CC BY
2УДК 94(476)
ПАДРЫХТОУКА НАВУКОУЦАУ У ГАЛ1НЕ МОВАЗНАУСТВА, ЛГГАРАТУРАЗНАУСТВА I МАСТАЦТВАЗНАУСТВА У АН БССР (СЯРЭДЗ1НА 1940-х - СЯРЭДЗ1НА 1950-х гг.)
С.А. ЖУК
(Брэсцк дзяржауныушверсШэт тя А.С. Пушкта)
Анал1зуюцца напрамк аднаулення Iразвщця с1стэмы падрыхтоук навукоуцау у галте ф1лалаг1чных навук I мастацтвазнауства у АН БССР у сярэдзте 1940-х - сярэдзте 1950-х гг. Разглеждана дзяржауная палтыка у гэтым накгрунку, выяулены заканамернасцг планавання I к1равання названай с1стэмай. Паказана эвалюцыя форм I накгрункау навучання астрантау, а таксама дынамжа абарон дысертацыйных даследаванняу.
Ключавыя словы: аргатзацыя навут, падрыхтоука навукоуцау, астрантура, атэстацыя навуковых кадрау, сацыяльныя I гумантарныя навут, планаванне навуковага прагрэсу.
Уводзшы. Развщце навум як сацыяльнага шстытута i сферы жыццядзейнасщ чалавека немагчыма без рэфлексп i самарэфлексп, што дэтэрмшуе неабходнасць шстытуцыянал1зацьи такога междысцыплшарнага наюрунку ведау, як псторыя навукi. Даследаванне арганiзацыйных i кадравых аспектау развiцця навуковых шстытутау дазваляе прасачыць дынамiку i заканамернасцi вытворчасщ ведау. Вывучэнне вопыту арганiзацыi навую, у тым лiку функцыянавання астэмы падрыхтоую кадрау, безумоуна, з'яуляецца карысным як на узроуш асэнсавання развщця навую, так i у кантэксце планавання i кiравання навукова-тэхнiчным прагрэсам.
Вядома, што ва умовах таталиарызму выхаваучая i iдэалагiчная функцыi сацыяльных i гуманiтарных навук гiпертрафiруюцца, што значна змяняе iх "твар": астэма дыспазпывау улады перафарматуе поле даследаванняу, значна трансфармуецца метадалогiя i фiласофiя самiх навук, змяняецца кадравая палiтыка. Усяго гэтага не пазбегла i баларускае савецкае акадэмiчнае мовазнауства, лиаратуразнауства i мастацтвазнауства у перыяд фармiравання i развiцця савецкай навум.
Гiсторыя станаулення i развiцця гэтых накiрункаy ведау у БССР у пасляваенны час не аднойчы станавшася прадметам даследаванняу. Гэтая тэматыка разглядаецца у навуковых публiкацыях, прысвечаных развщцю бела-рускай савецкай навукi у цэлым i АН БССР у прыватнасщ. Сярод iх трэба вылучыць кнiгi Прэзiдэнта В.Ф. Куп-рэвiча, выданнi прысвечаныя 50- i 60-годдзю Акадэмii, калектыуную манаграфiю "Наука Беларуси в XX столетии", кшп М.У. Токарава "Академия наук БССР: годы становления и испытаний (1929-1945)" i "Академия наук Белорусской ССР: годы восстановления и развития (1945-1991)", М.К. Сакалова "Партийное руководство подготовкой и воспитанием кадров высшей школы БССР" (1978 г.), дысертацыю М.1. Галенчыка "Подготовка научных кадров в Белорусской ССР и их творческий вклад в развитие науки 1943-1965 гг.", манаграфп Г.У. Карзеню "Научная интеллигенция Беларуси в 1944-1990 гг.: (подготовка, рост, структура)" i "Подготовка научных кадров в Беларуси. Взгляд сквозь годы" [1-9].
У публшацыях выяулены умовы i асаблiвасцi аднаулення i развщця навую у пасляваенныя гады, выяулена роля сацыяльных i гумаштарных навук у развщщ структуры НДР у Акадэмп, а таксама паказана кадравая складо-вая навуковага патэнцыялу, часткова прааналiзаваны крынщы фармiравання навуковай iнтэлiгенцыi БССР. Аднак праблематыка развiцця мовазнауства, лiтаратуразнаyства i мастацтвазнауства у iх разглядаецца этзадычна.
