CC BY
8
5.9. [10.00.00] ФИЛОЛОГИЯ 5.9. [10.00.00] ФИЛОЛОГИЯ 5.9. [lO.OO.OOjPHILOLOGlY
5.9.2. [1O.O1.O3] АДАБИЁТИ ХАЛКДОИ ЧА^ОН
(АДАБИЁТИ ФОРС-ТО^ИК) 5.9.2. [1O.O1.O3] ЛИТЕРАТУРА НАРОДОВ МИРА
(ПЕРСИДСКО-ТАДЖИКСКАЯ ЛИТЕРАТУРА) 5.9.2. [1O.O1.O3] LITERATURE OF THE PEOPLES OF THE WORLD (PERSIAN- TAJIK LITERATURY)
ТКБ889.1 (540)
"ПАНЧАКЯНА"- ТАЩУМАИ ФОРСИИ "ПАНЧАТАНТРА"ВА НАЩШИ ОН ДАР АДАБИЁТИ ФОРСЙ-ТОЦИКЙ Fa((opoBa 3aMupa A6gyiioeBHa, joktoph hjimx,oh (wioiorii, npo(eccop, My/HpH myb6an naikyyHiuH TaMaj/yHH iuap^H HHCTHTyTH yiyMH noMeaiuHHocmf MffT "ffffX 6a homh aKa/j.E.Fa<pypoB(ToiiHKHCToH, XyyaH/j )
"ПАНЧАКЯНА" - ПЕРСИДСКИЙ ПЕРЕВОД "ПАНЧАТАНТРЫ" И ЕГО ЗНАЧЕНИЕ В ПЕРСИДСКО-ТАДЖИКСКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ ra(apoBa 3aMupa A6gyiJioeBHa, /oktop (pHjiojiorHvecKHx HayK, npo(eccop, 3aBe/jyio^ax oT/eioM цмвмJIмзaцмм CTpaH BocToKa HHCTHTym ryMaHHTapHbix HayK roy "Xry mm. aKaj. ESa(pypoBa (Ta/xHKHCTaH, Xy/jxaH/j)
"PANCHAKYANA" - PERSIAN TRANSLATION OF "PANCHATANTRA" AND HIS ROLE ON PERSIAN-TAJIK LITERATURE Gaforova Zamira Abdulloevna, Doctoral diploma in Philology, Professor, Head of Oriental Civilization Research Center, Research Institute of Arts, Khujand State University named after acad. B.Gafurov (Tajikistan, Khujand), E-mail: zamira g6767@mail.ri
Вожаои калиди: Хиндустон, "Панчатантра", "Панчакяна", Мустафо Холщдод Хошимии Аббоси, тарцумаи форси, тамсил
Дар мацола яке аз тарцумщои форсии "Панчатантра" мавсум ба "Панчакяна", ки ба цалами яке аз адибони маъруфи дарбори Цалолуддин Муцаммади Акбар (1556-16O5) - Мустафо Холицдод Хошимии Аббоси (царни XVII) тааллуц дорад, мавриди барраси царор гирифтааст. "ППанчакяна" аз дигар тарцумщои форсии "Калила ва Димна" бо он афзалият дорад, ки тарцумаи он аз асли китоби «Панчатантра», аз забони санскрит ба форси сурат гирифтааст.Мутолеаи ин асари гаронмоя хакикати ин амрро шарху тафсир мебахшад, ки «Панчатантра» сарчашмаи зухури хикматхои ахлокй ва маънавй буда, асос ва аркони ахлоци цамидаро ба вучуд овардааст. Дар саросари хикоёти цаззобу рангини «Панчатантра» мухимтарин равишхои ахлоки башарй ва расидан ба саодати човидонй талкин шудааст, ки файзбардорй аз онхо инсониятро ба рохидурустурост хидоят мекунад.
Ключевые слова: Литература Индии, "Панчатантра", "Панчакяна", Мустафа Халикдад Хошими Аббаси, перевод с санскрита на персидский, рассказ
Рассматривается персидский перевод «Панчатантры» под названием «Панчакяна», принадлежащий перу Мустафаы1 Халикдада Хашими Аббаси (XVIIв.), который творил при дворе Джалялуддина Мухаммада Акбара. Упоминается, что данный перевод был осуществлен поручением Акбара. Панчакяна" отличается тем, что его перевод на фарси осуществлен с санскритского варианта «Панчатантры1». Так как "ППанчатантра" была написана для воспитания царевичей и обучения их дипломатии, она подчинена морально-этическому аспекту. В статье подвергнут анализу несколько рассказов "ППанчакяны1", которые пронизаны1 идеями дружбы, справедливости, сплочения и единства. Автор подчеркивает, что "'Панчакяна", как и другие персидские переводы1 "ППанчатантрыi", заслуживает отдельного глубокого изучения.
Key words: Literature of India, "Panchatantra", "Panchakyana", Mustafa Khalikdad Hoshimi bbasi, translation from Sanskrit into Persian, story
The article deals with the Persian translation of the "Panchatantra" called "Panchakyana", written by Mustafa Khalikdad Hashimi Abbasi (XVII th century), who worked at the court of Jalaludin
188
Muhammad Akbar. It is mentioned that this translation was carried out on behalf of Akbar. "Panchakyan" is different in that its translation into Farsi was made from the Sanskrit version of "Panchatantra".Howeaver the "Panchatantra" was written to educate princes and teach them diplomacy, it is subject to a moral and ethical aspect. The article analyzes several stories of "Panchakyan", which are permeated with the ideas of friendship, justice, solidarity and unity. The author emphasizes that "Panchakyana", like other Persian translations of "Panchatantra", deserves a separate in-depth study.
Яке аз шохасархои адабиёти чахонй - «Панчатантра», ки ёдгор аз адабиёти ганй ва кухансоли санскритизабони Хинди ;адим буда, муха;;и;он онро маншаи аслии ;исса ва афсонахо дар дунё донистаанд, хамчун тачассумгари ахло;и хасанаи инсонй дар шумори мухимтарин китобхои фарханги ахлокии инсонй шинохта шудааст, ки дар он тамоми аркону одоб ва фазилатхои олии ахло;й, равишхои матлуби тарбияи маънавй бо шевахое ба худ хос ва истифодаи тамсилу ривоят шарху тафсир шудаанд.
