АСОСҲОИ МАЪНАВИЮ АХЛОЦИИ ГУМАНИЗМ ДАР АДАБИЁТИ КЛАССИКИИ ТОЦИК Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

ТДУ 373 (2 т) ТКБ 74.200

_ АСОС^ОИ Гулмадов Файз, д.и.п ., мудири шуъбаи назария ва МАЪНАВИ-АХЛОЦИИ таърихи педагогикаи Академияи таусилоти ГУМАНИЗМ ДАР АДАБИЕТИ Тоцикистон; Тох/ириен Шаблон Абдуализода,

КЛАССИКИИТОЦИК н.и.ф., мудири шуъбаи фащои филологияи

Пажууишгоуи рушди маориф ба номи Абдураумони Цомии Академияи таусилоти Тоцикистон (Тоцикистон, Душанбе)

ДУХОВНО- Гулмадов Файз, д.п.н., заведующий отделом НРАВСТВЕННЫЕ теории и истории педагогики Академии ОСНОВЫ ГУМАНИЗМА В образования Таджикистана; Тохириён Шахлои КЛАССИЧЕСКОЙ Абдуализода, к.ф.н., заведующий отделом ТАДЖИКСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ филологических дисциплин Института развития

образования имени Абдурахман Джами Академии образования Таджикистана (Таджикистан, Душанбе)

MORAL AND Gulmadov Faiz, Dr of Pedagogy, head of the SPIRITUAL FOUNDATIONS department of theory and history of pedagogy under OF HUMANISM OF CLASSICAL the Academy of Education of Tajikistan,

TAJIK LITERATURE Е-mail:gulmadov53@mail.ru; Tokhiriyon Shakhloi

Abdualisodai, candidate of philological sciences, head of the department of philology under the Institute of Educational Development named after Abdurakhman Jomi attached to the Academy of Education of Tajikistan (Tajikistan, Dushanbe), E-mail: shahlo_vak @mail.ru.

Вожа^ои калиди: гуманизм, китоби дарсй, адабиёти тоцик, таълим, омузгор, хонанда

Дар мацола тарбияи гуманистй, ки асоси онро эутиром ва муносибати хайрхоуона нисбат ба одами дигар, хайрхоуй чун сарчашмаи эусос, амал ва муносибат нисбат ба олами иуотакарда ташкил медиуад, уамчун яке аз унсуруои тарбияи ахлоцию маънавии хонандагон нишон дода шудааст. Дар асоси мисолуои мушаххас ва таулили онуо ворид сохтани чунин навгониуо дар мацола уамчун фарзия пешниуод намуда шудааст. Татбици онуо дар шароити имруза мууим буда, омили зоуир кардани уудадориуои шаураванд дар назди давлат, цомеа, одамон мегардад. Инчунин, методуое пешниуод шудааст, ки дар баробари маърифати ахлоции хонандагон-наврасон фаъолияти амалии онуо ташкил карда шавад, сифатуои асосии ахлоции шахсиятии наврас ташаккул ёбанд, тацрибаи муошират, рафтор ва муносибатуои гуногун ганй гардад

Ключевые слова: гуманизм, учебник, таджикская литература, образование, учитель, читатель В статье освещается воспитание гуманизма, в основе которого лежит уважение и доброта к другим, доброта как источник чувств, действий и отношения к окружающему миру, как один из элементов нравственного и духовного воспитания читателей. Внедрение таких нововведений в виде конкретных примеров и их анализ представлен в статье как гипотеза. Его реализация важна в современных условиях и становится фактором демонстрации обязательства граждан перед государством, обществом и людьми.Предлагаются методы организации практической деятельности наряду с нравственным воспитанием подростков, развития основных нравственных качеств подростка, обогащения опыта общения, поведения и установок.

