CC BY
18
АХОВА ЗДАРОУЯ: 3 ДОБРЫМ1 НАМЕРАМ1, АЛЕ СТАРЫМ1 МЕТАДАМ1
Андрэй Вггушка
Рэзюмэ
2017 год характарызавауся зшжэннем нараджальнасцi пры адносна стабiльнай смяротнасц i астатнiх медыка-дэмаграфiчных паказчыкау. Упершыню у Беларусi вызначаныя асноуныя фактары рызыкi здароуя насельнiцтва па мiжнароднай метадалогii. Спосабам паляпшэн-ня атуацьп у айчыннай медыцыне (акрамя эканоми сродкау) была заяулена яе шфарматызацыя. Пры гэтым структура сютэмы i спосабы дачынення яе элементау засталiся пераважна вертыкальнымi i камандна-адмiнiстрацыйнымi з вiдавочным памкненнем да "ручнога юравання" ёй.
Тэндэнцьп:
• у сютэме заяуленыя важныя мерапрыемствы, заклiканыя палепшыць яе функцыянаванне (развщцё iнстытута лекара агульнай практыкi, пашырэнне e-Health ды iнш);
• iх рэалiзацыя адбываецца камандна-адмiнiстрацыйнымi метадамi без спроб прыцягнення работшкау галiны да вырашэння яе праблем;
• практычна згорнуты працэс аптымiзацыi структуры сютэма аховы здароуя (скарачэння бальнiчных ложкау).
Дэмаграфiчныя паказчык1 i стан здароуя насельнщтва Беларусi
На пачатку 2017 года на вышковай калегii Мшстэрства аховы здароуя першы вiцэ-прэм'ер, былы мiнiстр аховы здароуя В. Жарко, заявiу, што у "2017 году нужно сохранить естественный прирост населения"1. Невядома, адкуль ён брау шфармацыю пра прырост, але паводле Белстата у 2016 г. было мшус 1,6 тыс. чалавек, а у 2017-м — ужо мiнус 16,8 тыс. Таюм чынам, колькасць насельнщтва
«Коллегия Минздрава. Итоги года 2016. Василий Жарко: не останавливаться ни на миг.» МедВестник. 2 Feb. 2017. Web. 30 Apr. 2018. <http://www.medvestnik.by/ru/officially/view/vasilij-zharko-ne-ostanavlivatsja-ni-na-mig-16124-2017/>.
зшзтася з 9505 да 9492 тыс. чалавек2 i, адпаведна, не толью прыросту дасягнуць, але i тэмпау страт зафшсаваць не удалося. Як i у мшулыя 7 год, колькасць працаздольнага насельнщтва зшжаецца прыкладна на 60 тыс. у год, у той час як колькасць грамадзян пенсшнага веку штогод павял!чваецца прыкладна на 40 тыс. Варта зазначыць, што колькасць людзей, маладзейшых за 15 год, за 2017 г. вырасла на 28 тыс., што звязана з ростам нараджальнасщ, як! меу месца да 2015 г.3, але доугатэрмшовым гэты трэнд быць не можа, пакольк у дзетародны узрост устутла малаколькаснае пакаленне 1990-х.
Нараджальнасць у мшулым годзе прадказальна зшзтася, прычым адразу на 12,9% — з 12,4 да 10,8 на 1000 насельнщтва. Традыцыйна у лщарах Брэсцкая вобласць (11,8 на 1000 насельнщтва), за ёй щзе Мшская (11,5 на 1000), а найгоршыя паказчыю на Вщебшчыне i у Мшску (9,6 i 9,8 адпаведна).
Каэфщыент агульнай смяротнасцi склау 12,5 на 1000 (зшз!уся на 0,1 да узроуню 2015 г.). Смяротнасць працаздольнага насельнщтва па-ранейшаму застаецца высокай — 3,8 на 1000 насельнщтва (на 0,1 менш, чым у 2016 г.) са значнай рознщай памгж сталщай i рэгiёнамi (2,7 супраць 4,2 у Мшскай, Гомельскай i Вщебскай абласцях). Пры гэтым у Мшску амаль кожная пятая смерць адбываецца у перадпенсiйным веку4.
