CC BY
1УДК 572.029:930(476)"18" Б01 10.52928/2070-1608-2024-69-1-35-41
ПАМЯТНЫЯ КН1ЖК1 ГУБЕРНЯУ ЯК КРЫН1ЦА ДЛЯ ВЫВУЧЭННЯ СМЯРОТНАСЦ1 ПРАВАСЛАУНАГА НАСЕЛЬН1ЦТВА БЕЛАРУС1 ДРУГОЙ ПАЛОВЫ XIX СТ.1
канд. бiял. навук, дац. В.А. ЕМЯЛЬЯНЧЫК (Полацт дзяржауны ушверстэт мя Еуфрастт Полацкай)
У артикуле прадстаулены вынт анализу статыстычных звестак, апублжаваных у Памятных кн гжках бе-ларусюх губерняу за 1858-1864 гг. Устаноулена, што статыстычныя даныя аб смяротнасщ, аnублiкаваныя у Памятных кнiжках Вцебскай губерт за 1862-64 гг., не з'яуляюцца дакладнымi i характарызуюцца ктотным недаулкам дзщячых смерцяу. Пт смяротнасцi ва уах даследаваных групах прыходзяцца на ранш дзщячы узрост. Доля памерлых дзяцей ад агульнай колькасцi смерцяу вышэй у сельскай мясцовасцi, чым у гарадах. I у гарадах, i у сельскай мясцовасц назiраецца павышаная смяротнасць хлопчыкау ва узросце да 5 гадоу у параунаны з дзяучын-камi. У дарослым узросце пачынаюць праяуляцца адрозненнi характару мужчынскай i жаночай смяротнасцi у гарадах i сельскай мясцовасцi. У сельскай мясцовасцi назiраецца некаторае павышэнне колькасц памерлых жанчын рэпрадуктыунага узроту у параунаннi з мужчынамi. Для гарадоу характэрна адваротная стуацыя: смяротнасць мужчын працаздольнага узросту значна перавышае жаночую смяротнасць.
Ключавыя словы: Памятныя ктжю губерняу, статыстыка смяротнасцi, гарадское i сельскае насель-нщтва, полауроставае размеркаванне смяротнасцi.
Уводзшы. Смяротнасць з'яуляецца важным штэгратыуным паказчыкам, яю адлюстроувае агульны стан зда-роуя насельнштва i умовы яго жыцця. Даследаванне смяротнасщ у пстарычнай рэтраспектыве дазваляе прасачыць уздзеянне комплекса прыродных, пстарычных i сацыяльна-эканамчных фактарау на стан здароуя насельнштва розных эпох. У сувязi з адносна позтм з'яуленнем дэмаграфiчнай статыстыю на тэрыторш Беларусi адной з галоуных крынiц вывучэння смяротнасщ з'яуляецца палеадэмаграфiя, заснаваная на аналзе пола-узроставага складу пахаваных у межах аднаго могiльнiка. Адной з галоуных праблем палеадэмаграфи з'яуляецца неаднолькавая ступень захаванасщ шшлетных матэрыялау. Так, вядома, што большасць даследаваных археолагамi могшьшкау характарызуецца недаулшам дзщячых пахаванняу, у сувязi з тым, што дзщячыя парэштк1 захоуваюцца значна горш у параунанш з парэшткамi дарослых щдывщау. У гэтай сувязi важна прасачыць агульныя заканамернасщ пола-узроставага размер-кавання смяротнасцi у папуляцыях з агульным тыпам узнаулення насельнiцтва. З моманту yзнiкнення дзяржаyнасцi i да канца Х1Х ст. на беларуск1х землях захоувауся аграрны тып эканомiкi, для якога уласщвы т.зв. трапыггыйны ц1 патрыярхальны, тып узнаулення, яш характарызуецца раншм узростам уступлення у шлюб, высокай нараджальнасцю у спалучэннi з высокай смяротнасцю дзяцей i тзкай сярэдняй працягласцю жыцця.
Адной з раншх крынiц дэмаграфiчнай статыстыш Беларус з'яуляюцца Памятныя ктжю, яюя выдавался губернскiмi статыстычныЕШ камiтэтамi, пачынаючы з сярэдзшы XIX ст. Гэта был афщыйныя даведнiкi, у як1х размяшчал1ся каляндарныя, адмшстрацыйныя, псторыка-краязнаучыя звестк1, а таксама статыстычныя матэрыялы. У статыстычных раздзелах Памятных кшжак публiкавалiся даныя пра колькасць насельнiцтва у гарадах i паветах, яго саслоуны i канфесiйны склад, а таксама даныя пра натуральны рух насельнщтва (колькасць народжаных i памерлых).