Key words: humanism, textbook, Tajik literature, education, teacher, reader The article highlights the education of humanism, which is based on respect and kindness to others, kindness as a source of feelings, actions and attitudes towards the world around them, as one of the elements of moral and spiritual education of readers. The introduction of such innovations in the form of specific examples and their analysis is presented in the article as a hypothesis. Its implementation is important in modern conditions and becomes a factor in demonstrating the obligations of citizens to the state, society and people. Methods of organizing practical activities along with moral education of adolescents, development of the basic moral qualities of a teenager, enrichment of the experience of communication, behavior and attitudes are proposed.

Асоси гуманизм (инсонгарой)-ро эхтиром ва муносибати хайрхохона нисбат ба одамони дигар, хайрхохй чун сарчашмаи эхсос, амал ва муносибат нисбат ба олами ихотакарда ташкил медихдд. Чун ин мафхум дар шароити нихоят мураккаби муосир ахамияти хеле зиёд касб кардааст , нигохи амиктаре мехохад.

Инсонгарой кисми мухимми таркибии ахлок аст, ки мувофики принсипхои бародарию баробарй, адлу адолат, инсофу шафкат, муомилаю муносибати инсонй байни одамон, мухаббат ба одамон, гамхорй дар хакки инсон, эхтироми шаъну шарафи инсон, кадру кимат ва арзишхои инсонй, инсон хдмчун фард, хакку хукуки инсон дар рушду камол, имконияти зохир намудани кобилият, истеъдод, меъёрхои шарафи инсонй амал менамояд. Хама ин сифот ва фазилатхо, ки ба инсону инсонигарй нисбат дода мешавад, моли Шарк, аз чумла точикон аст. Точикон, чй тавре ки Лоик Шералй фармудааст, бо санъату фитрату акли мунаввар, бо химмату хикмату шеъру тарона хислати инсондустиро ба даст овардаанд:

Тоцик %ама умр Дар Магрибу дар Машрик Кардаст мусаххар чи бас иклиму мамолик... Бо санъату бо фитрату бо акли мунаввар, Бо %иммату бо %икмату бо шеъру тарона, Бору%и цавононаю пирузгарона [4,с.8]. Каюмарсу Чдмшед, Рустаму Сиёвуш, Зардушту Монй, Бузургмехру Нушервони Одил, Рудакию Фирдавсй, Шамси Табрезию Шайх Аттор. Абдурахмони Ч,омию Хусайн Воизи Кошифй, Мирзо Абдулкодири Бедилу Ахмади Дониш, устод Айнию Мирзо Турсунзода ва садхо дигарон умри ширини худро дар рохи гоях,ои олии инсондустй сарф кардаанд.

Асосхои маънавию ахлокии гуманизм дар адабиёти классикии точик хануз, аз даврони кадим сурат гирифтааст. А;идах,ои гуманистиро метавон дар таълимоти оини зардуштй чустучу намуд. Зардушт дар таълимоташ таъкид кардааст, ки «хар марду зан, чи ганиву чи факир, мебояд аз шаш сифати язидй (ростй ва дурустй, ниходи пок, иктидори мукаддас, ишку мухаббат, камоли маънавию чисмонй, чавонй ва бемаргй) бахравар гардад ва онхоро дар замири худ парвариш дихад, то ба ин васила саодати худ ва дигаронро таъмин намояд» [12]. Кариб ду хазор сол пеш мардуми точик дар боби инсондустй гуфта:

- хештаншиносонро аз мо дуруд дихед;

- хайри худро аз мардум дарег надоред;

- чуз мардумй дигар пеша макунед;

- нон аз суфраи дигарон махуред;

- ба айб чустани мардум машгул нашавед;

- ба зиёрати некон бисёр равед;

- кори нек бо дастони худ кунед;

- одамонро бехуда маранчонед;

- ба хеч кас лаънат накунед;

- гарибонро хор мадоред;

- бо марги душман хурсанд набошед;

- аз ин чахон бахраи худ бардоред.

