Научная статья на тему 'ПАДУББАРГЛИ МАГОНИЯ (MAHONIA AQUIFOLIUM NUTT.) МЕВА ВА УРУҒЛАРИНИНГ МОРФОЛОГИЯСИ'

ПАДУББАРГЛИ МАГОНИЯ (MAHONIA AQUIFOLIUM NUTT.) МЕВА ВА УРУҒЛАРИНИНГ МОРФОЛОГИЯСИ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
34
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
магония / берберин алкалоиди / таксономик бирлик / пальматин / бербамин / оксиакантин / моносахарид / пектин модда / интродукция / резавор мева / орегона узуми. / Mahonia / alkaloid berberine / taxonomic unit / palmatin / berbamin / oxyacanthin / monosaccharide / pectin substances / introduction / berries / oregon grapes.

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Қайимов Абдихалил, Чоршанбиев Фарход Махматмуродович, Жўраева Наргиза Ҳусан Қизи

Ушбу мақолада Республикамиз ҳудудига ўтган асрда интродукция қилинган, манзарали, дориворлик ва озиқ-овқат аҳамиятига эга падуббаргли магония (Mahonia aquifolium (Pursh) Nutt.) турини мева ва уруғларини морфологиясини ўрганиш бўйича ўтказилган илмий тадқиқот ишлари натижалари келтирилган. Магониянинг резавор мевалари чўзинчоқ-эллиптик, шарсимон шаклда, узунлиги 10 мм гача, диаметри 8 мм гача, қорамтир мовий рангда, оқиш ғубор билан қопланган. Резавор меваларида 2-8 та уруғлари мавжудлиги қайд этилди. Мева шарбати нордонширин, табиий бўёқ сифатида кондитер саноати ва виночиликда ишлатилади. Уруғлари чўзинчоқ, 4,5 мм узунликка ва 2,3 мм диаметрга эга бўлиб, каштан рангида, ялтироқ. 1 кг магония мевасида 5 минг дона мева донаси бўлиши қайд этилган. 1 кг меваларидан 100 минг дона уруғ олиш мумкин. 1000 дона тоза уруғининг оғирлиги 7,5-11,5 граммга тенг.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству , автор научной работы — Қайимов Абдихалил, Чоршанбиев Фарход Махматмуродович, Жўраева Наргиза Ҳусан Қизи

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

MORPHOLOGY OF FRUITS AND SEEDS OF MAHONIA HOLLY (MAHONIA AQUIFOLIUM NUTT.)

The article presents the results of scientific research on the study of the morphology of fruits and seeds of Mahonia holly, (Mahonia aquifolium (Pursh) Nutt.) introduced into the Republic as an ornamental, medicinal and food plant. The berries of Magonia holly are oblong-elliptical, spherical, 10 mm long, 8 mm in diameter, blue-black, with a bluish bloom. The berries contain 2-8 seeds. The juice of the berries is sweet and sour, as a harmless dye used in the food industry and winemaking. The seeds are chestnut-colored, shiny, oblong, 4.5 mm long, with a diameter of 2.3 mm. 1 kg of berries contains 100 thousand pieces of seeds. The weight of 1000 seeds is 7.5-11.5 grams.

Текст научной работы на тему «ПАДУББАРГЛИ МАГОНИЯ (MAHONIA AQUIFOLIUM NUTT.) МЕВА ВА УРУҒЛАРИНИНГ МОРФОЛОГИЯСИ»