Асабл1васцю Памятных кнiжак губерняу, асабл1ва !х першых выданняу, была адсутнасць адзшай структуры i розная якасць адпаведнага шфармацыйнага напаунення раздзелау. На змест канкрэтных выданняу уплывал роз-ныя фактары, у тым л1ку фшансавыя магчымасщ камiтэтаy, а таксама iнтарэсы !х сакратароу [1, с. 183-184]. У гэтай сувяз^ ня гледзячы на пэунае структурнае падабенства, Памятныя ктжш асобных губерняу мел1 свае шдывщуаль-ныя асаблiвасцi. Так, у статыстычных раздзелах Памятных кшжак звычайна прадстаулены звестю пра агульную колькасць народжаных i памерлых за мшулы перыяд. Пры гэтым дэтал1заваныя даныя пра колькасць памерлых па гарадах i паветах з ул1кам полу i узросту утры^ваюцца только у некаторых выданнях: у Памятнай ктжцы Мшскай губернi за 1861 г. [2], Памятнай кшжцы Магiлёyскай губерт за 1861 г. [3], Памятных кнжках Гродзенскай губернi за 1860 г. i 1866 г. [4-5], а таксама у памятных кнжках Вiцебскай губернi за 1864, 1865 i 1866 г. [6-8]. Даныя пра полаузроставае размеркаванне смерцяу па Вшенскай губернi ёсць только у Памятнай кшжцы за 1861 г., аднак без улшу канфесiйнай прыналежнасщ, а таксама без падзелу на гарадское i сельскае насельнiцтва.
Яшчэ адной асаблiвасцю Памятных кшжак, на якую звяртаюць увагу даследчыш, з'яуляецца тое, што статыстычныя даныя, асабл1ва тыя, што публiкавалiся у першыя гады iснавання камiтэтаy, не заусёды з'яуляюцца даклад-ныеш [9, с. 3; 1, с. 187]. Тлумачыцца гэта шэрагам прычын, у тым лшу адсутнасцю строга распрацаваных праграм для збору звестак, адсутнасцю неабходнай квалiфiкацыi у членау статыстычных камггэтау [1, с. 187-188].
'Артыкул падрыхтаваны у межах праекта Беларускага рэспублiканскага фонда фундаментальных даследаванняу "Пахаваль-ныя помнш Полацка ХI-ХVШ стст. у кантэксце развшця сшхронных некропалей Беларускага Падзвшня: пахавальны абрад, швентар, палеаантрапалагiчная характарыстыка" (нумар дзяржаунай рэпстрацш 20221071 ад 06.07.2022).
Мэта даследавання - вызначыць, у якой ступен статыстычныя даныя аб смяротнасцi насельнiцтва, апублжаваныя у Памятных кнiжак беларускiх губерняу, могуць лiчыцца дакладнымi, а таксама прасачыць зака-намернасцi пола-узроставага размеркавання смяротнасщ у групах гарадскога i сельскага насельнiцтва Беларусi другой паловы XIX стагоддзя.
Асноуная частка. У аналiз былi уключаны статыстычныя даныя пра смяротнасць праваслаунага гарадскога i сельскага насельнiцтва Вiцебскай, Магшёускай, Мшскай, Гродзенскай губерняу. Матэрыялы Памятных кшжак Вiленскай губернi не разглядалiся, пакольш, як было указана вышэй, звестк аб смяротнасцi насельнiцтва там прадастаулены без улiку канфесiйнай прыналежнасцi, а таксама без падзелу на гарадское i сельскае насель-нiцтва. Пакольш пытанне пра дакладнасць статыстычных даных Памятных кнiжак губерняу застаецца адкрытым, для параунання былi прыцягнуты статыстычныя звестш пра натуральны рух насельнщтва Магшёускай губернi за 1871-1881 гг. [10]. У таблщы 1 прадстаулены даныя пра пола-узроставы склад памерлых, разлiчаныя на падставе матэрыялау указаных Памятных кнiжак.