Инчунин, суханвари асри Х1У адабиёти форсу точик Хофизи Шерозй мефармояд: Мабош аз пайи озору %арчи хо%и кун, Ки дар шариати мо гайр аз ин гуно%е нест. Дар асри XX, яъне асре, ки инсон ба дастовардхои зиёде ноил гашт, адиби замони муосир -Мухаммад Икбол, низ гуфтааст:

Бештар аз гардун макоми Одам аст, Асли таз%ибэ%тироми Одам аст [5,с.25]. Зимни таълими адабиёти классикии точик дар муассисахои тахсилоти умумй бояд ба эътибор гирифт, ки дар Ачам даххо панднома, садхо достон, хазорхо асар офарида шудаанд. Онхо магз андар магзашон тарху рухи гуманистй доранд. Хама бузургон шоирону нависандагони Ачам хастй ва сарвати маънавии худро ба хамин мавзуъ бахшидаанд. Барои дарёфти рухи гуманистй шарт нест, ки асархои ниёгони моро мушикофона варак занему бихонем. Хар сахифаи кадом асареро бикушоем, гуманизм моро интизор аст.

Дар ин ;атор чихати таъмин намудани таълими хамгиро аз адабиёти чахон низ бояд фаромуш насозем. Масалан, мунодии «Эй одамон, инсон шавед!» дар асри XVIII Жан Жак Руссо [ ] аз чониби файласуф ва нависандаи давраи Эхё эчод шуда, ба болоравии тарбияи маънавии инсонхо мусоидат мекунад. Дар давраи Сосониён, яъне кариб 1800 сол кабл

одaмонpо ганд медодaнд, ки «Ч,уз мapдyмй дигap пешa мaкyнед». Мaфхyмхои «одaм», «одaмият» ё «мapдyмй» тихй aз мaъной Ba ё сyхaнони бепоя нест. Hara дapк нaмyдaн лозим aCT, ки бaйни одaмy тaбиaт, одaмy чaмъият pобитaи ногyсaстaнй мaвчyд aCT. Мaхз инсон aст, ки бо кyввaи aK^y хиpaд Ba 6ОЗУВОНИ ХУД зaмонapо paнгин месозaд.

Дap бapобapи ин, инсон бояд хaмешa инсон бимонaд Ba тapзy тapики зиндaгии инсониpо дaвом дихaд. Хдмин ки мояaшpо aз чодaи одaмй беpyн кaшид, y aллaкaй тaмоми хиотатхои одaмияшpо гум мекyнaд Ba бa девон - кyввaхои aхpимaн мепaйвaндaд:

%ар он к-у гузашт аз ра%и мардуми, Зи дeвон шумар, машмараш з-одамй [5, с.42].

Худ хдмин фикppо Хдким Hосиpи Хyсpaв дaвом медихдд вa тaъкид мекyнaд, ки «эй одaмон, модом, ки aз гасли одaмонед, одaм бошед, нa дев:

Зи мардум зодай, бо мардуми бош, Чи бошад дeв будан? Одами бош [5, с. 72].

Haметaвон тaсaввyp кapд, ки гyмaнизми олишони Сaъдии бyзypгвоp дap тaмоми чaхон шyхpaт доpaдy бa гуши бaъзе мyстaшpикони Fapб нapaсидa. Охиp, y яке aз гyмaнистони чaхонй донистa шyдaaст! Ba ин бехyдa нест. Мaхз y бyдa, ки мapдyми тaмоми олaмpо бa Ш^кию Fapбй чудо нaкapдa, гyшpaс нaмyдaaст, ки «хaмa aъзои якдигapaнд, aз як чaвхapaнд».

Бани одам аъзои якдигаранд, Ки дар офариниш зи як цав^аранд. Чу узвe ба дард оварад рузгор, Дигар узв%оро намонад к,арор [5, с.27].

Бyзypгии инсон хдмин aCT, ки y худ инсон aCT. Мебояд хaмешa бикyшaд, ки ин бyзypгиpо шapaфмaнд гapдaд. Дap aкси хол дap бaйни y вa хaйвон чй фapк aст?! Ин aar, ки Сaъдй одaм вa сaгpо бо хaм мyкоисa мекугад вa бa хyлосaе меояд, ки aз одaмони дилозоpy мapдyмозоp вa aз одaмоне, ки дap сига нияти дyшмaнй нигох медоpaнд, хaзоp боp сaг болотapy aзиз aCT, зеpо сaг нисбaт бa сохибaш вaфодоp мебошaд вa кинaвy aдовaт нигох нaмедоpaд.

