктисодиётини ривожлантиришда ракамли иктисодиётнинг накадар долзарб ва мухим масала эканлигини курсатади. Хусусан, интернет тезли-гининг 10 фоизга усиши ЯИМнинг усишига олиб келади. Ривожланган мамлакатларда бу усиш курсаткичи 1,21 фоизни ташкил этса, ривожла-наётган мамлакатларда 1,38 фоизга тенг. Демак, интернет тезлиги 2 баробар ошадиган булса, ЯИМ хажми 13-14 фоиз ортишига эришиш мумкин.

Интернет тезлиги буйича рейтингда Узбекистан хозирги кунда 95-поFонани эгаллаб турибди (176 та давлат каторида) ва бир йил ичида 36 поFонага кутарилди1.

Юртимиз буйича интернет фойдаланувчилари сони жами ахолига нисбатан 2018 йилда 46 фоизни ташкил килган булса, 2021 йилда бу курсаткич 60 фоиздан юкорини ташкил этмокда2.

Узбекистан худудларидаги ракамлаштиришнинг шахар ва кишлок ахолисига, ахолининг бой ва камбаFал кисмига нисбатан нотекис таксимланиши ракамлаштиришнинг бир хил эмаслигини келтириб чикаради. Барча укувчилар ва талабалар электрон ва дистанцион укишга имконияти бир хил эмас-лиги киска муддатли истикболда укув жараёнида иштирок этишига таъсир курсатади.

Ракамлаштиришдаги тенгсизликни барта-раф этишда ва уни ижобий томонидан фойдала-

нишда миллий "Ракамли иктисодиёт" лойихасида худудлардаги ракамлаштириш тадбирларини амалга оширилиши глобал пандемия шароитида электрон ва масофавий таълим инструментлари-дан фойдаланиш ижобий самарага олиб келади.

4. Ахборот-коммуникация ва интернет тех-нологияларга асосланган ракамли иктисодиётнинг улушини ялпи ички махсулотдаги улушини оши-риш стратегик вазифамиз булиши керак.

2030 йилгача ахборот-коммуникация ва интернет технологияларига асосланган ракамли иктисодиёт улушини мамлакат ялпи ички махсулот таркибида 10 фоизга (хозирда 2 фоиз) кутариш келажакдаги стратегик вазифаларимиздан бири-дир3.

Ракамли иктисодиёт буйича энг куп ривожланган мамлакатлар АКШ ва Хитой тажрибасидан фойдаланиш. Дунё буйича блокчейн технологияларига доир патентларнинг 75 фоизи АКШ ва Хитой каби давлатларга туFри келади4.

Хориж тажрибасига асосан ишлаб чикаришни бошкаришда ахборот тизимлари комплек-сини жорий этиш, дастурий махсулотлардан фойдаланиш,технологик жараёнларни автомат-лаштириш оркали уни жадал ривожлантириш ва экспертлар хамжамияти билан хамкорликда ракамли иктисодиёт ва электрон хукумат сохасида янги йуналишлар ва замонавий технологияларни чукур урганиш оркали уларни давлат органлари ва ташкилотларида кенг жорий этиш юзасидан таклифлар ишлаб чикиш.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Новая инфраструктура как основа экономики. (https://pIus.rbs. ru)

2. С.С. Гулямов, Р.Х. Аюпов, О.М. Абдуллаев, Г.Р. Балтабаева. Ракамли иктисодиётда блокчейн технологиялар. Укув кулланма.Т.: ТМИ, "Иктисод-Молия" нашриёти, 2019, 447 бет.

3. Ракамли иктисодиёт нега керак ва у нима беради? (https://review. uz)

4. Илм-маърифат ва ракамли иктисодиёт одимлари. (https:// tfi. uz page. ilm marifat).

5. Ракамли иктисодиётни ривожлантириш давр талаби. (https:// uza. uz.

6. Muminov N.G., Zakhirova G.M. Stages and directions of the digitization of the state procurement system // Сборник трудов научно-практической конференции с международным участием «Цифровая экономика и Индустрия 4.0: форсайт Россия», Санкт-Петербург, 26-28 марта 2020г., в 2-х т. Т.2 - СПб.: ПОЛИТЕХ-ПРЕСС, с. 270-276.

7. Ракамли иктисодиёт: муаммолар ва имкониятлар (https:// mininnjvation.uz)

1 Илм-маърифат ва ракамли иктисодиёт одимлари. (https:// tfi. uz page. ilm marifat).

2 Ракамли иктисодиётни ривожлантириш давр талаби. (https:// uza. uz.

3 Ракамли иктисодиёт: муаммолар ва имкониятлар ((https:// mininnjvation.uz)

4 Уша манба

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 3(151)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.