Больш падрабязна гiсторыя названых дысцыплш прасочваецца у юбiлейных выданнях, прысвечаных 40-i 50-годдзю беларускай навую, якiя выйшлi у свет у 1959 i 1969 гг. У падобным выданнi 1949 г. няма артыкулау па фiлалагiчных навуках i мастацтвазнауству, што тлумачыцца нiзкiм узроунем iх падрыхтоУкi, якi не задаволiy рэдакцыйную калегiю начале з Прэзщэнтам М.1. Грашчанкавым [10, арк. 22]. У фондах ЦНА НАНБ выяулены чарнавк артыкула "Беларускае мовазнауства i лiтаратуразнаyства за 30 год", падтсаны дырэктарам 1нстытута лiтаратуры, мовы i мастацтва У.В. Барысенкам, у яюм паказаны дасягненнi i творчыя планы навукоуцау названай даследчай установы [11, арк. 92-108], яю, хутчэй за усе, павшен быу увайсцi у названы зборнiк. Аутарам у пане-герычным стылi прадстаулены вынiкi даследчай работы у Акадэмii.
М. Лынькоу у юбiлейным артыкуле "Сорак год беларускай лггаратуры" (1959 г.) робщь агульныя высновы не толькi пра асноуныя дасягненнi беларускай лiтаратуры, але i акрэслiвае асноуныя напрамкi беларускага савец-кага лiтаратуразнаyства, канстатуючы неабходнасць далейшай падрыхтоУкi навукоуцау у гэтай галше ведау [12, с. 133-164]. Згаданай тэматыцы больш месца адводзяць выданнi 1969 г. Напрыклад, М.Р. Судшк засяроджвае увагу на дасягненнях акадэмiчнага мовазнауства, публiкацыя Ю.С. Пшыркова акрэслiвае асноуныя накiрункi лiтаратуразнаyчых даследаванняу у АН БССР, а П.Ф. Глебкам паказаны перспектывы развщця мастацтвазнауства у Акадэмп [13, с. 91-141, 150-170].
Далейшае развщцё даследаванне кадравай складовай фшалапчных навук i мастацтвазнауства атрымала у кантэксце станаулення псторыка-навуковых даследаванняу у АН БССР. Напрыклад, да 50-годдзя Акадэмii выйшла у свет кнiга А.1. Жураускага "Беларускае мовазнауства у Акадэмii навук БССР", у якой паказаны зака-намернасщ станаулення акадэмiчнага мовазнауства у БССР, прааналiзаваны яго арганiзацыйнае развщце ^ асаб-лiва, поспехi беларусюх навукоуцау [14]. З тых жа гадоу пачынае распаусюджвацца i жанр "юбшейных" гiсторый
акадэмiчных устаноу, яК застаецца папулярным i цяпер. Напрыклад, у 2006 г. пад рэдакцыяй акадэмша У.В. Гш-ламедава выйшла у свет выданне "1нстытут лiтаратуры iмя Янкi Купалы Нацыянальнай акадэмй навук Беларусь 1931-2006", у якой паказаны асноуныя этапы фармiравання iнстытуцыянальнай асновы лиаратуразнаучых даследаванняу у акадэмiчнай навуцы [15].
Пытанням развiцця вышэйшай фшалапчнай адукацыi у 1944-1961 гг. прысвечана кандыдацкая дысертацыя А. А. Гаравой, абароненая у 2011 г., у якой аутарка робiць спробу прасачыць тэндэнцьи развiцця сiстэмы падрых-тоуш навукоуцау [16]. Больш падрабязна гэтая тэматыка раскрываецца у артыкуле "Узнауленне у Беларусi падрых-тоуш спецыялiстау вышэйшай квалiфiкацыi фiлалагiчнага кiрунку (1944-1956): стан i асаблiвасцi" [17]. Аднак даследчыцай не паказана дынамiка падрыхтоую астрантау нi у акадэмiчнай аспiрантуры, m у аспiрантуры ВНУ. Разам з тым у публiкацыi прысутнiчае i шэраг факталапчных памылак. Напрыклад, у другой палове 1940-х - пачатку 1950-х гг. уся дзейнасць астрантуры, асаблiва па грамадсшх i гумаштарных навуках, была арганiзавана i рэгламен-тавана у поунай адпаведнасцi з пастановай ЦК УКП(б) "О подготовке научно-педагогических кадров через аспирантуру" (лшень 1947 г.)" i толью праз старонку згадвае майскую пастанову 1948 г., згодна якой стваралася "гадавая асшрантура", якая, безумоуна, аказала станоучы уплыу на камплектаванне ВНУ кандыдатам1 навук [17, с. 17, 19]. Дарэчы, А. А. Гаравая называе Юзэфу Фларыянауну Мацкевiч асабой мужчынскага полу (у 1969 г. абрана членам -карэспандэнтам АН БССР [18]) i лiча, што яшчэ у 1948 г. iснавау СНК БССР [17, с. 17, 20]. Няведанне трышяльных фактау значна знiжае вартасць тэксту.