Саг бар он одами шараф дорад, %айф бошад, ки саг вафо дорад,

Ки дили мардумон биёзорад. В-одамй душманй раво дорад [5, с.44].

Инсони гaмхоp, шapифy мех^убон тapзе paфтоp мекугад, ки кaсеpо нapaнчонaд. Беш aз ин, хyдpо кaмтapy дигapонpо зиёдтap, aвлотap мешyмоpaд. Мисол меоpем aз Ибни Ямин:

Ба тари^e равад, ки мардумро, Сари му/e зи худ наёзорад. %ама касро зи хeш бe% донад,

касро %акцр нашморад [5, с.79].

Одaмони зиёдеpо дyчоp шyдaн мумкин aCT, ки aз нигохи paфтоpy мyносибaт шоисгаи тaъpифaнд. Онхо бa кaсе коp нaдоpaнд, чунон paфтоp мекyнaнд, ки мyp хaм озоp нaёбaд. Baле хapчaнд ки aз дaстaшон меояд, бa гасе дaсти ëpï дapоз нaмекyнaнд. Хaлк дap хaкки чунин одaмон мегуяд: «У мaзоpи бешaфоaт aст». Бинобap ин, гyмaнизм хaм меъёpи мyaйян доpaд. Албaттa, чунин меъёpхо зиёдaнд. Baле меъёpи aз хaмa мухим хaмон aст, ки:

Одамият чист? - Худро дур аз шар доштан, Хайрхо%и халц будан, нафъи бeзaр доштан [5, с.69].

Яке aз pyкнхои гyмaнизм хештaншиносист. Baк,те ки шaхс хyдaшpо бa мaънои пyppaи ин ифодa мешиносaд, мaсъyлиятaш дap нaзди хaлкy кишвap, aхли бaшap меaфзояд. Baй aкнyн он фapде нест, ки тaнхо гaми худу нaздикони хyдaшpо мехypaд. Доиpaи фaъолияти гyмaнистиaш боло мегиpaд. Мекyшaд, ки дap пешpaвии иктисодиёт, фapхaнгy мaънaвиёти хaлкy миллaтaш сaхм бигyзоpaд, сaмтхои тapaккиётpо aз кapaхтй биpaхонaд, apзишхои миллиpо бо apзишхои yмyмибaшapй бипaйвaндaд.Хyдшиносй бapои дapки имконияту кобилияти инсон мyсоидaт мекугад. Xa^a одaмон бо кобилияте тaвaллyд мешaвaнд вa инсон метaвонaд чaндин коpy, Xyнappо aз худ бикугад вa зиндaгии хyшбaхтонaaшpо тaъмин гамояд. Baле хaйхот, бисёpихо, ки бо худшиносй мaшгyл нестaнд, кобилияти нyхyфтapо хaм нaмечyянд. Хол он ки «Arap дap вучуди худ чустучу кунем, мебинем, ки хaзоp кyдpaт дap ихтиёp доpемy нaмедонистем». Бa aндешaи хaмин шaхси бyзypг, мо тaнхо бa дунё меоем вa тaнхо меpaвем, вой aгap тaнходил зиндaгй кapдa бошем. «Ин мaсъaлaи хaмдилист, ки бехтap aст aз хaмзaбонй» (Чдлолиддини Румй). Kоpвони зиндaгй сaфapи пypмaшaккaт aст. Дap ин сaфap инсон aгap хaмдиле, хaмpозе, хaммaслaке, хaмнaфaсе, хaмдaме нaдоштa бошaд, бa мaнзил нaмеpaсaд. Аз ин чост, ки худшиносон хaмдилон мечуянд. Гyмaнизм хaмчyн чaхонбинй дap сapосapи дунё кaлимa, ибоpa