Па-ранейшаму смяротнасць мужчын ва узросце да 60 год (м1жнародны паказчык) у Беларусi у 3—4,5 разоу больш, чым у "старых" крашах ЕС.
Лiдары прычын смяротнасцi не змянш^я — гэта хваробы судзшау i сэрца (каля 63%), захворвальнасць
«Численность и естественный прирост населения.» Национальный статистический комитет РБ. Web. 30 Apr. 2018. <http://www. belstat.gov. by/ofitsialnaya-statistika/soHalnaya-sfera/demografiya_2/g/ chislennost-i-estestvennyi-prirost-naseleniya/>.
«1нфографика "Рождаемость в Беларуси".» БелТА. 15 Aug. 2017. Web. 30 Apr. 2018. <http://www.belta.by/infographica/view/rozhdaemost-v-belarusi-8763/>.
«Минск в 2017 году.» МедВестник. 16 Feb. 2018. Web. 30 Apr. 2018. <http://www.medvestnik.by/ru/officially/view/minsk-v-2017-godu-17387-2018/>.
2
на hkíh вырасла у мшулым годзе на 4,3%, а колькасць упершыню выяуленых выпадкау — на 18,2%. Агулам смяротнасць ад гэтых прычын таксама павялiчылася, але не так зауважна — на 0,4%, а сярод грамадзян працаздольнага веку — зшзтася на 0,1%. На другiм месцы знаходзяцца анкалайчныя захворваннi (каля 14%), пры гэтым агульны паказчык смяротнасщ не мае тэндэнцыi да змяншэння (каля 83 на 100 000 насельнщтва).
У 2017 г. было завершана першае у гiсторыi Беларус агульнанацыянальнае даследаванне фактарау рызыкi нешфекцыйных захворванняу (як1я "адказныя" амаль за 80% страт насельнщтва) сярод жыхароу крашы ва узросце 18—69 год (STEPS-даследаванне).
Узровень фактарау рызыкi нешфекцыйных захворванняу застаецца высоюм: паляць каля паловы мужчын i 13% жанчын, у наяунасщ высокi узровень спажывання алкаголю (да 17,4 лгграу чыстага спiрту на душу насельнщтва), значная колькасць рэспандэнтау маюць лшнюю вагу (30% жанчын i 20% мужчын), ядуць мала садавiны i гародншы i у разы завышаюць спажыванне солi. Спалучэнне трох i больш фактарау рызык1 было выяулена у 40,5% апытаных, нiводнага фактару не было только у 5,6% удзельшкау5.
Даследаванне STEPS выявта, што у Беларусi неда-статкова добра кантралюецца артэрыйная гiпертэнзiя, якая з'яуляецца важным фактарам рызык1 iнфарктау i шсультау6 (амаль у паловы апытаных (44,9%) выяулена павышэнне артэрыйнага щску, i больш за палову (53,4%) рэспандэнтау з павышаным цiскам адказал^ што не прымаюць рэгулярна супрацьгшерташчныя прэпараты).
Чаканая працягласць жыцця у Беларусi у 2017-м вырасла да 74,3 гадоу (на 0,2 гады, як у 2015—2016 гг.). Нязначна (на
«Распространённость факторов риска неинфекционных заболеваний в Республике Беларусь (STEPS 2016 (2017).» Всемирная организация здравоохранения. Web. 30 Apr. 2018. <http://www.euro.
who.int/_data/assets/pdf_file/0020/348014/STEPS-Report-for-site-
RU-webpage-29082017.pdf?ua=1>.
«Преимущество в комплексном подходе.» МедВестник. 23 Mar. 2018. Web. 30 Apr. 2018. <http://www.medvestnik.by/ru/officially/view/ preimuschestvo-v-kompleksnom-podxode-17528-2018/>.