Саросари хикоятхое, ки дар «Панчатантра» барои та;вияти андешахои ахло;й оварда шудаанд, ба тарбияи маънавии инсон нигаронида шуда, зарари шарр ва манфиати хайрро дар хаёти чомеа собит мекунанд ва зуд ба дили хонанда рох меёбанд.
Арзиши мухимми ахло;ии "Панчатантра" омил бар он шудааст, ки ин асар аз замонхои кадим ба гунахои мухталиф накл шуда, дар миёни аквоми гуногун ба чуз аз хиндувон хамчун намунаи насри ахлокй шухрати беандоза касб намояд. Fайр аз тахрирхои анчомёфтаи "Панчатантра" дар сарзамини Хинд ин шохасар дар кишвархои хорич аз он низ борхо тарчума шуда, дар ташаккули насри ахлокии кишвархои дигар на;ши муассир гузоштааст. Бо интикол ва тарчумаи «Панчатантра» аз санскрит ба пахлавй, аз пахлавй ба арабй, аз арабй ба суриёнй ва беш аз 200 дафъа ба зиёда аз 60 забони дунё ин шохасар тавонист, ки на танхо ба рухияи ахлокй ва ташаккули маънавиёти халкхои олам таъсиргузор бошад, балки дар раванди инкишофи жанри тамсили тарбиявию ахло;й дар адабиёти чахон асари матлуб гузошта, ба нодиртарин падидаи адабиёти чахонй мубаддал гардад.
Ин мачмуаи дилангезтарини хикоятхои хиндй, ки бо насри омехта ба назм ба калам омадааст, ба таърихи адабиёти форсй-точикй тавассути тарчума ворид гардида, бо номи "Калила ва Димна" маъруф шудааст. Азбаски нусхахои аслии пахлавии «Калила ва Димна» то имруз бо;й намондаанд, тахрир, танзим ва тарчумаи он ба забони форсй аз руи тарчумаи Ибни Му;аффаъ сурат гирифтааст. Донишманди эронй Мухаммадчаъфари Махчуб тарчумахои форсии «Калила ва Димна»-ро, ки аз тахрири Ибни Му;аффаъ ба забони форсй падид омадаанд, мисли «Шаккаристон», «Калила ва Димна»-и ^оней, «Ч,овидони хирад», «Рой ва барахман», «Гулшаноро», «Нигори дониш», «Мафрах-ул-кулуб», «Анвори Сухайлй», «Ахлоки асосй», «Достонхои Бедпой», «Калила ва Димна»-и Бахромшохй ва F.-ро баррасй намуда, таъкид бар он намудааст, ки хар яке аз ин асархо дар таърихи адабиёти форсй-точикй маъруфияти тамом касб карда, заминахоеро дар эчоди осори мустакили манзум ва мансур дар асоси матни худи он ба вучуд овардаанд, ки он то ба рузгори мо идомат пайдо кардааст [1, c.122-245].
Дар ин ма;ола мо тасмим гирифтем, яке аз тарчумахои форсии "Панчатантра" мавсум ба "Панчакяна" (соли таълиф 1611/12-1612/13)-ро мавриди баррасй ;арор дихем ва чойгохи онро дар адабиёти форсй-точикй та;рир намоем. "Панчакяна" ба ;алами яке аз адибони маъруфи дарбори Ч,алолуддин Мухаммади Акбар (1556-1605)- Мустафо Холи;дод Хошимии Аббосй(;арни XVII) таалл;; дорад. Мустафо Холи;дод Хошимии Аббосй аз ахолии Лохур буда, ;аблан низ бо фармони подшох тарчумаи чанд китобро аз санскрит ба форсй анчом дода буд.
Ва;те ки Акбар дар китобхонаи худ нусхаи хаттии санскрити "Панчатантра"-ро пайдо намуд, у Мустафо Холи;дод Хошимии Аббосиро маъмур кард, ки нусхаи дар китобхонаи салтанатй махфузбударо лафз ба лафз аз санскрит ба форсии равон, ба забоне, ки мавриди истифодаи умуми хонандагон бошад, баргардон кунад. Мустафо Холи;дод Хошимии Аббосй ин маъниро чунин ба ;алам овардааст: "Чун хамон нусхаи хиндавй хангоми арзи китобхонаи олй ба назари кимиёасари хазрати Халифуллох(Акбарподшох - 3.F.) даромад ... чунон ;арор ёфт, ки чун ин китоб(Панчатантра - 3.F.) чандин карат аз забоне ба забоне рафта аз баёне ба баёне дигар омада ва албатта таFЙир ва табдил дар он рох ёфта ва камй ва зиёдатй пазируфта... хукм шуд, ки харчи хушку тар дар он китоб бошад, ба хамон тартиб ра;ам намояд, то ;адри тафовути аслии сухан ва тартиби он ва зиёдатию ну;сон зохир гардад»[2, с.5].
Аз ин ру, афзалияти "Панчакяна" аз дигар тарчумахои форсии "Калила ва Димна" дар он аст, ки тарчумаи он на аз руи тахрири Ибни Му;аффаъ, балки аз асли китоби «Панчатантра», аз забони санскрит ба форсй сурат гирифт. Чунонки худи муаллиф дар му;аддимаи асар таъкид бар он намудааст, ;абл аз у низ чанд нафар «Панчатантра»-ро тарчума карданд, ба монанди Барзуя ба забони пахлавй, Ибни Му;аффаъ ба забони арабй, Абуабдуллохи Рудакй, Насруллох, Хусайн Воизи Кошифй ва Абулфазл ба забони форсй ва f. Аммо хеч яке аз тарчумахои форсии «Панчатантра», ки дар он замон арзи вучуд доштаанд, мавриди писанди Чдлолуддин Мухаммади Акбарподшох во;еъ нагардиданд, чун дар онхо ё тартиби достонхои матни санскрит иваз шуда буд ва ё муаллифон ба матн тасарруф карда буданд ва дар натича сурати аслии он таFЙир ёфта буд ва ё луFOту истилохоти забони арабй дар онхо нихоят зиёд мавриди истеъмол ;арор гирифта буд ва f.