Таблiца 1. - Пола-узроставы склад памерлых
Губерня Год Агульная кольскасць памерлых, чал. Склад, %
!ндывщы старэй за 15 год !ндывщы маладзей за 15 год
Мужчыны Жанчыны Дзещ у т. л. немауляты да 1 года
Сельская мясцовасць
Мшская 1858 22155 17,7 22,1 60,2 18,9
Магшёуская 1859 22752 17,1 19,6 63,4 18,9
Гродзенская 1859 11424 15,7 20,3 64,0 20,9
Гродзенская 1864 14884 15,4 18,9 65,7 23,8
Вщебская 1862 14821 33,7 42,2 24,0 -
Вщебская 1863 16434 34,0 30,0 36,0 9,0
Вщебская 1864 14294 30,1 28,2 31,7 7,6
Гарады
Мшская 1858 744 31,8 16,7 51,5 22,4
Магшёуская 1859 1707 25,8 16,1 58,1 23,3
Гродзенская 1859 571 33,3 17,4 49,4 25,2
Гродзенская 1864 617 31,9 17,3 50,7 21,7
Вщебская 1862 1080 38,2 26,9 34,8 -
Вщебская 1863 2300 34,5 29,8 35,7 7,2
Вщебская 1864 2840 32,4 34,2 33,3 3,8
Дзщячая смяротнасць. Як бачна з таблщы 1, у сельскай мясцовасщ Мшскай, Магшёускай i Гродзенскай губерняу доля дзяцей, яшя памерлi ва узросце да 15-щ год, складала больш за палову ад агульнай колькасцi смерцяу (ад 60,2% да 65,7%). Даныя па Вщебскай губернi паказваюць ютотна шжэшыя паказчык1 (24,0,3-36,0%). Адрозненне статыстычных даных па Вiцебскай губернi яшчэ больш выразна прасочваецца на прыкладзе смярот-насцi немаулят. Ва уах губернях, за выключэннем Вiцебскай, працэнт немаулят, як1я памерлi ва узросце да 1-го года, варЧруе у межах 18,9-23,8%. У матэрыялах Памятнай кшжш Вiцебскай губернi за 1862 г. звестш пра смяротнасць немаулят зуам адсутшчаюць, а статыстычныя даныя за 1863 i 1864 год паказваюць надзвычайна нiзкую для таго часу смяротнасць немаулят - 7,6 i 9,0% ад агульнай колькасщ смерцяу.
Статыстычныя даныя пра смяротнасць у гарадах Мшскай, Магшёускай i Гродзенскай губерняу паказваюць, што доля дзяцей, яшя памерлi ва узросце да 15 гадоу, складала каля паловы ад агульнага л^ смерцяу, дасягаючы 49,4-58,1% (таблiца 1), тым часам як у гарадах Вщебскай губерш гэты паказчык, як i у выпадку з сельсшм насельнiцтвам, аказваецца зангжаным i складае усяго каля трацiны ад агульнай колькасщ смерцяу (33,3-35,7%). Працэнт немаулят, якя памерлi ва узросце да 1-го года, ва уах губернях, за выключэннем Вщебскай, варЧруе у межах 21,7-25,2%, у той час як матэрыялы Памятных кшжак Вщебскай губерш паказваюць або поуную адсутнасць даных пра смяротнасць немаулят (1862 г.), або значна шжэйшыя, у параунанш з шшым гу-берням^ паказчык1 (7,2 i 3,8% ад агульнага л^ смерцяу паводле даных за 1863 i 1864 год).
Пакольш працэнт дз!цячых смерцяу ад агульнай колькасщ памерлых можа залежаць ад ДOлi дзяцей у жы-вой папуляцыi, для аб'ектыунай ацэнк1 узроуню смяротнасцi немаулят у дэмаграфii выкарыстоуваецца так! паказчык, як працэнт памерлых немаулят да 1-го года на 100 народжаных. У таблщы 2 прадстаулены даныя пра смяротнасць немаулят, разлiчаныя наш на падставе даных пра колькасць народжаных i памерлых, апублжаваных у Памятных кшжках губерняу.