0,2 гады) зшзтася рознща у працягласцi жыцця пам1ж мужчынамi i жанчынам^ якая складае рэкордныя для Еуропы 10—12 год. "На общеевропейской картинке мы выглядим неплохо", — пракаментавау гэтыя лiчбы мiнiстр аховы здароуя Валерый Малашка7. Прадметней кажучы, лепш, чым Рас1я (72,5 гады), Малдова i Украiна (71 год), i настольк1 ж горш, як у сярэдшм па Еуропе (77,2 гады), а непасрэдна перад намi Албашя (больш за 75 год).
Прыярытэты функцыянавання сютэмы аховы здароуя
Па словах мшстра В. Малашк1, асноуным прыярытэтамi работы ведамства у 2018 г. застаюцца мерапрыемствы, сюраваныя на паляпшэнне медыка-дэмаграфiчнай сггу-ацьп. Задача складаная, паколькi нараджальнасць ютотна павялiчыць немагчыма праз малую колькасць маладых жан-чын, смяротнасць немаулят знаходзiцца на нiзкiм узроун i практычна не мае рэзервау для знжэння, а уздзеянне на фактары рызык1 нешфекцыйных захворванняу — справа непад'ёмная для адных медработшкау.
Паляпшаць плануюць праз работу "м1жведамасных саветау па дэмаграфiчнай бяспецы, паляпшэнне работы з кадрам^ забеспячэнне дзейснай работы акушэрска-терапеутычна-педыятрычных саветау, i г.д."8.
Пра канкрэтны змест м1жведамаснага узаемадзеяння вядома няшмат, а вось паляпшэнне работы з кадрамi выразiлася ва увядзент дадатковай справаздачнасцi перад вышэйстаячым органамi у выглядзе штотыднёвых тсьмовых справаздач па факсе у мтстэрства пра усiх
«Ожидаемая продолжительность жизни в Беларуси в 2017 году достигла 74,3 года.» БелТА. 1 Feb. 2018. Web 16 March 2018. Web. 30 Apr.
2018. <http://www.belta.by/society/view/ozhidaemaja-prodolzhitelnost-zhizni-v-belarusi-v-2017-godu-dostigla-743-goda-287432-2018/>. «Доклад министра на коллегии Минздрава "О работе органов и организаций здравоохранения в 2017 году и основных направлениях работы на 2018 год".» МедВестник. 8 Feb. 2018. Web. 30 Apr. 2018. <http://www.medvestnik.by/ru/officially/view/valerij-malashko-nasha-glavnaja-tsel-uluchshenie-demograficheskoj-situatsii-v-strane-17344-2018/>.
скрайне цяжк1х пацыентау у рэашмацыйных аддзяленнях па усёй краiне. Праз два месяцы распараджэнне было адменена.
Найлепшы спосаб зн1жэння цяжару неiнфекцыйных захворванняу — уздзейтчаць на iх паводзшныя фактары рызыкк паленне, ужыванне алкаголю, нiзкую фiзiчную актыунасць, нездаровае харчаванне ды шш. Асноуны цяжар вырашэння гэтых задач кладзецца на першаснае звяно. Агучана, што праф1лактычная работа у першасным звяне павiнна займаць не менш за 30% часу, але пакуль незразумела, дзе яго узяць пры той колькасщ папяровай работы, якою мусяць займацца медработнiкi.
Дэкларуецца, што цэнтральнай фiгурай у першасным звяне дапамоп павiнны стаць лекар агульнай практыкт У мiнулым годзе колькасць таих спецыялiстау ужо дасягнула 40,2% ад у^х участковых тэрапеутау, у 2018-м 1х павiнна быць 60%, а у 2020-м працэс фармавання гэтага iнстытута мусiць быць скончаны. Падрыхтоуку i перападрыхтоуку прапануюць усе медычныя ВНУ, унесены змены у ведамасны штатны расклад, а цяперашн1я выпускнiкi тэрапеутычнага проф1лю — у асноуным лекары агульнай практык1. Але з размоу са свежаразмеркаванымi "шырокапрофтьнымГ' дактарамi, а таксама перавучанымi тэрапеутамi становiцца зразумела, што гэтая навацыя у беларускiх умовах сутыкаецца з сур'ёзнай праблемай легггымнасщ, калi самi дактары успрымаюць сябе не "паважаньм унiверсальнымi салдатамi пярэдняга краю медыцыны", а участковымi тэрапеутамi з пашыранымi абавязкамi за тыя ж грошы.