ва таркибхои адлу адолат, сулху амонй, рахму шафкат, иззату эхтиром, ваъдаю вафо, дустию бародарй, некй ва накукорй, аклу хирад, муруввату мадоро, саховат, дили нек, нияти соф, дасти пок, хушбинй, амният, неъмати фаровон, фарогату истикомат, насихату маслихат, панду анд арзро мепарастад ва аммо калима, ибора ва таркибхои бадбахтй, кохилй, чохилй, нокасй, бекасй, учбу такаббур, айб чустан, бахилй, сифлагию шайтонй, хашму газаб, хабисию гайбат, тамаъ ва шухрат, хавою хавас, нафси шум, беморй, моли харом, дуруг, бадхуй ва махсусан бадй, душманй ва чангро дида наметавонад.Барои Саъдии бузургвор, ки метавон уро падари гуманистони чахон номид, аз сулх бехтар чизе нест:

Агар пилзури в-агар шерчанг, Ба наздики ман сул% бехтар, ки цанг [5, с.102].

Бо вучуди кушишхои зиёди пешгирии чанг дар мавриди сар задани он точикон химояи хоки мукаддасро кори пуршарафи худ медонанд ва аз хама мухим ин аст, ки баъди хатми корзор шаш корро анчом додаанд, ки ин хам аз гуманизми волои онхо гувохй медихад:

1. Дар сар задани чанг гурухе айбдоранд, ки хамчун хоин бояд махв гарданд, то бар дигарон ибрат шавад;

2. Бегунохонро авф, яъне бахшидан;

3. Пазироии сарбозони далеру шучоъ;

4. Бузургдошти чонсупурдагон;

5. Х,имояи фарзандони чонсупурдагон.

6. Талош ва саъю кушиш бахри устуворй ва пойдории сулх дар саросари чахон, кишвар ва хар як хонавода.

Гуманизми ахлокию маънавй дар адабиёти классикии точик хдмчун офтобест, ки ба тамоми китъахои олам нурхои заррини худро пошидааст. Барои татбики гуманизм дар раванди таълими дарсхои адабиёт замина, шароит, имкон ва вакту замон даркор аст. Заминаи гуманизм дар них,оди мо буд ва хаст ва ин пеш аз хама табиат, психология ва шугли точикон мебошад. Одамон табиатан ва рухан барои корхои осоишта, бунёдкорй, созандагй офарида шудаанд, ки хамин худ гуманизм аст. Инсон забони равону лахни ширадор дорад, ки танхо ва танхо афкору нияти неки гуманизмро ташвик намояд. Дар шароити мусоиде, ки мачрои таълим муайян ва шароити мусоид мухайё гардидааст, дар боби эхёи гуманизми волои ниёгон ва коштани тухми он дар замири хонанда чунин амалхоро бояд анчом дод:

1. Гуманизм решахои амике дорад, ки марбут ба пайдоиши халкамон, табиат ва психологияи он мебошад. Худи хамин олимони сохаи фалсафа, дин, сотсиология, педагогика, психология, таърих, санъату адабиётро водор месозад, ки ба омузишу баррасии масъала хамачониба машгул шаванд ва гуманизми волои худамонро бар хонандагон бифахмонанд. То халк гузаштаашро надонад, ба кадри имрузааш намерасад.

2. Точикистон дар давлатдории худ аз давлатдории ниёгон омухта, конун ва карорхои тарху саршори бештар гуманистидошта кабул менамояд.

Ца^онсузро кушта бештар чарог, Яке бе% дар оташ, ки халке ба дог Чу андар саре бини озори халк,, Ба шамшери тезаш биёзор %алк' [6, с.229].

3. Гуманизм моли хама аст. Бинобар ин, вай вакте тантана мекунад, ки саросари чомиаро фаро бигирад. Барои ин хамаи сокинони чомеа, аз чумла насли наврас ва хонандагон низ, бояд худро масъул хисобанд ва дар тантанаи кадру кимат, шаъну шарафи инсонии худ хиссагузор бошанд.