Як бачна з таблщы 2, паказчык смяротнасщ немаулят па Вщебскай губерш значна шжэй, чым у !ншых губернях, i вагаецца у межах 4,8-8,0%. П.1. Курк1н у сва1м дэталёвым даследаваннi, прысвечаным статыстыцы дзщячай смяротнасцi у Еуропе канца XIX - пачатку ХХ ст., адзначае, што у гэты перыяд мшмальны узровень смяротнасцi немаулят не апускауся нгжэй за 7-8%. Падобны шзш паказчык назiрауся у найбольш развггых у са-цыяльна-эканамчных адносiнах рэпёнах, так1х, як Скандынашя, альбо у сацыяльных групах з высоким статусам
\ узроунем дабрабыту, тагах, як каралеусшя сем'1 Еуропы [11, с. 5]. Кат прыняць матэрыялы статыстыш па Вщеб-скай губерш за верагодныя, то давядзецца дапусщць, што як у гарадах, так 1 у сельскай мясцовасщ губерш дз1цячая смяротнасць была шжэйшая за еурапейск м1шмум. Пры гэтым адсутшчаюць любыя падставы меркаваць пра юнаванне нейшх асабл1вых умоу жыцця праваслаунага насельнщтва Вщебскай губерш пачатку 60-х гг. XIX ст., што мат б спрыяць радыкальнаму зшжэнню дз1цячай смяротнасщ. Найбольш верагодна, што шзю працэнт дзщячых смерцяу у Вщебскай губерш тлумачыцца няпоунасцю апублшаваных даных. Гэта не дз1уна, бо дакладная фшсацыя дзшячай смяротнасщ у Расшскай 1мперы1 з'яуляецца не раней за 80-я гг. Х1Х ст. [12, с. 25].
Таблща 2 - Каэфщыент смяротнасщ немаулят
Губерня Год Працэнт памерлых немаулят да 1 года на 100 народжаных
агульны хлопчыю дзяучыню рознща
Сельская мясцовасць
Мшская 1858 11,6 12,2 11,0 1,2
Маг1лёуская 1859 11,7 12,4 11,0 1,4
Гродзенская 1859 10,1 10,8 9,4 1,4
Гродзенская 1864 12,4 12,8 11,9 0,9
Вщебская 1862 - - - -
Ыцебская 1863 7,2 6,5 8,0 -1,6
Вгцебская 1864 5,1 4,5 5,8 -1,3
Магшёуская 1871-1881 18,8 20,0 17,6 2,4
Гарады
Мшская 1858 18,2 20,9 15,2 5,7
Маг1лёуская 1859 23,4 24,2 22,5 1,7
Гродзенская 1859 19,7 22,7 17,1 5,6
Гродзенская 1864 15,6 16,9 14,1 2,7
Вщебская 1862 - - - -
Вщебская 1863 8,0 6,6 9,7 -3,0
Вщебская 1864 4,8 3,6 6,4 -2,8
Магшёуская 1871-1881 25,0 26,0 24,0 2,0
Выключыушы з анал1зу даныя пра дзщячую смяротнасць па Вщебскай губерш, можна прасачыць наступ-ную заканамернасць: доля дзяцей, памерлых ва узросце да 15 год, ад агульнай колькасщ смерцяу была вышэй у сельскай мясцовасщ, чым у гарадах. На павышэнне дол1 памерлых дзяцей у сельскай мясцовасщ магла пауплы-ваць перавага дзяцей ва узроставай структуры сельск1х папуляцый. Разам з тым, у гарадах зафжсавана больш высокая доля немаулят, яшя памерл1 да года, у параунанш з сельскай мясцовасцю (гл. табл1цу 1). Каэфщыент смяротнасщ немаулят у гарадах таксама вышэйшы, чым у сельскай мясцовасщ (гл. табл1цу 2).
Вельм1 падобна, што паказчык смяротнасщ немаулят, разл1чаны на падставе матэрыялау Памятных кшжак беларуск1х губерняу, таксама зашжаны. Так, паводле даных П.1. Курк1на, у перыяд з 1881 па 1903 год на тэрыто-рып Расшскай 1мперы1 з кожных 100 народжаных немаулят пашрала ад 24% да 30%, самы шзк1 узровень дз1цячай смяротнасщ не апускауся шжэй за 23% [12, с. 27]. Каэфщыент дз1цячай смяротнасщ, разл1чаны нам1 на падставе даных па Магшёускай губерш за дзесящгадовы перыяд з 1871 па 1881 гг. у сельскай мясцовасщ склау 18,8%, у гарадах - 25%, што набл1жаецца да паказчыкау, указаных П.1. Курк1ным.
Прычына недаулшу смяротнасщ немаулят тлумачыцца тым, што у дарэвалюцыйнай Раси не юнавала гра-мадзянскай рэпстрацып нараджэнняу 1 смерцяу, гэтыя звестк1 падавалюя у дзяржауныя органы прадстаушкам1 духа-венства, яшя уносш адпаведныя зашсы у метрычныя кшп. Аднак на самой справе метрычныя кшп адлюстроувал колькасць царкоуных абрадау, што здзяйснялся над народжаным альбо памерлыш, але не фактычную колькасць народжаных щ памерлых [13, с. 45-46]. Неадпаведнасць колькасщ народжаных колькасщ выкананых абрадау хрышчэння тлумачыцца тым, што хрышчэнне не атрымл1вал1 мёртванароджаныя, а таксама народжаныя 1 памерлыя адразу пасля нараджэння нехрышчоным! Немауляты, як1я памерл да хрышчэння, не траплял у метрычныя зашсы, звязаныя з рэпстрацыяй смерцяу, пакольш адпаведны хрыщянск! абрад, звязаны з пахаваннем, не праводз1уся.