Таюм чынам, гiсторыя аднаулення i развiцця сiстэмы падрыхтоУкi навуковых кадрау у АН БССР у галше мовазнауства, лiтаратуразнауства i мастацтвазнауства не атрымала належнай распрацоукi у беларускай навуцы. Таму мэтай артыкула з'яуляецца вызначэнне тэндэнцый аднаулення i развiцця акадэмiчнай аспiрантуры па фша-лагiчным дысцыплiнам i мастацтвазнауству. Для дасягнення мэты неабходна вырашыць наступныя задачы:
1. Паказаць асаблiвасцi планавання падрыхтоУкi навукоуцау.
2. Прааналiзаваць эвалюцыю накiрункау i форм работы астрантуры.
Хранал1чныя рамкi даследавання абумоулены пачаткам аднаулення шстытуцыянальных форм падрых-тоУкi навукоуцау у АН БССР i рэформай аспiрантуры сярэдзiны 1950-х гг., а таксама тагачаснымi грамадска-палiтычнымi трансфармацыямi.
Асноуная частка.
Планаванне падрыхтоуК навукоуцау. Аднауленне арганiзацыйнай асновы АН БССР, якое адбылося у 1943-1945 гг., рээвакуацыя кадрау i устаноу, пачатак рэалiзацыi даследчых праектау актуалiзавау пытанне арганiзацыi падрыхтоУкi навукоуцау у шстытуцыянальных формах. У галше фшалапчных дысцыплiн гэты працэс актышзавауся пасля аднаулення 1нстытута лiтаратуры, мовы i мастацтва згодна рашэнняу Прэзщыума АН БССР ад 30 мая 1944 г. i Бюро ЦК КП(б)Б ад 6 лiпеня 1944 г. [19, арк. 8-9; 20, арк. 6-7]. Згодна лшеньскай пастанове планавалася пачаць у 1944 г. работу кандыдацкай астрантуры i прыняць у яе 51 чалавека, у тым л^ па 10 - па спецыяльнасцям "Беларуская лиаратура", "Беларуская мова" [20, арк. 6-7]. А ужо згодна кастрычнщ-кай пастанове ЦК КП(б)б i СНК БССР 1944 г. план прыему павялiчвауся да 76 чалавек, аднак не канкрэтызавалкя квоты па даследчых установах [21, арк. 19]. У сувязi са складанасцямi з рээвкуацыяй i незацвярджэннем прынятых рашэнняу саюзнымi iнстытутамi дзяржаунага кiравання прыём у астрантуру у 1944 г. так i не ажыццявiуся.
Аднауленне работы акадэмiчнай аспiрантуры адбылося у 1945 г. У канцы 1944 г. у Маскве былi зацверджаны кантрольныя лiчбы прыёму, якiя склалi 60 чалавек, а у студзенi 1945 г. на пасяджэнт Прэзiдыума Акадэмй размеркаваны квоты: 1нстытуту лiтаратуры, мовы i мастацтва дазвалялася прыняць i аднавщь у аст-рантуры 10 чалавек [8, с. 6; 22, арк. 25].
Аднауленне кандыдацкай астрантуры у 1945-1946 гг. стварыла умовы для аргашзацыи перспектыунага планавання падрыхтоУкi кадрау. У 1946 г. юраунщтвам Акадэмй быу распрацаваны план на IV пящгодку. Аднак адсутнасць хуткiх станоучых вынiкау у першыя пасляваенныя гады па развщщ кадравага патэнцыялу навую, неабходнасць каардынацыi навучання даследчыкау з боку партыйнай i выканаучай улады разам са значным попытам НДУ, ВНУ i iнстытутау дзяржаунага юравання на навуковыя кадры вышэйшай квалiфiкацыi вымусiлi рэспублiканскiя дырэктыуныя органы актуалiзаваць названае пытанне праз прыняцце палггыка-упрауленчых рашэнняу. Дадатковы iмпульс актывiзацыi работы у гэтым накiрунку аказала пастанова ЦК УКП(б) (лшень 1947 г.) "О подготовке научно-педагогических кадров через аспирантуру" [17, с. 19].