4. Муассиса, таълимгох, донишгох айнан хамон маконест, ки дар хусуси тарбияи гуманистй ва равнаку ривочи он шароитхои зарурй дорад. Барои он, ки насли наврас хама гуманист ба камол бирасанд, бояд ба кадру кимати калонсолон бирасанд ва болои хиштхои гузошта хиштхои нав бигузоранд, бояд дар дарсхои адабиёт маводе дода бошанд, ки саршори гуманизм бошанд. Чдбхаи инсонгароёнаи фанхои гуманитариро сайкал дода, самти гуманизми фанхои дакик пуркувват гардонида шавад. Манфиати хамаи мамлакатхои чахон такозо дорад, ки тамоми рав анди таълиму тарбия, мазмуни таълим, фаъолияти синфию фориг аз синф тархи гуманистй бигирад. Гуманизм дар шароити имруза парчамеро мемонад, ки хама барои ба даст овардани он мекушанд. «Барои гуманитарикунонии мундаричаи таълиму тарбия дар муассисахои тахсилоти миёнаи умумй, низоми дигари таълимй, ташкил ва идоракунии фаъолияти онхо на танхо дастовардхои фархангию ахлокии олимони точик, балки андешахои мутафаккирони тамоми дунё, ки мувофики он шахсият дар маркази хаёти ичтимой меистад, мухим мебошад» [1.4, с.273].

Некй кардан ва саховатмандй яке аз унсурх,ои инсондустй бyда, дар афкори педагогии Форсу точик мав^еи чашмрас дорад. Аз он чумла, Абдурахмони Ч,омй мефармоянд:

%ар чй омад ба дастu мардu карuм, %ама дар пойu дустон афшонд. Он чи андухт сuфлатабъu лаuм, Баъдu марг аз бароu душман монд. Д^амдоре, ku у со^бкарам нест, Aгар сад ганц дорад, му^тарам нест, Саховат мyцuбu кадрu баланд аст, Саховатпеша доuм арцманд аст [2,с.106J.

Саховат сабаби некномй ва эхсону муцибу дусткомиву хуцастафарцомй аст. Ба хец сифате одамиёнро ва хусусан, ашрофу бузургони эшонро бех аз цидду сахо нест.

Аз Хдкиме пурсиданд: Укбо, ки мацмуи хунархо бад-у махфй монад, чист? Ч,авоб дод, ки бухл. Боз савол карданд, ки хунаре, ки хама айбхоро бипушонад, кадом аст? Гуфт: сахо. Искандар аз Арасту пурсид, ки саодати дунё дар чй чиз аст? Гуфт: «Дар чуду карам. Аммо саодат дар он аст, ки хар кй як хасана бар мо дод, дах хасана каромат кунем». Аммо саодати дунё он аст, ки мурги дили халкро ба хукми карам сайд тавон кард.

%ар шро одат бувад цуду карам,

Дар мшт. халк гардад му^тарам [2, с.116J.

Х,икоят. Анушервон ба рохе мегузашт. Пирамардеро дид, ки чормагз мекошт. Истод ва ба y гуфт:

Эй пир, магар туро аз богдорй хабаре нест? Нашнидай, ки дарахти чормагз баъд аз сй сол бор медихад. Ту аз ин дарахт чй фоида хохй дид?

Пир гуфт:

Шохо, дигарон коштанду мо хурдем, мо бикорем, дигарон хуранд.

Ин цавоби пир Нушервонро хуш омад ва гуфт.

- Тахсин!

Х,ар гох Нушервон ба тахсин касеро офарин мекард, хазинадор як хазор динор ба y медод. Чун пир пулро гирифт, гуфт:

- Шохо, шумо гуфтед, ки ин дарахт баъди сй сол бор медихад, хол он ки аз шарофати адли шумо хамин соат бор дод.

Анушервон боз гуфт:

-Тахсин!

Хазиначй хазор динори дигар дод. Пир боз гуфт:

- Х,ар дарахте соле як бор бар дихад, ин дарахти ман дар як замон ду бор бар дод.

Анушервон хандон шуд ва гуфт:

-Тахсин!

Хазиначиаш хазор динори дигар дод ва гуфт:

- Бидонед, ки ин пирак хазинаи маро холй хохад кард.