Нусхаи хаттии "Панчакяна", ки то имруз бо;й монда, дар Музейи миллии Дехлй нигахдорй мешавад, номи котиб надорад. Нусхаи мазкур соли 1973 аз чониби донишмандони хиндустонй -Тара Чанд ва Саййид Амирхасани Обидй тахия ва нашр шуд [5].
«Панчакяна» аз му;аддима ва панч ;исмат иборат аст:
1. Фасли нахуст «Митра бхеда» ("Бадал сохтани дустй ба душманй ва ё чудоии дустон") унвон дорад ва шархи сиёсати «Тафарру;а бияндоз ва хукумат кун»-ро фаро мегирад. Шахсиятхои аслии ин фасл ду шаFOл бо номхои Карнатака ва Даманака хастанд, ки яке аз онхо бо бадкинию суханчинй дустии миёни Пингалака ном шер ва гове бо номи Самчивакаро ба душманй бадал мекунад. Ин фасл мухимтарин ва пурхачмтарин фасли китоб аст. Ахаммияти ин ;исмати асар ба хаддест, ки дар тарчумахои бозмонда аз тахрири пахлавй (тарчумахои сурёнй ва арабй) аз боби тасмияи кулл ба чузъ китоби «Панчатантра»-ро ба номи ду шаFOли мазкур дар ин фасл «Калила ва Димна» номидаанд.
2. Фасли дувум «Митра лабха» («Ба даст овардани дустон» ва ё «Ч,амъ овардани дустон») унвон дорад. Дар ин боб бар ин нукта таъкид шудааст, ки инсон бояд дар интихоби ёру дуст ба иштибох рох надихад. Шахсиятхои аслии ин фасл Локпушт, Кабутар, КалOF, Оху ва Муш хастанд.
3. ^исмати севум «Каколукия» («Хикояти 30F0н ва Бумон») номгузорй шуда, ма;суд аз он баёни зиёнхоест, ки дар натичаи дустй бо душманони зотй дар пай дорад. Дар ин ;исмат одоби сулху чанг ва амсоли он мазкур аст. ^ахрамонхои аслии ин фасл Бум ва 3оF хастанд;
4. Фасли чахорум «Лабдха пранаша» («Аз даст додани ёфтахо») унвон дорад ва ма;суд аз он баёни ин маънист, ки чй гуна инсон метавонад аз нодонии хеш он чиро ба каф овардааст, аз даст бидихад, яъне, баёни зиёнкорй ва аз даст додани он чй ма;суд будааст. Шахсиятхои аслии ин фасл Бузина ва Тимсох хастанд.
5. Фасли панчум мавсум ба «Апарикшита картака» («Кори носанчида») буда, ма;суд аз он баёни зиёнхоест, ки дар натичаи бетаваччухй ба суханони дигарон ба бор меояд, яъне, амали бетааммул ва зиёнзадагии он. Шахсиятхои аслии ин фасл Барахман ва Росу хастанд.
Зимнан аз бахсу баррасии мавзуй ва чанбахои ахло;ии тахлили хикоёти асар бармеояд, ки муаллиф ба воситаи тавассути на;ли ин хикояхо дар навбати аввал мехохад хирадмандй, хоксорй, дустй, хилм ва дигар хислатхои неки инсониро тарFиб мекард намуда, ба ва таъкид бар ин восита он менамуд, ки нахуст аркони ахло;ии хокимонро, ки сабаби бояд хар як хоким агар пойдории мамлакати худро у хохад буд, баён намояд. Хулосаи а;идахои ахло;ии муаллифи асар дар нисбати ба;ои давлатдорй ва низоми хукамо он аст, ки бояд ба ин хар як давлатманд ба хислатхои неку писандидаи инсонй пайравй кунад. Дар заминаи шарху тафсири хулосаи навштахо боло! Муаллиф ба воситаи ин хикояхо хислатхои неки инсониро тарFиб мекард ва таъкид бар он менамуд, ки бояд хар як хоким агар пойдории мамлакати худро хохад, бояд ба ин хислатхои неку писандидаи инсонй пайравй кунад...Илова натичаи умумй ва пайваст таFЙир. Мавриди баррасй ;арор додани чанд хикояте аз "Панчакяна" - ро ин чо лозим медонем ин чо матлабхо бештар равшан мегарданд.
Масалан, дар достони «Шер ва Гов», ки хикояти аслии китоб аст, дар бораи дустии Шер ва Гов на;л мешавад. Шаюле, ки Fаммозию суханчинй ва тамаъ аз одоти у буд, ба дустии онхо, ки руз ба руз мустахкам мешуд, хасад бурда, бо фитнаву дасисаангезй ба душманй мубаддал сохт. У Шерро ба Гов бадгумон мекунад. Дар натича Гов кушта мешавад.
Шер пас аз куштани Гов ангушти надомат мегазад. Модари Шер пас аз сарзаниши фарзанд ба далели шитобкорияш ба у насихат мекунад, ки барои бегунох рехта шудани хуни Гов инти;омашро ситонад. Шер махкамае ташкил медихад ва бад-ин тартиб Даманака бо вучуди
чарбзабонихояш бо шаходати ду шохид: паланг ва дарандаи дигаре, ки бо Даманака махбус 6уд, махкуму халок мешавад.