Новая форма працы з насельнщтвам i яе стары змест
У 2017-м для прасоування здаровага ладу жыцця у гра-мадстве Мшстэрствам аховы здароуя разам з ведамаснай газетай "Медыцынсю веснiк" было створана 2 штэрнэт-партала — "Здаровыя людзi" (24health.by) i Teenage.by, на як1х утрымлiваецца i аднауляецца шфармацыя пра споса-бы захавання здароуя, публшуюцца навiны па тэме, ёсць
каталог лячэбна-прафтактычных устаноу Як заяуляюць стваральшкЦ рэсурсы утрымл1ваюць только медычна ка-рэктны кантэнт, 1мкнуцца размауляць з наведвальн1кам1 на зразумелай мове i прыцягваць да супрацоунщтва найлеп-шых спецыял1стау. Так1м чынам, Беларусь далучылася да прагрэсунай тэндэнцьп стварэння так званых trustworthy health resources — сайтау, як1я робяцца медычным1 асацыяцыям1 щ урадавым1 агенцыям1 аховы здароуя з прыцягненнем экспертау у розных галшах медыцыны.
Стратэпя аптым1зацы1 аховы здароуя. Кадравая праблема
Як i у пазамiнулым годзе, шфарматызацыя аховы здароуя была заяулена як iстотная мера, якая дазволщь павысiць якасць медычнага абслугоування насельнщтва9. Першым этапам гэтага працэсу з'яуляецца укараненне сiстэмы "Электронны рэцэпт", як1 у 2018 г. павiнны быць запуш-чаны у працоуным рэжыме па усёй Беларусi. На момант натсання агляду было выдадзена каля 6,5 млн электронных рэцэптау, што, вядома, няшмат, улiчваючы больш за 90 млн наведванняу палшлшк i амбулаторый штогод, але дынамжа росту вельмi станоучая (у 2 разы за 2017 г.).
Наступным крокам стане аб'яднанне уйх медычных устаноу у адзiную сетку i стварэнне агульнай базы дадзеных медычнай iнфармацыi аб грамадзянах Беларусi, якая будзе даступна з любой лячэбнай установы краiны. На гэтыя мэты пазычана USD125 млн у Сусветнага Банка, i да 2019 года йстэма у агульных рысах будзе запушчана у Мiнску. Плануецца, што у 2020 г. 100% медычнай дакументацып будзе у электронным выглядзе. Такiм чынам, Беларусь тольк1 зараз уступае у той працэс, як1 Лiтва завяршыла у 2015 г., а Эстон1я, л1дар e-Health нашага рэйёна, — у 2010-м.
1ншы працуючы кампанент e-Health Беларус — кансультацыi з дапамогай тэлемедыцынск1х тэхналогiй —
9 «Информатизация здравоохранения повысит качество медобслужи-вания - Малашко.» БелТА. 16 Mar. 2017. Web. 30 Apr. 2018. <http:// www.belta.by/society/view/informatizatsija-sfery-zdravoohranenija-povysit-kachestvo-medobsluzhivanija-malashko-237835-2017/>.
таксама пакуль не зауважны: за мшулы год было праве-дзена тольк1 802 кансультацып i тольк1 30% падключаных устаноу ладзяць ix на рэгулярнай аснове, а некаторыя з рэспублiканскix цэнтрау не маюць унутраных камп'ю-тарных сетак i паусюднага доступу у 1нтэрнэт.