Зайниддин Восифй.

Сарватманди хасисро хикоят кунанд, ки тамоми дороии худро фурухт ва дар иваз чанд хишти тилло харид. Хиштхо дар назди девори кухнае дафн кард.

Сарватманд хар руз мерафт ва ахвол мегирифт, то касе онро набардорад. Яке аз муздурони у аз он харакати у хайрон шуд. Ин муздур рузи дигар рафт, заминро кобид ва хиштхоро дуздида фирор кард. Марди сарватманд омада дид, ки хазинаи уро дузд бурдааст. Аз ин сабаб шуруъ кард ба гиряву зорй, хатто аз гуссаи зиёд муйхои худро меканд, ба сару руйи худ мезад. Яке аз хамсояхо бетобии уро дида насихаткунон гуфт: - Ин кадар гаму андухро ба худ рох мадех, бирав чанд дона сангро дар хамон цо дафн карда тасаввур кун, ки хамон хиштхои тиллост.

Барои ниходан чй сангу чй зар. Яке аз иллатхои фоциаи иддае аз мардум чашми гуруснаи онхост. Х,айф аст, ки инсон бехтарин узви бадан - ду дидаи бинои худро ба худ ром накард. Чашм гуё ба дилу иродаи одам коре надорад ва харгиз сер намешавад. Аз ин цо маколу зарбумасалхои «Чашми инсонро хоки гур сер кунад», «Агар бинй набошад, чашмхо якдигарро мехуранд» пайдо шудааст. Дар хадиси пайгамбар Мухаммад (с) омада: «Бехтарин чашм он аст, ки дар рохи хайр боз шавад». Пас, чаро ин хадиси пайгамбарамонро тоци сар намекунем. Агар мо гуфтахои пайгамбарону пайгамбарамон, панду андарзхои бузургонамонро шиори харрузаи кирдори худ карор надихем, пас мо чй махлукем?! Хдзорхо мисол метавон овард, ки одамон ба касофати чашми танги гуруснаи худ цони ширин барбод додаанд. Бале, хец сабак намешавад, ки намешавад. Х,икояе меорем аз «Калила ва Димна», ки саросар панд аст.«Сайёде рузе дар

сахро мегузашт. Рубохе дид ба гоят чолок, ки дар фазои он дашт мегашт ва бозикунон дар хар чониб чилва менамуд. Ба сайёд муйи у хуш омада, ба бахои тамом фурухтани уро тасаввур кард ва дар пайи Рубох гашта сурохи уро дониста ва наздикии сурох чохе канда бо хасу хошок пушида , мурд оре бар болои он гузошт. Худ дар камин мунтазир нишаст. Иттифоко, рубох аз сурох берун омад ва буйи он мурдор уро кашон-кашон ба лаби он чох расонд. Ба худ гуфт: «Агарчи аз буи ин мурдор димоги орзу муаттар аст, аммо буи бало низ ба машоми эхтиёт мерасад ва окилон ба коре, ки эхтимоли хатар дошта бошад, харгиз даст назадаанд. Ва агарчи мумкин аст ин чо чонваре мурда бошад, шояд дар он доме гузошта бошанд.Рубох ин фикр карда, аз сари он мурдор даргузашт ва рохи саломат пеш гирифт. Дар ин асно паланги гуруснае аз болои кух даромад ва ба суи мурдор худро ба чох афканд. Сайёд чун овози дом ва садои афтодани чонварро дар чох шунид, тасаввур кард, ки рубох галтид. Аз гояти хирс, бе он ки таамуле кунад, худро аз паи у дарандохт. Паланг ба хаёли он, ки онро аз хурдани мурдор манъ хохад кард, баргашт ва шиками сайёд бидарид. Сайёди гурусначашм ба шумии хирс дар доми фано афтод ва рубохи конеъ ба катъи тамаъ аз вартаи бало начот ёфт».Махз хамин чашми гуруснаю хариси баъзан одамонро ба хурдани моли мардуму харом хидоят мекунад. Хол он ки чизи касон душмани чон аст. Хар кас ки Худо дораду Худоро мешиносад, набояд ба чизи дигарон даст дароз бикунад, балки аз паси ганче шавад, ки бо кувваю ранчи худ ба даст меояд.