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

УУК 634.745

ПАДУББАРГЛИ МАГОНИЯ (MAHONIA AQUIFOLIUMNUTT.) МЕВА ВА УРУГЛАРИНИНГ МОРФОЛОГИЯСИ Кайимов Абдихалил

кишлок хужалиги фанлари доктори, профессор Тошкент давлат аграр университети,

Тошкент a.kayimov@mail.ru Чоршанбиев Фарход Махматмуродович

кишлок хужалиги фанлари буйича фалсафа доктори (PhD), Тошкент давлат аграр

университети, Тошкент. farkhodch@gmail.com Жураева Наргиза Хусан кизи

ТошДАУ магистри https://doi.org/10.5281/zenodo.7211853 Аннотация. Ушбу мацолада Республикамиз %удудига утган асрда интродукция цилинган, манзарали, дориворлик ва озиц-овцат а%амиятига эга падуббаргли магония (Mahonia aquifolium (Pursh) Nutt.) турини мева ва уругларини морфологиясини урганиш буйича утказилган илмий тадцицот ишлари натижалари келтирилган. Магониянинг резавор мевалари чузинчоц-эллиптик, шарсимон шаклда, узунлиги 10 мм гача, диаметри 8 мм гача, цорамтир мовий рангда, оциш губор билан цопланган. Резавор меваларида 2-8 та уруглари мавжудлиги цайд этилди. Мева шарбати нордон- ширин, табиий буёц сифатида кондитер саноати ва виночиликда ишлатилади. Уруглари чузинчоц, 4,5 мм узунликка ва 2,3 мм диаметрга эга булиб, каштан рангида, ялтироц. 1 кг магония мевасида 5 минг дона мева донаси булиши цайд этилган. 1 кг меваларидан 100 минг дона уруг олиш мумкин. 1000 дона тоза уругининг огирлиги 7,5-11,5 граммга тенг.

Калитли сузлар: магония, берберин алкалоиди, таксономик бирлик, пальматин, бербамин, оксиакантин, моносахарид, пектин модда, интродукция, резавор мева, орегона узуми.

МОРФОЛОГИЯ ПЛОДОВ И СЕМЯН МАГОНИИ ПАДУБОЛИСТНОЙ (MAHONIA

AQUIFOLIUM NUTT.) Аннотация. В статье приводится результаты научно исследовательских работ по изучению морфологии плодов и семян магонии падуболистной, (Mahonia aquifolium (Pursh) Nutt.) интродуцированной в Республику как декоративная, лекарственная и пищевая растения. Ягоды магонии падуболистной продолговато-эллиптические, шаровидные, длиной 10 мм, диаметром 8 мм, синий-черный, с сизым налетом. В ягодах содержится 2-8 семян. Сок ягод кисло-сладкий, как безвредный краситель используется в пищевой промышленности и виноделии. Семена каштанового цвета, блестящие, продолговатые, длиной 4,5 мм, с диаметром 2,3 мм. В 1 кг ягодах содержится 100 тыс. шт семян. Масса 1000 семян составляет 7,5-11,5 грамм.

Ключевые слова: магония, алкалоид берберин, таксономическая единица, пальматин, бербамин, оксиакантин, моносахарид, пектиновые вещества, интродукция, ягоды, виноград орегона.

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

MORPHOLOGY OF FRUITS AND SEEDS OF MAHONIA HOLLY (MAHONIA

AQUIFOLIUM NUTT.)

Abstract. The article presents the results of scientific research on the study of the morphology of fruits and seeds of Mahonia holly, (Mahonia aquifolium (Pursh) Nutt.) introduced into the Republic as an ornamental, medicinal and food plant. The berries ofMagonia holly are oblong-elliptical, spherical, 10 mm long, 8 mm in diameter, blue-black, with a bluish bloom. The berries contain 2-8 seeds. The juice of the berries is sweet and sour, as a harmless dye used in the food industry and winemaking. The seeds are chestnut-colored, shiny, oblong, 4.5 mm long, with a diameter of 2.3 mm. 1 kg of berries contains 100 thousand pieces of seeds. The weight of 1000 seeds is 7.5-11.5 grams.

Keywords: Mahonia, alkaloid berberine, taxonomic unit, palmatin, berbamin, oxyacanthin, monosaccharide, pectin substances, introduction, berries, oregon grapes.

Кириш. Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2013 йил 13 августдаги № 223-сонли "Узбекистон Республикасида ландшафт дизайнини ривожлантириш дастурини тасдиклаш тугрисида"ги карорига биноан шахарларда кукаламзорлаштириш тизимини такомиллаштириш ва замонавий ландшафт дизайнини жорий этиш белгилаб куйилган. Бугунги кунда ахоли яшаш жойларини кукаламзорлаштиришни ландшафтли курилишсиз ва ландшафт дизайнисиз тасаввур килиш кийин.

Кукаламзорлаштириш учун янги махаллий иклим шароитларимизга мослашувчан истикболли дарахт турларини интродукция килиш долзарб хисобланади.. Шахар ва туман марказларида янгидан - янги куркам бинолар курилиб, атрофлари хар хил манзарали дарахт ва бута усимликлари билан кукаламзорлаштирилмокда.