У мiнулым годзе яшчэ больш запаволiуся працэс скарачэння бальшчных ложкау з пераходам на больш эфектыуныя амбулаторныя стацыянарназамяшчальныя тэхналогп. Па вышках года мжстр Малашка заявiу, што "реформа — это не сокращение коек и кадров, а мудрое управление ресурсами". Гэта сведчыць пра шзкую гатоунасць ираунщтва галшы займацца сiстэмнымi структурнымi пераутварэннямт Магчыма, гэтаму спрыяе павелiчэнне фiнансавання галшы у 2017 г. на 18%.
Па дадзеных агульнарэспублiканскага банка вакансш, у снежнi 2017 г. медсёстры i лекары з'яуляюцца найбольш запатрабаванымi у наймальнiкау Беларусi (2446 i 2296 вакансш адпаведна)10. Недахоп 2500 лекарау — гэта 6% ад агульнай колькасщ тых, хто практыкуе.
У галiне высокi каэфiцыент сумяшчальнасщ — 1,3, а сярэднi заробак храшчна не дацягвае на 30% да заробку у прамысловасщ i на 20% да сярэдняга заробку па краше.
М1ж тым эксперты СААЗ неаднаразова адзначал^ што Беларусь мае праблему не з колькасцю медработшкау, а з ix нерацыянальным размеркаваннем i дэфiцытам у першасным звяне, асаблгва у сельскай мясцовасщ Дагэтуль усе меры лiквiдацыi гэтага дысбалансу (прымусовае размеркаванне, мэтавае накраванне ды iнш.) поспеху не мелт
Fэзaнaнсныя rpawaach^ дыскусн у сфepы axoßbi здapоуя
Найбольш значнай грамадскай дыскyсiяй y сферы аховы здaроyя y мiнyлым годзе было абмеркаванне, прысве-
10 «Рынок труда Беларуси испытывает дефицит медиков и водителей.» БелТА. 20 Dec. 2017. Web. 30 Apr. 2018. <http://www.belta. by/society/view/rynok-truda-belarusi-ispytyvaet-defitsit-medikov-i-voditelej-281471-2017/>.
чанае медычнай дапамозе у радзтьных дамах крашы i жаданш жанчын нараджаць дома. Падставай для абмер-кавання паслужыу выпадак з Вщебска, кал1 мясцовае упрауленне Следчага кам1тэта узбудзта крымшальную справу супраць Вольп Сцяпанавай за прычыненне смерщ па неасцярожнасщ свайму дзщящ, якое памерла пасля хатшх родау. Жанчыну асудзШ на 6 месяцау калонй па-сялення, але яна падала апеляцыю, у якой сярод шшага прас1ла пакараць медработшкау за няправтьнае аказан-не дапамоп свайму дзщящ. Пры пауторным разглядзе справы высветлШся шматлшя нестыкоук у паказаннях медработшкау як хуткай дапамоп, так i стацыянара, куды паступта дзщя, суд прыняу бок Сцяпанавай, хоць i адмов1уся прыцягваць да адказнасщ медыкау. Вярхоуны Суд крашы пацвердз1у апраудальны прысуд11.
У працэсе грамадскай дыскуси был1 агучаны шматл1к1я выпадк1 неналежнага (па меркаванш камен-татарау) стаулення да жанчын у радзтьнях Беларуси непрадастаулення 1м шфармацьп i парушэння ix правоу. У адказ ад чыноушкау мш1стэрства аховы здароуя прагуча-ла л1чба 230 родау дома у 2016 годзе i заявы, што "нараджаць дома — не мець адказнасщ перад нованароджаным"12. Па-казальна, што на хвал1 грамадскага рэзанансу да тэмы апы-танне жанчын пра 1х досвед нараджэння дзяцей у Беларуй правял1 не дзяржструктуры, а грамадская шщыятыва "Радзшы"13. Удзельшчала 1100 рэспандэнтак, 6,3% з як1х нараджал1 дома з-за пс1халайчнага камфорту i магчымасщ нараджаць без медычнага умяшальнщтва. Апытанне пака-
«Верховный суд оставил в силе оправдательный приговор по делу
о домашних родах в Витебске.» Naviny.by. 5 Apr. 2017. Web. 30 Apr. 2018. <https://naviny.by/new/20180405/1522915560-verhovnyy-sud-ostavil-v-sile-opravdatelnyy-prigovor-po-delu-o-domashnih>. «Роды дома — это эгоизм, а роддом — не тюрьма. Главный акушер-гинеколог страны о домашних родах.» TUT.by. 1 Oct. 2017. Web. 30 Apr. 2018. <https://news.tut.by/society/562677. html?crnd=19158>.