Наз1ранне, паводле якога дзщячая смяротнасць у сельскай мясцовасщ была вышэйшая, чым у гарадах (пры павышанай смяротнасщ у гарадах немаулят), адпавядае агульным тэндэнцыям, адзначаным раней дэмографам1. У якасщ галоунай прычыны высокай смяротнасщ сялянсшх дзяцей С.А. Навасельск1 называу шырокае распаусю джанне у вёсках шфекцыйных захворванняу пры адсутнасщ неабходнай медыцынскай дапамоп. У гарадах медыцы-нскае абслугоуванне было больш даступным, частка гарадскога насельнщтва ужо мела уяуленш пра элементарныя нормы гшены [13, с. 17]. Супярэчтвы, на першы погляд, факт павышанай смяротнасщ гарадсшх немаулят можна растлумачыць лепшым станам рэпстрапш дзщячай смяротнасщ у гарадах. Вядома, што макамум смерцяу немаулят прыходзшца на першы месяц жыцця, 1 прагматыка сельскага жыцця вымагала не спяшацца з хрышчэннем нованарод-жаных, пакольк1 гэтая працэдура патрабавала ад сям'1 значных выдаткау. Згодна этнаграф1чн^1х звестак, хр^гшчэнне немаулят у беларускай вёсцы зв^гчайна адбывалася праз 2-3 т^вдн1 пасля нараджэння [14, с. 50], у сувяз1 з чым дзещ, як1я памерл1 да сканчэння гэтага пер^гяду, не траплял1 у царкоун^гя метр^1к1.
Смяротнасць дарослых у залежнасщ ад полу. З таблщы 1 вщаць, што у сельскай мясцовасщ сярод iндывiдаy, як1я памерлi у дарослым узросце, пераважаюць жанчыны. Гэта можна патлумачыць колькаснай пера-вагай прадстаyнiц жаночага полу, як1я жыл у сельскай мясцовасцi (табл1ца 3). Статыстычныя даныя па Вiцебскай губерн зноу супярэчаць адзначанай агульнай тэцдэнцш. Так, згодна матэрыялам Памятных кйжак за 1863 i 1864 гг., у сельскай мясцовасщ доля памерлых жанчын была меншая, чым мужчын (гл. таблiцу 1), нягледзячы на колькас-ную перавагу жанчын у структуры жывой папуляцыi (гл. табл1цу 3), а вось даныя за 1862 г. паказваюць iстотна завышаны у параyнаннi з шшым губернямi паказчык дол! памерлых жанчын (гл. табл1цу 1).
Ва уах гарадсшх выбарках доля памерлых дарослых мужчын значна перавышае долю жанчын (гл. табл1цу 1). Перавага мужчын у структуры памерлых дарослых у гарадах лёгка тлумачыцца колькаснай перавагай мужчын у складзе тагачаснага гарадскога насельнщтва (гл. табл1цу 3). Такая дыспрапорцыя суадносш палоу была тыповай для гарадоу Расшскай !мперыи другой паловы XIX - пачатку XX ст. ! тлумачыцца тым, што у гарадах пражывала значная колькасць прышлага мужчынскага насельнщтва (навучэнцы, вайскоуцы, рабочыя) [13, с. 13; 10, с. 30]. Статыстычныя даныя па Вщебскай губерн зноу паказваюць прыклад анамали: так, згодна з даным! за 1864 г. у складзе гарадскога насельнщтва пераважаюць мужчыны, пры гэтым адзначаецца макамальная у гарадсшх выбарках доля жанчын сярод памерлых. Уся сукупнасць адзначаных фактау паказвае на тое, што статыстычныя даныя пра смяротнасць па Вщебскай губерш не адпавядаюць рэальнасщ.