Дар ибтидои ин достон тавсия бар он шудааст, ки кори xyдро бар ухдаи дигарон вогузоштан Fалат аст , зеро хеч кас ба андозаи xyдаш барои умури марбут ба y дилаш намесузад. Х,амчунин, ин достон паëм аз он мерасонад, ки гохе инсонхои кудратманд низ аз умури сода ба харос меафтанд, вале паëми аслии достон ин аст, ки наздик шудан ба афроди кудратманд мучиби маркази таваччух карор гирифтан ва боиси тахрики бyxлy хасади бадxохон мешавад, ки ба фитнаангезй ва бархам задани робитаи афрод анчом меëбад ва гох нобудии фардро дар пай дорад. Дар ин хикоя низ бадxоxон ба Гов, ки ба Шер робитаи наздик пайдо намуд, хасад бурда, муносибати Шерро ба y дигаргун менамоянд, ки дар натича дустии онхо ба душманй анчом меëбад.
Паëми ин хикоя окибати нофарчоми афроди сyxанчин, окибати нодонию чахолат, сазои ноxyшоянди тухмати нораво ва бадном кардани бегунохон, фирефта шудан дар хилаву дасисаи маккорон аст.
Хасодату макр ва тарсу казоват баëнгари мавкеъияти дарборхои асри нависанда ва даxолати атрофиëни шох дар умури давлатдорй ва пушаймонии бехосили шох аз хукмхои шитобкоронае мебошад, ки ба таъсир аз дарбордан гирифтааст.
Дар ин достон xашмy Fазаби саркаш ва пас аз содир кардани амале пушаймонй xyрдан интикод шуда, пархез аз муошират бо шаxси кудратманд тавсия шудааст, зеро дустй бо чунин ашxос xатарро аз пай дорад, ки агар тавассути бyxлy хасади атрофиëн ба душманй xатм шавад, ба инсон осеб xохад расид.
Hависанда тавсия медихад, ки хокимони замон хатто дар авчи саxтгирихо нисбати раият набояд рахму шафкат ва лутфу мархамати xешро набояд дареF доранд ва зулму тааддиро нисбати зердастони xеш раво бинанд, зеро чунон ки гуфтаанд: "некист, ки нек аст, дигархо хама хеч". Mо бояд танхо ба шунидахо иктифо накунем ва аз руи xашм тасмим нагирем. Зеро xашм сабаби сар задани хар гуна нокомихову мушкилот, аз чумла сyxани дурушту муоширати бад ва тамаъ кардан дар моли мардум мешавад, ки ин xислатхо сабаби реxтани обруи инсон мегарданд: "Се чиз: дурушт гуфтану сиëсат кардан ва тамаъ дар моли мардум намудан аз xашм мутаваллид мешавад" [2, с.48].
Дар ин хикоя зарару нокомии рафтори шитобкорона ва бетааммулй дар баровардани карор, гунахкореро бе далел чазо додан, таваччух надоштан ба окибати амал таъкид шудааст, ки пушаймонии бехосилеро дар пай оварад, аммо пушаймон шудан аз казовати шитобкорона суд надорад. Барчастатарин мазмуне, ки дар ин хикоят матрах шудааст, талкини хилму сабри шохон дар мукобили макру хилаи дарбордан аст, ки дар сурати тахаммул намудани фармонравоëн дар казовати чазодихй хилахо ноком мемонанд. Яъне, бар мукобили макру найранге, ки шохро ба куштор тахрик мекунад, сабру xештандорй ва хилми шох ситоиш шудааст.
Подшох бояд одамони сyxанчинy Fараздор ва фасодкорро аз ихотаи xyд дур намояд, дар акси хол мартабаи шаxсиятxои арзандаву шоиста дар натичаи тухмату бадгуии сyxанчинонy пастфитратон xалалдор шуда, нихоят аз кори давлат барканор мешаванд.
Дар ин достон вакте, ки Даманака аз буму хасад бо тухмату бадгуй дар дустии Шер ва Гов раxна ба вучуд меоварад ва онхоро аз дуст ба душман мубаддал мегардонад, Каратака бо таассуф ба y чунин мурочиат мекунад ва ин андешаро талкин мекунад, ки бyxлy хасад метавонад ба дустии самимонаи инсонхо xалал ворид намояд. Aз назари дигар , инсоне, ки бадасл бошад, харгиз наметавонад лоику сазовори дустй бошад.
Дар ин достон, хамчунин, таъкид бар он рафта, ки инсони окил, ки гуши шунаво ва дили огох дошта бошад, харгиз ду бор дар як дом дучор наояд. Хданат низ хеч гох бе пос^ намемонад. Инсон бояд хамеша дар xотир дошта бошад, ки некй хамеша FOлиб меояд ва хеч гох бидуни ачр нест ва xиëнатy табохкорй низ харгиз бепосyx намемонад ва мавриди мучозот карор мегирад. Aфтодани чохкан ногузир аст, яъне, чохе, ки барои дигаре канда бошй, рузе домангири xyдат xохад шуд.
Баxши дигари андешахои аxлокй дар ин асар марбут ба он аст, ки хокимон нисбати раият рахму шафкат ва лутфу мархамати xешро набояд дареF доранд ва зулму тааддиро нисбати зердастони xеш раво бинанд, зеро чунон ки гуфтаанд: "некист, ки нек аст, дигархо хама хеч".
Myаллиф дар навбати аввал зарурати аз ахли xирад будани подшохро ба хукми аввалин рукни аxлокии вай зикр мекунад ва мардуми ороста ба бузургиву начобатро талкин ва бахрагирй аз ононро тарFиб менамояд. Ба назар мерасад, ки андешаи Фирдавсй, ки xирадро
"афсари шахриёрон" ва "гавхари точдорон" мешуморад, албатта ба ин афкори марбут ба Хинди кухан иртиботй маънавй доранд. Хикояи «Се мохй, ки дар обгире буданд» низ ахаммияти ахло;ию тарбиявй дорад. Дар ин хикоя рузе ду сайёд аз назди обгире мегузаранд, ки он чо се мохии бузургтар аз хама мохиён зиндагй мекарданд. Ва одати яке аз онхо ин буд, ки илочи во;еа пеш аз ву;уи он мекард ва дигаре чун ходиса пеш меомад, ба тадбири он мепардохт ва севумин ба гафлат мегузаронид ва аслан чораи кор намеандешид. Рузе чанд мохигире бар канори он гузар карда, бо хам гуфтанд, ки дар ин об мохиёни хуб хоханд буд ва тасмим гирифтанд, ки мохихоро ба дом гиранд. Мохиён сухани онхоро шуниданд.