«Жещины выбирают домашние роды из-за психологического комфорта.» Naviny.by. 29 Sep. 2017. Web. 30 Apr. 2018. <https://naviny.by/ article/20170929/1506678195-zhenshchiny-vybirayut-domashnie-rody-iz-za-psihologicheskogo-komforta>.
2
зала высок узровень задаволенасщ жанчын узаемадзеян-нем з жаночымi кансультацыям^ але i прадэманстравала праблему даступнасцi некаторых паслуг у 1х (60% апытаных звяртал^я па платныя паслугi, бо не мам атрымаць ix бясплатна (30%), i у платных цэнтрах лепшая якасць (16%)). Таксама высветлШся праблемы у камунiкацыi з медработнiкамi на этапе радзтьняу (37% заявШ, што ix не папярэджвалi пра медычныя умяшальнiцтвы, як1я праводзiлi медык!).
Пазiтыуным вынiкам згаданага грамадскага абмер-кавання i (магчыма) узаемадзеяння дзяржструктур i грамадск!х шщыятыу, так1х як "Радзшы", можна назваць рашэнне пра дазвол допуску сваякоу у палаты радзтьных стацыянарау да маладых мам14, прынятае на пачатку 2018 года.
Заключэнне
Мiнулы год у беларускай медыцыне варта прызнаць годам важных слоу i добрых намерау. Развiццё iнстытута лекара агульнай практык1, iнфарматызацыя, кантроль i паляпшэнне якасщ, персанiфiкаваная тэрап1я — усе гэтыя меры паляпшэння сiтуацыi у ахове здароуя прапаноувалi айчынныя спецыялiсты i м1жнародныя эксперты (гл. вы-данне Сусветнай Аргашзацьп Аховы Здароуя "Belarus. Health System Review"15) яшчэ у 2008 г.
Захады прагрэсуныя, а метады рэалiзацыi ранейшыя — вертыкальныя камандна-адмшстрацыйныя, без iмкнення забяспечыць хоць якую легiтымацыю новаувядзенняу сярод працауткоу сiстэмы i папрацаваць над падтрымкай 1х насельнiцтвам. Наадварот, ёсць тэндэнцыя яшчэ большага звужэння i фармалiзацыi каналау камунiкацыi "зшзу уверх" у йстэме, а таксама менш узважанага рэагавання на
«Родственники смогут посещать молодых мам в палатах роддомов.» БелТА. 24 Feb. 2018. Web. 30 Apr. 2018. <http://www.belta.by/ society/view/rodstvenniki-smogut-poseschat-molodyh-mam-v-palatah-roddomov-291392-2018/>.
Richardson, Е. et al. "Belarus: Health system review." Health Systems in Transition, 2008, 10(6). 1-118. Print.
14
негатыуныя запыты з боку насельнщтва. Упчваючы тое, што не мяняецца сама заганная структура йстэмы i мала што робiцца для матывацып яе супрацоунiкау, то значных вышкау з гэтых мерапрыемствау чакаць не выпадае. У бл1жэйшыя два гады пры захаваннi хаця б адноснай макраэканамiчнай стабiльнасцi кiраунiцтва галiны будзе упэунена будаваць лiчбавую ахову здароуя у IT-краiне. Пакуль не прыдумаюць нешта новае.