Таблща 3. - Колькасныя суадносшы вдывщау мужчынскага ! жаночага полу у складзе гарадскга ! сельскага насельнщтва
Губерня Год Абсалютная колькасць, чал. Працэнтныя суадносшы
Муж. пол | Жан. пол | Разам Муж. пол | Жан. пол | Рознща
Сельская мясцовасць
Мшская 1858 442312 453934 896246 49,4 50,6 -1,3
Магшёуская 1859 402856 426348 829204 48,6 51,4 -2,8
Гродзенская 1859 358564 375190 733754 48,9 51,1 -2,3
1864 377539 392178 769717 49,0 51,0 -1,9
Вщебская 1862 343080 351892 694972 49,4 50,6 -1,3
1863 332285 343282 675567 49,2 50,8 -1,6
1864 346340 354776 701116 49,4 50,6 -1,2
Гарады
Мшская 1858 47128 43093 90221 52,2 47,8 4,5
Магшёуская 1859 36698 34995 71693 51,2 48,8 2,4
Гродзенская 1859 55049 49726 104775 52,5 47,5 5,1
1864 66052 55284 121336 54,4 45,6 8,9
Вщебская 1862 56722 48664 105386 53,8 46,2 7,6
1863 51049 50123 101172 50,5 49,5 0,9
1864 61487 51297 112784 54,5 45,5 9,0
Узроставае размеркаванне смяротнасцi. На малюнках 1-3 прадстаулены дыяграмы, на яшх паказана колькасць памерлых у розных узроставых штэрвалах (з улшам полу). Ва уах выпадках можна наз!раць карщну узроставага размеркавання смерцяу, характэрную для грамадствау з т.зв. традыцыйным, ц патрыярхальным, ты-пам узнаулення: макамальная смяротнасць прыходзщца на ранш дз!цячы узрост, ва узросце каля 15-ц! год смяротнасць дасягае свайго мшмуму, пасля чаго паступова павял!чваецца з цягам часу.
На уах дыяграмах, пабудаваных як для гарадскога, так ! для сельскага насельнщтва, ва узросце да 5-щ гадоу наз!раецца перавышэнне колькасц памерлых хлопчыкау у параунанн! з дзяучынкам^ У дарослым узросце пачынаюць праяуляцца адрозненш характару мужчынскай ! жаночай смяротнасщ у гарадскога ! сельскага насельнщтва. У сельскай мясцовасщ, пачынаючы з узросту каля 20 -щ гадоу, адзначаецца некаторае павышэнне коль-касц памерлых жанчын у параунанш з мужчынамг Падобная карщна была характэрна для тэр^гторы! усёй еура-пейскай частк1 Рас!! таго часу ! тлумачыцца цяжшм! умовам! жыцця вясковых жанчын (павышаная рэпрадук-тыуная нагрузка у спалучэнн з штэнаунай працай у сельскай гаспадарцы) [13, с. 9]. У гарадах наз!раецца адва-ротная сиуацыя, вщавочнай становщца павышаная, у параунанн! з жанчынам!, смяротнасць мужчын працаздоль-нага узросту. Асабл1ва выражаны шш смяротнасш гарадсшх мужчын у Магшёускай губерн ва узроставым !нтэрвале 20-30 гадоу (малюнак 2), у гарадах Гродзенскай губерш - у штэрвале 20-40 гадоу (малюнак 3).
Факт павышанай, у параунанш з сельсшм насельнщтвам, смяротнасщ гарадсшх мужчын працаздольнага узросту быу тыповай для большасц еурапейсшх гарадоу канца XIX - пачатку XX стст. з'явай [13, с. 8]. У якасщ прычыны С.А. Навасельск называе больш шкодныя, у параунанш з земляробствам, умовы гарадской працы, а таксама больш шырокае распаусюджанне алкагал!зму сярод жыхароу горада. Апроч таго, у гарадск1х бальнщах часцей пам!рал! сельская мужчыны, як1я атрымал! сур'ёзныя пашкоджанн [13, с. 12]. Пры гэтым на жанчын, на думку С.А. Навасельскага, негатыуныя фактары гарадскога жыцця аказвал1 меншы уплыу [13, с. 9].
м 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0
Сельская мясцовасць
• Мужчыны ■ Жанчыны
Узрост, год
V V "Р V0 <Г & Л» <Г
N 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0
Гарады
Мужчыны Жанчыны
Малюнак 1. - Узроставае размеркаванне смяротнасщ у Мшскай губернi паводле даных за 1858 г.
N 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0
Сельская мясцовасць
■ Мужчыны Жанчыны
Узрост, год
V # $ 4Г сГ
N 500 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0
Гарады
Мужчыны Жанчыны
лот о?Г оР
Малюнак 2. - Узроставае размеркаванне смяротнасцi у Магшёускай губернi паводле даных за 1859 г.