Бу борада интродукция килинган манзарали, доривор ва озикабоп усимликларни биологик хусусиятларини хисобга олган холда стандарт кучатларини етиштириш технологиясини ишлаб чикиш ва жорий этиш буйича илмий тадкикот ишларини кенгайтириш мухим ахамият касб этади. Магониянинг интродукция килинган истикболли шаклларини танлаш, бахолаш, купайтириш имкониятларини аниклаш, кучатларини етиштириш технологиясини ишлаб чикиш ахоли яшаш жойларни кукаламзорлаштириш учун долзарб хисобланади. Магония турлари нихоятда хушманзара доимяшил баргли буталар булиб, барглари тук-яшил, ялтирок, айникса меваси пишган даврда яна хам куркам тусга киради.

Магония меваларидан мураббо, компот ва киселлар тайёрланади. Меваларининг моносахаридлар, пектин моддалар ва С витаминига бойлиги инсон организмидаги моддалар алмашинувини фаоллаштиради. Бу усимликнинг илдизлари хам шифобахш хусусиятга эга. Уларнинг таркибидаги алкалоидлар (берберин, ятроррицин, палматин, бербамин, оксиакантин ва бошкалар) юкори биологик фаолликка эга булиб, илдизларидан кон тухтатувчи ва ут хайдовчи сифатида фойдаланиш мумкин [1, 4].

Тадкикот объекти ва услублари. Тадкикот объекти - Республикамизга Шимолий Америка флорасидан интродукция килинган падуббаргли магония (Mahonia aquifolium (Pursh) Nutt.) усимлиги хисобланади. Магонияни урганиш буйича утказилган ботаник ва дендрологик изланишлар ушбу сохада кенг кулланилиб келаётган услублар асосида амалга

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

оширилди. Магониянинг мусбат шаклларини танлаш уларнинг хосилдорлиги ва меваларини йириклиги ва манзаравийлик хусусиятларига биноан утказилди.

Магониянинг мева ва уругларини морфологик хусусиятларини урганиш И.А. Иванова ва Н.М. Дудник методик курсатмалари асосида амалга оширилди. Танланган экошаклларни уруг махсулдорлигини А.А. Корчагин ва И.В. Вайнагий методлари асосида бахоланди. Магония буталарнинг манзаравийлик хусусиятларини бахолаш Н.И.Штонда "Оценка декоративности биоморфы кустарник" методикаси асосида утказилди.

Тадкикот натижалари ва уларнинг мухокамаси. Магония (Mahonia) турлари резавор мевали, доривор ва манзарали усимлик сифатида диккатга сазовордир. Магония (Mahonia) туркуми Зиркдошлар (Berberaceae) оиласи мансуб усимликлар булиб, улар асосан шимолий ярим шарнинг муътадил ва субтропик худудларида таркалган оилага 14 та туркум ва 650 га якин турни уз ичига олади [5].

Магония усимлиги 1806 йилда Колумбия дарёси хавзасидан топилган. 1822 йилда Европага интродукция килинган булиб, бу ерга иклимлаштирилган. Бу усимликнинг пусти калин, ялтирок, доимяшил мураккаб, жуфт эмас, ток, патсимон, ёнбаргли ёки ёнбаргсиз, тиканли тишли барглари тадкикотчиларда кизикиш уйготган. Падубаргли магония (Mahonia aquifolium (Pursh) Nutt.) ёки - Орегона узуми Льюис Мериветер (1774-1809) томонидан териб олинган ва тадкик этилган. .

Магония (Mahonia) туркумида 50 га якин турлар мавжуд булиб,улар Шаркий ва Марказий Осиё ва Шимолий Америкада кенг таркалган. Магония турлари Магония (Mahonia) туркумига ва зиркдошлар (Berberidaceae) оиласига мансуб резавор мевали манзарали бутасимон усимликлардир. Магония турлри Шимолий Американинг деярли барча худудларида учрайди.

Магония Канаданинг жанубий худудларидан токи серкуёш Калифорниягача магония турлари кукаламзорлаштириш ва богдорчилик максадларида экилади. Мевалари зангори ранги туфали бу усимликка "Орегона узуми" номи берилган. Туркум номи америкалик богбон Бернард МакМагона шарафига куйилган, у А^Шнинг шаркий океан сохилига гарбдан интродукция килинган усимликларни иклимлаштириш муаммоларини хал этиб берган[5, 6].