Мохии аввал, ки дурандеш буду илочи кор хам дар аввали хол мекард, бо худ гуфт, ки ин мохигирон фардо ё рузи дигар албатта ба шикори мо хохднд омад. Лои; он аст, ки ман ин ду ёри худро хамрох гирифта, дар оби дигар чой гирем. Пас, он ду ёрро аз ин ходиса хабардор намуда гуфт: Биёед, дигар чойро барои сукунати худ ихтиёр кунем.
Мохии дувум, ки дар ва;ти пеш омадани ходиса шуруъ дар тадбири кор мекард, гуфт, ки ин ватани ;адими мост, чаро бояд гузошт? Ва чун зарурат пеш омад, хамон дам илочи он хохем намуд.
Мохии севум, ки кохил буд, гуфт: Мучарради харфу хикоят, ки аз касе бишнавем, чй лои; аст, ки аз чой равем ва ватанеро, ки чои зоду буми мост, бигзорем?
Ал;исса, мохии дурандеш ба таъчили тамом рох ба оби дигар бурд ва худро ба рудхона расонд. Дар ин миён сайёдон расиданд ва обгирро бастанд ва ин хар ду мохиро бо дигар мохиён ба дом оварда бароварданд. Мохии дигар, ки зираку чолок буд ва тадбири кор дар ва;ти кор мекард, ба макр худро ба мурдан зад. Мохигирон ба гумони ин, ки мохй мурдааст, онро мурда ва харом хиёл карда, аз дом ба чониби канори об андохтанд ва бо ин тадбир мохй аз он ходисаи чонкох начот ёфт. Мохй худро дар чуй афканд ва чон ба саломат бурд. Мохии севум, ки гофил буду хайрону саргардон ва аз нодонию чохилй дар дом метапиду чапу рост мерафт, гирифтор шуд [2, с.105-Ю8].
Дар ин хикоя таъкид бар он шудааст, ки бехтарин рохи мукобала бо душворихои зиндагй саъю талош, ганимат донистани умр, аз даст надодани фурсат ва ба кор бурдани хушу тадбир ва а;лу заковат аст. Аммо бетадбирию камхирадй ва хоса, аз даст додани фурсат бузургтарин омили шикаст ва нокомии инсон дониста шудааст.
Дар хикояи мазкур одамон ба шакли тамсилй ба се гурух таксим шудаанд. Гурухи аввалро нафароне ташкил медиханд, ки ба кадри хар як лахзаи зиндагй мерасанд ва дар бехтарин фурсат икдом ба кор мебаранд. Дувум ашхосе мебошанд, ки аз хушу хирад бахра мегиранд. Ин ду гурух афроди муваффак ва саодатманданд. Аммо гурухи севум, ки на кадри вактро медонанд ва на аз хушу заковат бахравар хастанд, хамчун одамони ноком муаррифй шудаанд, ки саранчом корашон ба шикаст хатм мешавад.
Дар ин достон шахсони нодоне, ки бидуни тахкик аз сабаби нокомии худ бо як бор шикаст хурдан даст аз талошу кушиш бармедоранд, мавриди тан;ид ;арор гирифтаанд. Чунончи, дар хикоя таъкид шудааст, ки «Хар кй ;уввати худро бо зури ганими носанчида аз булхавасй ру ба ру шавад, монанди парвона худро бар оташ зуд зоеъ карда бошад» [2, с.107].
Муаллиф дар асари му;арраран таъкид мекнад, ки яке аз фазилатхои инсонхои о;ил дурандеш будани онхост.
Хрсили андешахои ахлокй дар ин хикоят он аст, ки инсони доно харгиз ба саросемагй рох намедихад ва барои гузоштани ;адами хеш андеша мекунад, чун нахуст бояд чой ва ;адами аввали хешро бишносад, ки ин чо хам гояи дурандешй ва о;ибатбинй тал;ин мешавад.
Хикояи «Маймун ва мех» низ дар тамасхури тамасхуру инти;оди чахлу нодонй ва боз хам тал;инй хирадварзй ба калам омадааст. Ин хикоя дар бораи маймуне на;л мекунад, ки бар болои чубе, ки онро арра мекарданд ва мехе, ки дар чои арра кардан куфта буданд, нишаста, дар натичаи чунбонидани он мех ва баркашидани он ба халокат мерасад [2, с.16]. Дар нашрхои китоби "Калила ва Димна" ин хикоят ба масале чамъбаст мешавад, ки он сурати зайлро дорад: "Кори бузина набувад наччорй".
Бо накли хикояи «Маймун ва мех» ин андеша тал;ин мешавад, ки бояд инсонхо дурандеш бошанд ва аз о;ибати анчоми кор мулохиза намоянд. Бино ба ;авли муаллифи асар: «Марди доно то аввал чои ;адами дувумро устувор накунад, ;адами аввалро аз чо барнадорад ва то манзили дигарро надида бошад, манзили аввалро нагзорад» [2, с.7-28].
Хамчунин, хамеша дар назар дошта бошад, ки аз ухдаи он коре, ки ба он даст мезанад, баромада метавонад ё не?
Шоëни зикр аст, ки накухиши чахлу нодонй дар аксари хикоятхои "Панчакяна" ба назар мерасад. Aз чумла, Даманака Каратакаро борхо мазаммат бар он мекунад, ки ба инояти Шер нисбат ба Гов хасад бурда, байни онон тyxми кинаю адоват афкандааст. Ба ин нисбат y чанд сyxани пандо музро мисол оварда, чахлу нодониро бад-ин тарз накухиш кардааст: «Чрхилон душмании доноëн меварзанд ва бедавлатон душмании давлатмандон ва ваболандузон душмании некукирдорон ва зани бадкора душмании аврати некниход мекунанд» [2, с.136]; «Дар дарëи мухит ва дар каъри замин ва дар оташ ва дар маFOк афтодан бехтар, ки бо нодон xамxона ва хамсухбат будан» [2, с.136].
