CC BY
28
184
АХОВА ЗДАРОУЯ: СТРАЧАНЫЯ МАГЧЫМАСЦІ
Андрэй Вітушка
Рэзюмэ
Мінулы 2014 год характарызаваўся адносна спрыяльнай дэмаграфічнай сітуацыяй. Функцыянаванне сістэмы аховы здароўя адбывалася ў рэжыме аптымізацыі выдаткаў і эканоміі сродкаў. У выніку ўдалося нязначна знізіць нагрузку на амбулаторнае і стацыянарнае звяно. Прыярытэтам медыч-най дапамогі чарговы раз была названая амбулаторная служба, аднак фінансаванне яе пры гэтым не павялічылася. Працягвалася скарачэнне закупак замежнага медычнага абсталявання, расходных матэрыялаў, а таксама імпартных камплектавальных для тэхнікі айчыннай вытворчасці. Па-ранейшаму нічога не было зроблена для аптымізацыі выкарыстання наяўнага абсталявання. Кадравае пытанне, да якога абяцалі звярнуцца ў 2014 годзе, не было вырашана. Захады па матэрыяльным стымуляванні работнікаў таксама істотнага эфекту не мелі.
Тэндэнцыі:
• захоўваецца трэнд на эканомію і аптымізацыю рэсурсаў;
• заяўлены акцэнт на развіццё першаснай дапамогі, які не падмацаваны рэсурсным і кадравым забеспячэннем;
• па-ранейшаму адсутнічае сістэмнае бачанне рэфармавання галіны адпаведна з сучаснымі выклікамі і пагрозамі.
Дэмаграфічныя паказнікі і здароўе насельніцтва Беларусі
Па словах міністра аховы здароўя В. Жарко, у 2014 годзе Беларусь «приблизилась к смыканию “демографических ножниц”»: нараджальнасць практычна зраўнавалася са смяротнасцю (12.5 нованароджаных супраць 12.8 памер-лых на 1000 насельніцтва, адпаведна — мінус 2.9 тысяч беларусаў за год). Дадзены факт быў неаднаразова апяяны чыноўнікамі рознага рангу, як і тое, што ў двух рэгіёнах краіны (Мінску і Брэсцкай вобласці) адзначаны прырост насельніцтва — на 3.0 і 0.8 на 1000 чалавек адпаведна. Пры гэтым варта адзначыць, што нараджальнасць за год не змянілася, а смяротнасць знізілася на 0.5%.
Общество
185
Прырост насельніцтва ў сталіцы прадказальны (сюды імкнуцца маладыя людзі з усёй Беларусі, тут самая нізкая смяротнасць), а сціплыя пакуль дасягненні Брэстчыны не могуць не цешыць, асабліва на фоне суседняй Гара-дзеншчыны, дзе нарадзілася на 296 дзяцей менш, чым у мінулым годзе.1 Тым не менш спадзявацца на значны прырост нараджальнасці ў недалёкай будучыні не выпадае, бо эканамічная сітуацыя не паляпшаецца, а ў інтэнсіўны дзетародны ўзрост уступае малаколькаснае пакаленне на-роджаных у крызісныя 1990-я.
Паказнік смяротнасці ў 2014 годзе ў Беларусі з’яўляецца выдатнай ілюстрацыяй адноснасці «сярэдняй тэмпературы па бальніцы», бо на Віцебшчыне яна ў 1.7 разоў большая, чым у Мінску. Параўнанне смяротнасці з суседзямі так-сама не на нашу карысць: Беларусь істотна апярэджвае толькі Украіну (15.7), мінімальна — Расію і Латвію (13.03 і 13.6 на 1000 насельніцтва адпаведна), а ад Польшчы і Літвы нас аддзяляе мінімум 1.5%. Хваробы сістэмы кро-вазвароту, знешнія прычыны і анкалагічныя захворванні традыцыйна знаходзяцца ў тройцы лідараў. Трывожнай з’яўляецца тэндэнцыя агульнай смяротнасці ад хваробаў сэрца і судзінаў, якая ў нас удвая большая за палякаў і ў
1.3 раза — за літоўцаў. Дасягнутае ў 2014 годзе зніжэнне смяротнасці ад інфарктаў і інсультаў сярод асобаў праца-здольнага ўзросту на 4.1% выглядае больш чым сціпла, хаця б таму, што згаданы паказнік у Беларусі ў 10 разоў болей, чым у Францыі ці Швейцарыі.2
Рэцэпты павышэння працягласці жыцця і зніжэння смяротнасці вядомыя і ідэнтычныя як на індывідуальным узроўні, так і ў межах краіны — скарачэнне спажывання ал-каголю і тытуню, здаровае харчаванне з меншым утрыман-нем солі і аптымальная фізічная актыўнасць. Па ніводным са згаданых пунктаў ганарыцца нам асабліва няма чым.