1-расм.

Падуббаргли магония (Mahonia aguifolium) гуллаши

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

Магония мева шарбатидаги табиий биологик фаол моддалар гомеопатияда тери касалликларини даволашда кулланилади. Магония меваларининг дориворлиги унинг кимёвий таркиби билан белгиланади. Мева шарбати С витаминига бой, органик кислоталар, ошловчи моддалар мавжуд. Бундан ташкари мева шарбатида табиий пигментлар мавжуд. Улар ичимликлар, винога ва озик-овкат мах,сулотларига кизил ранг беради.

Магония илдизида зирк усимликлари каби берберин алкалоиди булиб, бу модда антибактериал хусусиятларга эга ва рак хужайраларини усишини тухтатади. Меваларида мис, марганец, натрий ва рух каби элементлар мавжуд. Магония мевалари кам калорияга эга, 100 грамм мах,сулоти 30 ккалга эга. Мева таркибида оксил ва ёглар учрамайди.

Магония турлари жуда мослашувчан булиб, совукка, кургокчиликка чидамли. Сояга чидамли ва шахдр кукаламзорлаштириш тизимида газга чидамли манзарали усимлик сифатида уз урнига эга. МДХда интродукция килинган магонияларнинг дастлаб ун икки тури экилган. Магониялар доимяшил, тикансиз буталар ёки кичик дарахтчалардир. Бу туркумга барглари мураккаб патсимон тузилган, доим яшил булган, новдалари тикансиз буталар киради. [3]

Падуббаргли магония (Ыакопга aquifolium N^1) баландлиги 1 метргача булган доим яшил бута усимлик.. Ёнлама илдизларининг усиб кетиши натижасида она бута атрофида магония колонияси пайдо булади. Бу паст буйли, баъзилари ерга ётиб усадиган доимяил бута булиб, барглари каттик, пусти калин, тук яшил рангда, баргчалари уткир тишчали.

Барглари мураккаб, нотекис патсимон, 5-9 баргчалардан иборат, уларнинг узунлиги 15-20 см, барг банди кизгиш, барглари этли, устки кисми тук яшил, ялтирок, барг томирлари кузга ташланади, куйи кисми оч яшил рангда, барг чеккалари уйик уткир тишли, узунлиги 3-9 см, кенглиги 1,5-2,5 см, 0,5-2см узунликдаги кизгиш барг бандига эга.

У май ойида гуллайди, гуллари сарик-тилла рангда, йигилиб шингилча х,осил килади. Гултожи барглари 9 та, Гулчалари 8 мм диаметрга эга, куп гулли рувакка жойлашган.

2-расм.

Падуббаргли магония(Mahonia aguifolium) чузинчок шаклдаги мевалари

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

Магония меваси - сершира резавор мева хисобланиб, 2 кисмдан-калин, мустахкам ташки пустлоги ва ички серсув, куюк мева ширасидан иборатдир. Мева шираси тук кизил булиб, нордон, истеъмолбоп, таркибида канд, ошловчи моддалар ва С витамини мавжуд. Магония уруглари мева ширасида куюк масса билан уралган холда жойлашган. Резавор мевалар бутада шода-шода куринишида етилади, хар бир шодада 8-28 донагача резавор мевалари етилади.

Резавор мевалари чузинчок-эллиптик, шарсимон, узунлиги 10 мм гача, диаметри 8 мм гача, корамтир мовий рангда, окиш губор билан копланган. Резавор меваларида 2-8 та уруглари мавжудлиги кайд этилди. Мева шарбати нордон- ширин, табиий буёк сифатида кондитер саноати ва виночиликда ишлатилади. 1 кг магония меваларида 605 гача магония шарбати олиш мумкин. Магония асалга бой усимлик, гулида 0,281-0,705 мг канд моддаси мавжудлиги кайд этилган.

3-расм.

Падуббаргли магония(Mahonia aguifolium) шарсимон шаклдаги мевалари

Уруглари чузинчок, 4,5 мм узунликка ва 2,3 мм диаметрга эга булиб, каштан рангида, ялтирок. 1 кг магония мевасида 5 минг дона мева донаси булиши кайд этилган. 1 кг меваларидан 100 минг дона уруг олиш мумкин. 1000 дона тоза уругининг огирлиги 7,511,5 граммга тенг.