N 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0
Сельская мясцовасць
. Мужчыны Жанчыны
Узрост, год
^ Л? сР Л? сР
$ ^ ф <? <& <Ь° С?
160 140 120 100 80 60 40 20
Гарады
Мужчыны Жанчыны
Малюнак 3. - Узроставае размеркаванне смяротнасщ у Гродзенскай губерш паводле даных за 1859 г.
N
0
Заключэнне. Ташм чынам, у вышку праведзенага даследавання можна зрабщь наступныя высновы.
Не усе статыстычныя даныя пра пола-узроставае размеркаванне смяротнасщ, апублжаваныя у Памятных кнiжках губерняу, адлюстроуваюць рэальную карцiну смяротнасцi насельнщтва. У прыватнасцi, статыстычныя матэрыялы па Вщебскай губернi дэманструюць iстотны недаулж смяротнасцi немаулят i дзяцей i хаатычнае размеркаванне смяротнасцi дарослых з улiкам полу. Статыстычныя матэрыялы Памятных кнiжак Мiнскай, Гро-дзенскай i Магшёускай губерняу прыдатныя для дэмаграфiчнага аналiзу i у цэлым пацвярджаюць заканамер-насцi, раней устаноуленыя дэмографамi. Разам з тым, ёсць падставы меркаваць, што у сельскай мясцовасцi улж смерцяу немаулят аж да канца XIX ст. быу пастаулены горш, чым у гарадах.
Доля памерлых дзяцей ад агульнага лiку смерцяу вышэй у сельскай мясцовасщ, чым у гарадах. З аднаго боку, гэта было абумоулена перавагай дзяцей ва узроставай структуры сельсшх папуляцый, з iншага боку - павы-шанай смяротнасцю сельсшх дзяцей, абумоуленай шырошм распаусюджаннем шфекцыйных захворванняу, дрэн-ным станам саштарна-ппешчнага рэжыму, недаступнасцю квалiфiкаванай медыцынскай дапамоп.
Ва усiх гарадск1х выбарках доля памерлых дарослых мужчын значна перавышае долю памерлых жанчын, што тлумачыцца колькаснай перавагай мужчынскага насельнiцтва у гарадах 2-й паловы XIX - пачатку XX ст. У сельскай мясцовасщ назiраецца адваротная сиуацыя.
I у гарадах, i у сельскай мясцовасщ назiраецца павышаная смяротнасць хлопчыкау ва узросце да 5 гадоу у параунаннi з дзяучынкамг У дарослым узросце пачынаюць выяуляцца адрозненш характару мужчынскай i жа-ночай смяротнасцi у гарадах i сельскай мясцовасщ. У сельскай мясцовасщ, пачынаючы з 20 гадоу, назiраецца некаторае павышэнне колькасцi памерлых жанчын у параунанш з мужчынамi. У гарадах назiраецца адваротная сиуацыя, смяротнасць мужчын працаздольнага узросту значна перавышае жаночую смяротнасць.
ЛИТАРАТУРА
1. Корсак О.В. Деятельность статистических комитетов белорусских губерний по сбору и обработке статистических сведений // Научные труды Республиканского института высшей школы. Исторические и психолого-педагогические науки. -2017. - № 17-1. - С. 182-189.
2. Памятная книжка Минской губернии на 1861 год / Изд-е Минск. губ. стат. комитета. - Минск: Тип. губ. правления, 1861. - 293 с.
3. Памятная книжка Могилёвской губернии на 1861 год. - Могилев: Тип. Губ. Правления, 1861 г. - 465 с.
4. Памятная книжка Гродненский губернии на 1860 г. Календарные, адресные и справочные сведения по губернии / издана Губернским Правлением. - Гродно: Тип. губ. правления, 1860. - 410 с.
5. Памятная книжка Гродненский губернии на 1866 г. Календарные, адресные и справочные сведения по губернии / издана Гродненским Губернским Правлением. - Гродно: Гродн. стат. комитет, 1866. - 205 с.
6. Памятная книжка Витебской губернии на 1864 год: с тринадцатью политипажами в тексте и портретом архиепископа Полотского и Витебского Василия / издана Губернским статистическим Комитетом; под ред. А.М. Сементовского, секретаря Комитета Императорских Обществ Русского Географического и Вольного Экономического члена-сотрудника. -СПб.: В тип. К. Вульфа, 1864. - VIII, 415 с.