«Инициатива. Преемственность. Профилактика.» Медицинский вестник. № 6 (1205). 4 Feb. 2015. Web. 12 Apr. 2015. <http://www. medvestnik.by/ru/issues/a_11415.html>.
Nichols, N., Townsend, P. Scarborough, and M. Rayner. “Cardiovascular Disease in Europe 2014: Epidemiological Update.” European Heart Journal 35.42 (2014): 2950-2959. Print.
186
белорусский ежегодник 2014
Шматгадовыя значныя ўкладанні ў спорт не прыво-дзяць да істотнага росту масавай фізічнай актыўнасці, а па меры пагаршэння эканамічнай сітуацыі насельніцтва ўсё 6ольш будзе пераходзіць на не дужа карысныя, але даступ-ныя бульбу з салам, а не на садавіну-гародніну з марской рыбай. Па-ранейшаму паліць амаль палова беларускіх мужчын, а таксама расце колькасць спажыўцоў тытуню сярод маладых жанчын. Між тым, падрыхтаваны яшчэ ў 2013 годзе праект закона «Аб абароне насельніцтва ад наступстваў спажывання тытуню і ўздзеяння тытунёвага дыму», які ўводзіць сур’ёзныя абмежаванні на паленне ў грамадскіх месцах, з нейкіх загадкавых прычынаў не быў уключаны ў план работы Палаты Прадстаўнікоў на 2015 год.
3 алкаголем увогуле выйшаў канфуз. Паводле дадзеных Сусветнай Арганізацыі Аховы Здароўя (СААЗ), летась Беларусь выйшла на першае месца па спажыванні алкаголю ў свеце з паказнікам 17.5 літра на грамадзяніна, старэйшага за 15 гадоў («бяспечны» ўзровень спажывання складае 8 літраў). Айчыннае міністэрства аховы здароўя гучна абу-ралася агучанымі вынікамі і метадалогіяй іх атрымання, але факт застаўся фактам.
Паводле крытэраў СААЗ, каля 50% ацэнкі сістэмы аховы здароўя ў кожнай краіне складае чаканая праця-гласць жыцця пры нараджэнні. У 2013 годзе3 для мужчын Беларусі гэты паказнік склаў 67.3, а для жанчын — 77.9 года (сярэдні — 72.6). Паводле дадзеных Белстата, з 1995 года чаканая працягласць жыцця ў Беларусі вырасла на 4 гады (з сярэднегадавым тэмпам прыросту 0.3%) і амаль дасягнула максімальных значэнняў БССР (72.9 года). Гэта на 6 гадоў менш за сярэднія значэнні для развітых краін і на 10 — за паказнікі краін Скандынавіі. Па-ранейшаму захоўваецца рэкордная розніца ў працягласці жыцця мужчын і жанчын (10—12 гадоў пры норме 5—6).
Чаканая працягласць жыцця з’яўляецца кампанентам некалькіх міжнародных рэйтынгаў у прыватнасці індэкса
3
Звесткі за 2014 год на момант напісання агляду былі яшчэ не даступ-
ныя.
Общество
187
чалавечага развіцця, які штогод рыхтуецца Праграмай развіцця ААН. Беларусь традыцыйна ўваходзіць у лік дзяржаў з высокім значэннем гэтага індэкса, наперадзе ўсіх краін, чым пастаянна карыстаецца айчынная пра-паганда для ілюстрацыі нашых поспехаў у міжнародным вымярэнні. За мінулы год становішча Беларусі пагоршы-лася (53-я пазіцыя замест 50-й), але лідарства сярод краін Мытнага Саюза захоўваецца. Між тым, нашыя заходнія суседзі ўваходзяць у вышэйшую групу краін (з вельмі высокім значэннем індэкса).
Фінансаванне аховы здароўя, прыярытэты забеспячэння медычнай дапамогі
Яшчэ ў 2013 годзе эксперты Сусветнага Банка адзначалі, што дзяржаўныя выдаткі на ахову здароўя ў Беларусі вы-шэйшыя за краіны СНД (у сярэднім 2.7% ВУП), але заста-юцца значна меншымі, чым у 10 новых краінах Еўрасаюза (5.4%). У 2014 годзе планавалася скарыстаць 4.2% ад ВУП. Паводле аператыўных дадзеных Міністэрства фінансаў выдаткі на сацыяльную сферу склалі больш за 98%, таму, верагодна, фінансаванне ажыццяўлялася.