Барои саховатманд шудан шарт нест, ки хамчун ^орун молу зар дошта ва ё чун Хотам саховатманд бошй. Як лукма нон, ки дорй, бо хам нишаста хурдану ба одамони аз худ нотавонтару муфлистар дасти кумак дароз кардан худ бехтарин саховатмандист. Хамчунон химматбаландиро пеша кунед, ки шуморо сарбаланд намояд. Лохутй мефармояд:

Дар ца%он аз %ец кас му^тоци ёри нестам, Орзуи хешро бо дасти худ ицро кунам [1, с.273]. Дар раванди таълими адабиёти классики точик ба эътибор гирифтани асосхои маънавии-ахлокй гуманизм ахамияти зиёд дошта,дар замири хонандагон хисси инсондустй, эхтиром ба атрофиёнро баланд мебардорад. Омодагии ахлокй барои чавоб додан ба андеша ва рафтори худ, окибатхои имконпазири онхоро мулохиза кардан гояи тарбияи ахлокй-маънавиро дар осори педагогии мутафаккирони точик дар бар мегирад. Татбики онхо дар шароити имруза мух,им буда, омили зохир кардани ухдадорихои шахраванд дар назди давлат, чомеа, одамон ва худи инсон мегардад.

ПАЙНАВИШТ:

1. Асозода, Х. Адабиёти точик. Китоби дарсй барои синфи 11-ум/Х.Асозода, А.Кучаров.-Душанбе, Маориф, 2018.- 400 с.

2. Гулмадов, Ф. Хамгироии ташаккули донишхои ахлокй ва рафтори мактаббачагони хурдсол/Ф.Гулмадов.-Душанбе:Ирфон,2014.-206 с.

3. Каримова, И. Х. Теоретические основы гумнизации гуманитарного образования учащихся таджикской школы/ И.Х. Каримова, дисс. ... докт. пед. наук. Душанбе, 2000. - 357 с.

4. Лои;, Ш.Хоки ватан/Ш.Лои;.- Душанбе, 1975.-160 с.

5. Хочаев, Д.Китоби забони точикй синфи 9 / Д. Хочаев, Ф. Зикриёев, М. Саломов: Душанбе, -2018. - 184 с.

6. Шербоев, С. Методикаи таълими забони точикй (Барои донишчуёни факултетхои филологии мактабхои олии Точикистон)/ С.Шербоев.-ДушанбеШучоиён, 2009. - 456 с.

7. Авеста. Зороастрийская энциклопедия вики/Mvesta. London.com|ru -санаи мурочиат 12.10.21.

REFERENCES:

1. Asozoda, H. Tajik Literature: manual for 11th grade / Kh. Asozoda, A. Kucharov. - Dushanbe: Enlightenment, 2018. - 400 p.

2. Gulmadov, F. Integration of Formation of Moral Knowledge and Behavior of Young Schoolchildren / F. Gulmadov. - Dushanbe: Cognition, 2014. - 206 p.

3. Karimova, I.Kh. Theoretical Foundations of Humanization of Humanities Education of Students of Tajik Schools / I.Kh. Karimova: doctoral dissertation in pedagogy. - Dushanbe, 2000. - 357 p.

4. Loiq, Sh. Sand of Homeland / Sh.Loiq. - Dushanbe, 1975. - 160 p.

5. Khodjaev, D. The Book of the Tajik Language for 9th Grade / D. Khodjaev, F. Zikriyoev, М. Salomov. - Dushanbe, - 2018. - 184 p.

6. Sherbov, S. Methods of Teaching the Tajik Language (For students of philological faculties of Tajik universities) / S. Sherboev. - Dushanbe: Shujoiyon, 2009. - 456 p.

7. Avesta. Zoroastrian encyclopedia wiki // avesta. London.com (Date of appeal: 12.10.21).