7. Памятная книжка Витебской губернии на 1865 год: с портретом почетного члена комитета Михаила Николаевича Муравьева, тринадцатью политипажами и планом г. Витебска / издана Витебским губернским статистическим комитетом; под ред. А.М. Сементовского, секретаря комитета, императорских обществ Русского географического и Вольного экономического члена-сотрудника. - СПб.: Тип. К. Вульфа, 1865. - VIII, 376, 128, 7 с.
8. Памятная книжка Витебской губернии на 1866 год: год третий / издана Витебским Губернским статистическим комитетом; под ред. А.М. Сементовского. - Г. 3-й . - СПб.: Тип. К. Вульфа, 1866. - VI II, 218, 144 с.
9. Са^ва В.1., Страмужэуская Т. В. [Кузьмич Т.В.]. Памятныя кшжш беларусюх губерняу: агульная характарыстыка [Электронны рэсурс] // Памятные книжки Виленской губернии (1845—1915) / Национальная библиотека Беларуси. -Минск, 2014. - 8 с.
10. Опыт описания Могилевской губернии / Могилевский губернский статистический комитет; сост. по прогр. и под ред.
A.С. Дембовецкого. Кн. 2. - Могилев: Тип. губ. правления, 1884. - 990 с.
11. Куркинъ П.И. Смертность малыхъ детей. Статистика детской смертности. Изъ лекций весенняго семестра 1911 г. - М.: Изд-во Моск. о-ва борьбы с детской смертностью, 1911. - 34 с.
12. Куркин П.И. Смертность грудных детей. - М.: Изд-во Наркомздрава, 1925. - 60 с.
13. Новосельский С.А. О различияхъ въ смертности городского и сельскаго населения Европейской России. - М.: Типо-лит.
B. Рихтер, 1911. - 23 с.
14. Кухаронак Т. I. Радзшныя звычаi i абрады беларусау: канец XIX - ХХ ст.. - Мшск: Навука i тэхшка, 1993. - 126 с.
nacmyniy 05.12.2023
ПАМЯТНЫЕ КНИЖКИ ГУБЕРНИЙ КАК ИСТОЧНИК ДЛЯ ИЗУЧЕНИЯ СМЕРТНОСТИ ПРАВОСЛАВНОГО НАСЕЛЕНИЯ БЕЛАРУСИ ВТОРОЙ ПОЛОВИНЫ XIX ВЕКА
канд. биол. наук, доц. О.А. ЕМЕЛЬЯНЧИК (Полоцкий государственный университет имени Евфросинии Полоцкой)
В статье представлены результаты анализа статистических данных, опубликованных в Памятных книжках белорусских губерний за 1858-1864 гг. Установлено, что статистические данные о смертности Памятных книжек Витебской губернии за 1862-64 гг. не являются достоверными, и характеризуются существенным недо-учётам детской смертности. Пики смертности во всех исследованных группах приходятся на ранний детский возраст. Доля умерших детей от общего количества смертей выше в сельской местности, чем в городах. И в городах, и в сельской местности наблюдается повышенная смертность мальчиков в возрасте до 5 лет по сравнению с девочками. Во взрослом возрасте начинают проявляться различия характера мужской и женской смертности в городах и сельской местности. В сельской местности отмечается некоторое повышение числа умерших женщин репродуктивного возраста по сравнению с мужчинами. Для городов характерна обратная ситуация: смертность мужчин трудособного возраста значительно превышает женскую смертность.
Ключевые слова: Памятные книжки губерний, статистика смертности, городское и сельское население, половозрастное распределение смертности.
MEMORABLE BOOKS OF PROVINCES AS A SOURCE FOR STUDYING THE MORTALITY OF THE ORTHODOX POPULATION OF BELARUS IN THE SECOND HALF OF THE 19th CENTURY
V. YEMIALYANCHYK (Euphrosyne Polotskaya State University of Polotsk)
The article presents the results of the analysis of statistical data published in the Memorable Books of Belarusian provinces for 1858 - 1864. It has been established that the statistical data on mortality in the Memorable Books of Vitebsk province for 1862 - 64 are not reliable and are characterised by significant undercounting of child mortality. The peak of mortality in all cases occurs in early childhood. The share of child deaths in the total number of deaths is higher in rural areas than in urban areas. In both urban and rural areas, boys under 5 years of age have higher mortality rates than girls. In adulthood, differences in male and female mortality patterns in urban and rural areas begin to emerge. In rural areas, there is a slight increase in the number of deaths of women of reproductive age compared to men. In urban areas, the opposite situation is observed, the mortality rate of men of working age significantly exceeds the female mortality rate.
Keywords: Memorable books of provinces, mortality statistics, urban and rural population, sex and age distribution of mortality rate.