Mачмyи ин андешахо бо он натичагирй мешавад, ки инсон бояд талош бар он намояд, ки хамеша дар сухбати ахли xирад ва дониш бошад ва аз мардуми нодон канорагирй намояд. ^ктаи дигари кобили таваччух он аст, ки инсон дар сухбати неку бад ду чиз - хам хунар ва хам айб меомузад ва ом^тани ин айб ба xотири он аст, ки чун онро бишносад, ба xато рох надихад.
Bа ë дар хикояи «Рамаи Хадëл ва Ш^ол» низ чун хикояи каблй окибати нофарчоми нодонию чахолат тасвир шудааст. Дар ин хикоя назари муртозе ба рамаи xадëл меафтад, ки ду xадëл бо якдигар дар чанг буданд ва хар бор акиб рафта, калла бар хам мезаданд ва xy^ аз каллаи бархамзадаи онхо бар замин мереxт ва шаFOле хангоми акиб рафтани онхо он xyнро мелесид. Myртоз ба xyд меандешид, ки ин шаFOл басе нодону аблах аст, ки дар чунин чои xатарнок касди лесидани xyн мекунад ва агар аxëнан дар мдени ду каллаи инхо дарояд, халок мешавад. Иттифокан як дафъа хамчунон шуд ва шаFOл халок гашт. Myртоз таассуф кард ва гуфт: Хайф, ки аз чанг кардани ин ду xадëл бечора шаFOл халок шуд [2, с.42].
Дар ин хикоя талкин мешавад, ки инсон набояд амале содир кунад, ки аз он xатаре xyди уро тахдид кунад. Окибати афроде, ки чунин равияро пеш мегиранд, нестию нобудист. Aз ин лихоз, нависанда ин чо хам нодонй, таваччух надоштан ба окибати амал, нокомии рафтори шитобкорона ва бетааммулй дар корхоро мазаммат мекунад, мисоли он бузина, ки аз сабаби нодонй думи xyдро буридааст. Баробари ин, дурандешй низ талкин мешавад ва нависанда меxохад ишорат намояд, ки бояд инсонхо чунин амал ва рафтор кунанд, ки дар корашон xатаре ба зиндагонии онон набошад. Bа ë бечо сyxан гуфтан, ки баëнгари нодонист, низ мавриди танкид гирифта шудааст.
Дар хикояи «Шер ва Харгуш» [2, с.55-61] гуруру xyдбинй ва xyдпарастй дар мисли шери магрур танкид мешавад ва инсон барои дурй чустан аз ин амалхои разилаи инсонй даъват мешавад. Ин хикоя дар бораи шери кавихайкали аз бодаи Fyрyр сармастест, ки вахшдани он чангалро мезаду мекушт. Рузе чанде аз вахшдани он чангал, монанди Oxy, Хук, Говмеш, Hилагов ва Харгуш назди Шер омада, аз у xоxиш менамоянд, ки аз куштани чондорони бегунох даст кашад. Шер розй мешавад ба шарте ки хар руз як чондореро барои у бирасонанд. Bаxшиëн сyxани Шерро кабул мекунанд ва хар руз аз хар навъе як чондор, ки ë пир шуда буд, ë аз ин олам сер омада, ë мусибатзадае туъмаи Шер мешуд, то рузе навбати Харгуш расид. Хама xаргyшон якеро фармуданд, ки имруз ту xyдро туъмаи шер кун. Харгуш ба чониби Шер рафт ва ба у гуфт: Дар Fоре як шери дигаре зиндагй мекунад ва у гуфт, ки он шере, ки сохиби xyд xаëл кардаед, дузд аст. Шумо уро назди ман бдаред, то ин ки аз мдани мо хар кадом ба куввати бозу FOлиб ояд, сазовори сохибй ва подшохй у бошад.
Харгуш бо хила он Шерро ба назди чох бурд. Bакте ки он Шер ба чох нигарист ва дар оби чох акси xyдро дид, аз бедонишй онро шери дигар xаëл карда, аз xашм чунон наъра бар вай зад, ки аз чох садои мухибтар аз наъраи у баромад. Шер xашмгин шуда, бар акси xyд хамла овард ва xyдро аз беаклй дар чох андоxт, ки ин амалаш уро монанди парвонае, ки бар шамъ занад ва сyxта гардад, ба халокат расонид.
Дар ин хикоя хиллаи Харгуш дар мукобили кудрати чисмонии Шер нишон дода шудааст.
Достон аз он паëм медихад, ки тадбир ва андешаи xирадмандона метавонад посyxгyи кудратмандтаре дар баробари зури бозу ва кудрати зохирй бошад. Коре, ки ба зури бозуи кавй муяссар нашавад, ба рахнамунии акли комил метавонад мушкилро осон гардонад ва бо хилаву тадбир метавон душмани кудратмандро сарнигун кард. Пас, ба назари муаллиф дар хама кори чахон акл ëвари инсон аст, коре ки инсон тавассути аклу xиради xеш ба анчом мерасонад, харгиз зуру бозуи чисмонии вай кодир ба анчоми он нест.
Кабл аз овардани ин хикоя таъкид бар он мешавад, ки «хар кй дониши баркамол дорад, агарчи ба зохир кувват надорад, кавист ва хар кй бедониш аст, харчанд пурзур бошад, заиф аст» [2, с.55].
Дар умум, нависандаи асар бар ин назар аст, ки инсонхо бояд хамеша талош бар он дошта бошанд, ки эътимод ва бовари xалкро ба даст оваранд ва танхо xирадy дониш аст, ки ëвари
193
инсон барои сазовор шудан ба мухаббати халк мегардад. Дар акси хол ин ба инсон зарар меоварад ва боис бар он мешавад, ки инсон мавриди накухиши халк ва нафрати мардум карор бигирад.