Як і абяцалася, у мінулым годзе выдаткі выраслі, але нязначна (на 0.11%). Нарматыў бюджэтнай забяспечанасці выдаткаў на ахову здароўя на аднаго жыхара склаў крыху больш за BYR 3 млн, што адпавядала на пачатак года (аптымістычныя падлікі) каля USD 322. Пазіцыя экспертаў СААЗ, паводле якой сістэма аховы здароўя (асабліва дзяржаўная) можа развівацца, толькі калі на яе выдаткоўваецца не менш за 5%, а таксама меркаванне, што для рэалізацыі біялагічных магчымасцяў грамадзяніна хаця б на 75% сума выдаткаў мусіць набліжацца да USD 1000, ізноў не актуалізавалася.
Важным крытэрам эфектыўнасці сістэмы аховы здароўя з’яўляецца паказнік раўнапраўнага фінансавання, каб сродкі, якія выдзяляюцца з бюджэту, скарыстоўваліся на забеспячэнне права большасці грамадзян на захаванне здароўя. Найбольш эфектыўна гэтае права гарантуецца шляхам развіцця першаснай медыка-санітарнай дапамогі,
188
белорусский ежегодник 2014
паслугамі якой карыстаецца да 90% насельніцтва, таму сюды і прынята накіроўваць асноўныя сродкі.
Яшчэ ў 2013 годзе кіраўніцтва галіны заявіла пра пера-нос акцэнтаў развіцця медычнай дапамогі на яе першас-нае звяно. Летась таксама шмат гаварылася пра пераары-ентацыю патокаў пацыентаў на паліклінікі і амбулаторыі, пра іх важнасць для для захавання здароўя насельніцтва. Аднак размовы не атрымалі належнага матэрыяльнага падмацавання: калі ў 2013 годзе доля першаснага звяна ў агульным фінансаванні галіны вырасла з 30 да 40%, то летась такога росту не назіралася. Як адлюстраванне напружання ў першасным звяне варта адзначыць падвы-шэнне на 25% колькасці скаргаў на работу паліклінік у мінулым годзе.
Па-ранейшаму Беларусь займае першае месца ў свеце па колькасці бальнічных коек на душу насельніцтва, і іх скара-чэнне ідзе вельмі павольнымі тэмпамі. Вялікі стацыянарны сегмент збірае на сябе шмат рэсурсаў (сярэдні дзень знаход-жання ў мінскім шпіталі ў мінулым годзе каштаваў BYR 652 тыс., тады як наведванне паліклінікі — каля 92 тыс.). Між тым паказнікі забеспячэння высокатэхналагічнай дапамогі (тое, чым і павінны займацца ў шпіталі) нельга прызнаць здавальняльнымі: чарга на эндапратэзаван-не суставаў складае мінімум 1.5—2 гады, а неадкладныя кардыялагічныя ўмяшанні, якія праводзяцца, напрыклад, пры інфаркце міякарду і маюць жыццевыратавальнае значэнне, адбываюцца толькі ў абласных гарадах — і на іх таксама ёсць чарга.
Як адзначаюць спецыялісты, недахоп сродкаў у ста-цыянарным сегменце медычнай дапамогі будзе толькі нарастаць. Варта нагадаць, што Дзяржаўная праграма па рэканструкцыі і перааснашчэнні аперацыйных і рэанімацыйных аддзяленняў, вынікамі якой так гана-рыцца айчыннае медычнае начальства, ажыццяўлялася ў 2006—2007 гадах. Гэта значыць, што большасць абсталя-вання, набытага тады, амаль выпрацавала свой рэсурс і патрабуе замены. Ужо зараз па краіне ёсць неабходнасць у 500 наркозных апаратах, 500 апаратах вентыляцыі лёгкіх, 22 апаратах замяшчальнай ныркавай тэрапіі, 811 маніторах
Общество
189
стану пацыента і яшчэ пэўнай колькасці менш каштоўнага абсталявання.4
Вырашыць праблему шляхам імпартазамяшчэння пакуль не атрымліваецца: па словах галоўнага пазаштат-нага анэстэзіёлага-рэаніматолага мінздрава Аляксандра Дзядзько, за пяць гадоў працы рэспубліканскага цэнтра трансплантацыі органаў і тканак большасць з пастаўленага туды айчыннага абсталявання выйшла са строю. Дэваль-вацыя пачатку 2015 года істотна зменшыла магчымасці для закупкі імпартнага абсталявання, а шэраг кампаній адмовіліся ад раней заключаных кантрактаў. Паспрыяць вырашэнню праблемы магло б правядзенне аўдыту вы-карыстання ўжо закупленай тэхнікі, на чым не першы год безвынікова настойваюць галоўныя спецыялісты.