4-расм.

Падуббаргли магониянинг (Mahonia aguifolium) вегетация якунида технологик

етилган мевалари

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

5-расм.

Падуббаргли магония (Mahonia aguifolium) ва кизил зиркнинг - (Berberis integerrima) куритилган мевалари

Меваларидан уруг олиш учун мевасини август-сентябрь ойида йигиш керак. Бизда, асосан, манзарали бута сифатида экилади, чунки унинг гули ва барглари жуда гузал. Совукка, кургокчиликка чидамли.

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

Магония илдизидан осон бачкилайди, сояда хам усаверади. Урмон мелиорацияси ишларида тог кияликларини ёмгир суви ювиб кетишидан саклаш максадида экиш учун жуда кулай усимлик. Магонияга А^Шда резавор мевали усимлик сифатида кизикиш баланд. Унинг куплаб манзарали ва мевали навлари чикарилган. Айникса Урмоловчи магония, Япон, Версиколор ва ^ишги куёш каби навлари кенг экилади.

Кукаламзорлаштиришда айникса тогли худудлардаги шахар ва кишлокларда манзарали усимлик сифатида кенг кулланилади. Магониянинг яна томирсимон магония, урмаловчи магония, патсимон магония, япон магонияси, непал магонияси, магобарбарис, неуберти магобарбариси каби турлари ва дурагайлари мавжуд булиб улар хам кукаламзорлаштириш ва ландшафт дизайнида кенг фойдаланилади. Магония бордюрлар, жонли деворлар барпо этиш учун, гурух холида экишга мос келади.

Хулосалар: 1. Магония меваси - сершира резавор мева хисобланиб, 2 кисмдан-калин, мустахкам ташки пустлоги ва ички серсув, куюк мева ширасидан иборатдир. Мева шираси тук кизил булиб, нордон, истеъмолбоп, таркибида канд, ошловчи моддалар ва С витамини мавжуд.

2. Резавор меваларида 2-8 та уруглари мавжудлиги кайд этилди. Мева шарбати нордон- ширин, табиий буёк сифатида кондитер саноати ва виночиликда ишлатилади. 1 кг магония меваларида 605 гача магония шарбати олиш мумкин. Магония асалга бой усимлик, гулида 0,281-0,705 мг канд моддаси мавжудлиги кайд этилган

3. Уруглари чузинчок, 4,5 мм узунликка ва 2,3 мм диаметрга эга булиб, каштан рангида, ялтирок. 1 кг магония мевасида 5 минг дона мева донаси булиши кайд этилган. 1 кг меваларидан 100 минг дона уруг олиш мумкин. 1000 дона тоза уругининг огирлиги 7,511,5 граммга тенг.

REFERENCES

1.Аладина O.A. Магония // Флора. 2004. № 4. -С. 40-41.

2.Жидких О.Ю. Изменчивость морфо-биологических и анатомических признаков магонии падуболистной (Mahonia aguifolium (Pursh) Nutt) для селекции в условиях ЦЧЗ.Автореферат дисс. На соис. Уч. Ст. канд биол. Наук., Рамонь, 2016.-24с.

3.Жидких О.Ю. Оценка декоративности магонии падуболистной для озеленения в ЦЧР/ Фитодизайн в современных условиях: Матер. Международ. научн.-практ. конф., Белгород, 14-17 июня 2010 г. - Белгород: Изд-во БелГУ, 2010. - С. 24-27.

4. Сорокопудов В.Н., Жидких О.Ю. Магония в вашем саду / Сады России. - 2010. -№ 9. - С. 33-35

5.Чоршанбиев Ф.М. Магония (Mahonia) систематикаси ва географик таркалиши //Узбекистон аграр фани хабарномаси-Вестник аграрной науки Узбекистана, Тошкент, 2021, №2(86/2). -Б. 110-114.

б.Чоршанбиев Ф.М. Биоразнообразие интродуцированных вечнозеленых кустарников в Узбекистане //Сохранение лесных генетических ресурсов: Материалы 6-ой Международной конференции - совещания (16-20 сентября2019 года, г. Щучински).-Щучинск, 2019.-С.108-110.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.