Дар хикояти «Буф ва Зог» низ чун хикояти «Шер ва Харгуш» таъкид бар он шудааст, ки бо хилаву тадбир метавон душмани кудратмандро голиб шуд. Паёми достони «Буф ва Зог» дар он аст, ки бо хилаву тадбир метавон душмани кудратмандро сарнигун кард. Хамчунин, дар достони «Буф ва Зог» хикояти эътимоди бехирадона ва кутахфикрии афрод дар мукобили фиребкорон тан;ид шудааст.
Дар хикояти «Зог ва Мор» низ муаллиф хакикати тадбир ё ба кор бурдани хилларо барои аз миён бардошани душмани золим хеле хуб тахлил намудааст. Чун тавассути тадбир ва андешаи пирузй бар душман Зог хам ба максади худ мерасад ва аз душмани хеш халосй меёбад.
Дар ин хикоя чуфти зоге бар дарахте ошёна доштанд ва Море, ки дар сурохи шохи он дарахт буд, бачахои Зогро то он даме, ки онхо ба паридан огоз менамуданд, мехурд. Зоги бечора аз он мусибат доим дар кулфат буд. Нихоят у ба ;ароре меояд, ки ба тадбиромузй ва рахнамунии дустони худ он Мори пурзахрро ба халокат расонад.
Ва;те ки холати худро ба Шагол, ки аз дустонаш буд, на;л мекунад, Шагол ба у тавсия медихад, ки занчири тилоиро аз хонаи давлатманде рабуда, дар сурохи Мор гузорад, то ин ки сабаби куштани Мор тавонад гашт. Зог парвоз намуд ва ногох назараш бар манзиле афтод, ки дар он хавзе багоят бузург аст ва хараме чанд аз сохиби он манзил дар он гусл мекунанд ва зевархои дасту гулуи онхо бар канори он хавз ниходаанд. Зог занчири тилоиро аз он миён бардошта, парвоз кард. Мухофизони махал аз он хабардор шуда, чубхо дар даст барандохта, ба хар чониб, ки у руй мениход, мерафтанд. Ва Зог бар он дарахт, ки ошёнаи у ва сурохи Мор буд, фуруд омад ва занчири тилоро бар дари сурохи Мор ниход ва худ бар дарахти дигаре нишаста, о;ибати корро интизор шуд. Он чамоат болои он дарахт баромада, занчири тилоиро диданд ва он морро чандон чуб заданд, ки Мор ба халокат расид. Мардум занчирро гирифта баргаштанд ва он Зог бо чуфти худ ба хотири чамъ бар он дарахт, ки ватани ;адими онхо буд, осуда умр гузаронид [2, с.50-51].
Дар ин хикоя тавсия бар он шуда, ки бояд тадбири дафъи душманон ба тарике андешида шавад, ки хатаре худи уро тахдид накунад. Хулосаи нихой аз ин хикоят он аст, ки тадбирандешй барои рахой аз душман амри мухим аст ва он чоеро мегирад, ки гохо зуру бозу гирифта наметавонад.
Дар нигохи хакимон каноат варзидан ба маънои розй шудан ба андозаи ниёз ва сарф кардан ба хадду худудест, ки ба зиёдаталабй рох дода нашавад ва аз чумлаи фазилатхое хонда мешавад, ки аз руи хирадмандй ва тавонгарй зухур мекунад, зеро ахли каноат будан сабаби тавонгар шудани одамй мебошад. Ин маъниро дар "Панчакяна" дар андарзе ба гунаи зайл мехонем: Ва «рохатманд он, ки олуда ба хеч тамаъе нест» [2, с.81].
Нависанда дар асар борхо ;аноатро бо шевахои мухталиф шарху тафсир бахшидааст, ки аз чумла, хислатхои сарфачуй, хирсу тамаъ надоштан, зидди исрофкорй баромадан, боиси хушнудй ва розй шудани шахс ба чизи кам ва нигах доштани нафс аз зиёдахохй, ки эътидолу миёнаравиро ба бор меоварад, мухимтарин аркони он ба шумор мераванд.
Аз нигохи муаллифи "Панчакяна" каноат варзидан ба андаки молу нон ва эхсону хайрандешй яке аз фазилатхои марди доно баршумурда мешавад. Агар ба инсони доно аз моли умумй нисфе бокй бимонад ва бо он у каноат варзида, баробари ин нисфи дигарашро барои дигарон таксим намуда, бо ними дигар зиндагии худро пеш барад, муваффак хохад буд, зеро барои мардуми доно баробари сифатхои дигари хасанаи инсонй каноатварзй ва хайрандешй низ нисбат дода мешавад: «Ч,ое, ки тамоми мол аз даст мерафта бошад, марди доно агар донад, ки ба додани ниме аз он дигар мемонад, нисфи у бидихад ва ба ними дигар корхои худ бисозад, вачхи рафтани тамоми молро ба хеч вачх амал наметавон овард» [2, с.270].
Дар «Панчакяна» аз чумла таъкид мешавад, ки инсонхои хирадманд фурсатхои зиндагонии хешро бо зикри Худованд ва мутолеаи китоб ба сар мебаранд. Ин чо маълум мешавад, ки хануз аз даврони кадим дар андешаи инсоният мутолеаи китоб ва донишандузй аз чумлаи мухимтарин рохи дарёфти саодати абадй шинохта шудааст.
Дигар аз фазилатхои инсонхои окилро нависанда дар он мебинад, ки афроди доно варо ситоиш кунанд. Яъне, мавриди эхтироми доноёни дигар карор гирифтани инсони окил аз хислатхои шоистаи вай ба шумор меравад. Ба таври куллй, барои доноён мухим будани гизои халол ва хатто дар холи марг даст кашидан аз харом, гузаштан аз бахри он чизе, ки аз миён
рафтааст, таъкид шуда, хислатхое, чун шикастанафсй, андешаварзй, дурандешй, ростшиорй ба таври зайл талкин шудааст: «...окил он аст, ки мардуми доно ситоиши у намоянд» [2, с.81].