Аптымізацыя галіны і кадравая праблема
Трэнд 2013 года па пошуку дадатковых механізмаў фінансавання сістэмы з кішэні грамадзян (сімвалічная плата за наведванне паліклінік, пазбаўленне выплат па непрацаздольнасці ў выпадку надыходу яе з прычыны алкагольнага ап’янення і г. д.) — усё гэта ў 2014-м было згорнута. Па-ранейшаму бракуе сістэмнага падыходу і ўцямных мэтаў і мадэлі рэфармавання галіны, штогод гэта падмяняецца рознымі кампаніямі з канчаткам на «-ацыя». У 2013-м была «мадэрнізацыя», летась — «аптымізацыя». Па словах міністра Жарко, былі перагледжаныя «избыточное» наведванне паліклінік, нормы шпіталізацыі, выклікаў хуткай дапамогі. У выніку нагрузка на сістэму аховы здароўя знізілася, але не дужа значна: сярэднегадавая колькасць візітаў у паліклініку зменшылася з 13 да 12 на кожнага грамадзяніна (да прыкладу, у Літве — 7), колькасць шпіталізацый — з 6 да 5 на год, а сярэдняя працягласць лячэння — з 10 да 9 дзён. Разам з тым, па словах міністра, «проведена подготовительная работа по созданию условий
Листопадов, Виктор. «Кадровый голод и допотопное оборудование: от чего нужно лечить реанимационную службу.» Заўтра тваёй краіны. 6 March 2015. Web. 17 Apr. 2105. <http://www.zautra.by/art. php?sn_nid=17827>.
190
белорусский ежегодник 2014
для интенсификации лечебного процесса». Як бачна, сама фармулёўка дэманструе гіпергатоўнасць аператыўнага і якаснага адказу на сістэмныя выклікі эканамічнага крызісу 2015 года.
Адсутнасць сістэмнага падыходу яскрава была прадэ-манстравана ў найбольш рэзананснай падзеі 2014 года ў ахове здароўя — Пастанове Мінздрава № 66, якая істотна змяняе парадак выпіскі рэцэптаў прымушаючы пацыентаў часцей наведвацца ў паліклінікі, а лекараў — больш часу выдаткоўваць на выпіску рэцэптаў. Не сакрэт, што зніжэнне колькасці наведванняў паліклінік было дасягнута ў тым ліку і праз дазвол дактарам выпісваць пацыентам з хранічнымі захворваннямі рэцэпт шматразовага выка-рыстання на больш працяглы тэрмін. Пасля ўступлення Пастановы ў сілу гэты парадак быў скасаваны: у аптэках пачаліся скандалы, а ў паліклініках адразу выраслі чэргі за кошт пацыентаў якім трэба выпісаць рэцэпт.
Зараз у якасці рашэння гэтай праблемы прапануецца ўкараненне сістэмы электронных рэцэптаў але невядома, ці будуць сродкі на яе развіццё і ці ўзнікне ў персаналу жаданне навучацца. Вядома, што сам дакумент скіраваны на тое, каб прымусіць лекараў выпісваць беларускія прэ-параты, а аптэкі — іх прадаваць, але «пабочныя» эфекты, як заўжды, не пралічылі.
Многія айчынныя і замежныя спецыялісты сыходзяцца ў меркаванні, што трываласць сістэмы забяспечваецца патэнцыялам яе кадраў, якія працягваюць выконваць сваю працу незалежна ад зменлівых умоваў. Кадравае пытанне, да якога планавалі звярнуцца ў 2014 годзе, не было вырашана, аднак шмат увагі надавалася павышэнню матэрыяльнага стымулявання ў сістэме: абяцалі «достойное» павелічэнне заработнай платы за кошт пазабюджэт-най дзейнасці і эканоміі рэсурсаў. У выніку праведзенае двухразовае павышэнне заробку павялічыла даходы на суму, меншую за квартплату ў сталічнай «аднушцы», і пад канец года чыноўнікі зацягнулі старую песню пра клятву Гіпакрата і служэнне людзям. Расійска-ўкраінскі канфлікт і пагаршэнне эканамічнага становішча ўсходняга суседа крыху замарудзілі эміграцыю айчынных медыкаў.
Общество
191
Заключэнне
Ніякіх пазітыўных зменаў мінулы год не прынёс. Старый сістэмныя праблемы не былі вырашаныя, а стаўленне да іх кіраўніцтва галіны было цалкам не крытычным. У выніку мы прапусцілі год адноснай эканамічнай стабільнасці і чарговы шанц пазітыўных зменаў. Далей будзе толькі горш.