Дар баробари таблюи намудани илму дониш дар асар масъалаи такя ба зохири улум кардан интикод шудааст мавриди танкид карор дода шудааст.Таъкид бар он мешавад, ки хар нафаре, ки дар омухтани илм ба хифз кардан иктифо кунад ва ба мохияти он сарфахм наравад, окибат дар махфиле дар хузури чамъи фузало мавриди тамасхур карор хохад гирифт- зеро чунин ашхос асосан зохирпараст ва зохирбинанд. Ин гуна амал харгиз ба инсон обру оварда наметавонад ва окибат боиси шармзадагй ва сарафкандагии вай мегардад. Чунончи: «Доной бе некукорй, яъне илми беамал ба хеч кор намеояд, монанди дами саге, ки на баданаш тавонад пушид ва на дафъи кайку сагмагас аз вай тавонад кард» [2, с.221]; . «Марди доно аз барои рохати худ илочи душманро хам аз душмани худ мекунонад, чунончи хори дар по шикастаро хам ба хор илоч кунанд» [2, с.268].
Аз нигохи муаллиф зиндагонй бо мардуми нодон барои мардуми доно мушкилй ба бор меоварад. Аз ин ру, доноён кушиш ба харч медиханд, ки бо мардуми хамтабори хеш бошанд, то ин ки рузгор ба коми онхо бошад.
Дар идомаи баррасихо муаллиф сифатхои дигари мардуми доноро бармешумарад ва хар яке аз онхоро шарху тафсир менамояд. Дар назари нависанда бояд инсони окилу доно аз сухбати хафт навъи афрод пархез намояд, ки онхо дар «Панчакяна» чунин мукаррар шудаанд: «Тарки хидмат ва сухбати хафт кас бояд кард: рочае, ки саросар мехрубонй бошад ва барахмане, ки аз хонаи хама кас таом бихурад, зане, ки дар фармони шавхар набувад ва мулозими мададгоре, ки рой ва хиради у дуруст набошад ва хидматгоре, ки мизочдони сохиб набувад, аркони давлат, ки Fофилу бехабар бошанд ва кофарнеъмате, ки кадри эхсон надонад» [2, с.143].
Хамин тарик, китоби "Панчатантра" ва тарчумаву тахрирхои форсии он, аз чумла, «Панчакяна» хамчун тачассумгари ахлоки хасанаи инсонй дар шумори мухимтарин китобхои фарханги ахлокии инсонй шинохта шудаанд, ки дар онхо тамоми аркону одоб ва фазилатхои олии ахлокй, равишхои матлуби тарбияи маънавй бо шевахое ба худ хос ва истифодаи тамсилу ривоят шарху тафсир шудаанд, ки бегумон, китоби "Панчатантра"-ро ба унвони як сарчашмаи бузурги ахлоки башарият муаррифй мекунанд. Муаллиф дар саросари "Панчакяна" хислатхои неку хамидаи инсониро таблю намуда, аклу хирадро хамчун воситаи асосии ба даст овардани саодати човидон, неруи аслии расидан ба максад ва тавфику пирузихо хамду сано мехонад ва ба дониш гаравидану ба некй кушидани инсониятро хамчун мояи некномиву сарбаландии инсон ташвик менамояд. Мутолиаи асар ва хикоёти чаззобу рангини он равшан менамояд, ки бо хар роху шева талкин шудани мухимтарин фазилатхои начиби инсонй дар асар махдуд барои як халкият ва мардум набуда, арзишхои ахлокии умумибашариро ташвик намудаанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Махчуб, Мухаммадчаъфар. Дар бораи "Калила ва Димна". Таърихча, тарчумахо ва ду боби тарчуманашуда аз "Калила ва Димна"/Мухаммадчаъфар Махчуб. - Техрон, 1336. - 336 с.
2. Панчакяна / Тарчумаи Мустафо Холикдод Хошимии Аббосй. Ба кушиши доктор Тара Чанд ва Саййид Амирхасани Обидй. - Алигарх: Донишгохи исломии Алигарх, 1973. - 356 с.
3. Панчатантра: Тарчумаи Инду Шекхар аз санскрит ба форсй. -: Техрон, Интишороти Донишгохи Техрон, 1961. - 233 с.
4. Ризоии БоFбедй, Хасан. "Панчатантра" дар адабиёти санскрит ва адабиёти форсй // ^анди порсй. - 1997. - №12. - С. 191-213.
5. Чанд, Тара. Мукаддима. - Панчакяна / Тарчумаи Мустафо Холикдоди Аббосй. Ба кушиши доктор Тара Чанд. - Алигарх: Донишгохи исломии Алигарх, 1973. - Сах. нух - чихилу шаш.
6. Шекхар, Инду. Панчатантра. Мукаддима. - Панчатантра: Тарчума аз санскрит ба форсй. -Техрон: Интишороти Донишгохи Техрон, 1385. - С. 1-25.
REFERENCES:
1. Makhub, Mukhammadqa'far. About "Kalila va Dimna": history, translation and two translated volumes from "Kalila va Dimna". - Tegeran, 1336. - 336 p.
2. Panchakyana / Translation by Mustafo Holikdod Hoshimi Abbosi. Printed by Dr. Tara Chand. -Aligarh: Islamic University of Aligarh, 1973. - 356 p.
3. Panchatantra: Indu Translation by Shekhar from Sanskrit to Farsi. - Tegeran: Tegeran Publication University, 1961. - 233 p.
4. Rizoi Bogbedi, Hasan. "Panchatantra" in Sanskrit literature and Farsi literature // Kandi porsi. -1997. - No. 12. - P. 191-213.
5. Chand, Tara. Introduction. - Panchakyana / Translation by Mustafo Kholiqdod Abbosi. Attempted by Dr. Tara Chand. - Aligarh: Islamic University of Aligarh, 1973. - P. 9-46.
6. Shekhar, Indu. Panchatantra. Introduction. - Panchatantra: Translation from Sanskrit to Farsi. -Tegeran: Tegeran Publication University, 1385. - P. 1-25.