Згодна пастанове Бюро ЦК КП(б)Б (кастрычшк 1947 г.) "О положении с научно-педагогическими кадрами в БССР", ЦК, Дзяржплан, АН БССР i шшыя органы дзяржаунага юравання павшны былi распрацаваць "Сводный план подготовки научных кадров на 1948-1950 гг." [23, арк. 74], што сведчыць пра першыя у пасляваенны час спробы скаардынаваць дзейнасць устаноу па падрыхтоуке навуковых кадрау. План прадугледжвау змяншэнне прыёму астрантау па АН БССР у 1948 г. i павелiчэнне у 1949-1950 гг. Фактычна Акадэмй давауся год на нармалiзацыю работы астрантуры i стварэння належных умоу для павышэння яе эфектыунасцi. З таго ж 1947 г. актышзуецца работа па адкрыццю завочнай астрантуры (астрантуры без адрывау ад вытворчасщ), што i будзе рэалiзавана у маi 1948 г. рашэннем Прэзщыума [24, с. 78].
У 1950 г. юраунщтвам Акадэмй быу распрацаваны план падрыхтоую навукоуцау на V пящгодку, яю прадугледжвау актывiзацыю навучання спецыялютау у галiне фiзiка-матэматычных i тэхнiчных навук, далейшы рост астрантуры ва НДУ сельскагаспадарчага профiлю [25]. Аднак у 1952 г. на пасяджэнт бюро ЦК КП(б)Б зацвярджаецца план падрыхтоую навукоуцау праз астрантуру ВНУ i НД1 на 1952-1955 гг. [26, арк. 47], яю
пакуль не выяулены у фондах НАРБ i ЦНА НАНБ. Згодна яму прыём у астрантуру па фшалапчных навуках i мастацтвазнауству планавауся па спецыяльнасцях "Беларуская мова", "Беларуская лггаратура", "Беларускае мастацтва" [25; 27, арк. 1-8; 28] (таблща 1).
Таблща 1. - Планаванне наборау у аспiрантуру па установах фiлалагiчнага i мастацтвазнаучага профiлю АН БССР у 1945-1955 гг.
Спецыяльнасць Год Усяго
1945 1946 1947 1948 1949 1950 1951 1952 1953 1954 1955
Беларуская л1таратура н/д 1 1 0 2 2 2 2 2 1 2 15
Беларуская мова н/д 2 1 2 2 2 1 1 1 2 2 16
Беларускае мастацтва н/д 0 0 1 1 1 1 0 1 1 0 6
Усяго 10 3 2 3 5 5 4 3 4 4 4 47
У 1945 г. 1нстытуту лиаратуры, мовы i мастацтва дазвалялася самастойна вызначыць спецыяльнасць набору. Адсутнасць плана на 1952-1955 гг. не дазваляе прасачыць тэндэнцыю павелiчэння праектау набору у сувязi з далейшай iнстытуцыяналiзацыяй устаноу фiлалагiчнага профiлю i актывiзацыяй даследчых работ, на што аказала значны уплыу "сталшская" дыскусiя па мовазнауству (малюнак 1). Ужо у другой палове 1940-х гг. праяуляецца тэндэнцыя змяншэнне "удзельнай вагi" планавання колькаснай падрыхтоую навукоуцау па названых спецыяльнасцях.
■ Усяго па флалапчных навуках I
мастацтвазнауству —♦—Усяго па АН БССР
Удзельная вага
Малюнак 1. - "Удзельная вага" асшрантау па фшалапчных навуках i мастацтвазнауству згодна перспектыунаму планаванню (1945-1955 гг.)
Змяншэнне звязана з асаблiвасцямi аднаулення дзейнасцi АН БССР падчас эвакуацьи: менавiта сацыяль-ныя i гуманiтарныя навукi з'яулялкя асноуным накiрункам яе дзейнасцi у гэты час. Пасля рээвакуацыi у другой палове 1940-х гг. адбываецца хуткае аднауленне i рост устаноу сельскагаспадарчага профшю. На рубяжы 1940-х -1950-х гг. актышзуецца даследаванш у галiне тэхнiчных i прыродазнаучых навук, а з сярэдзiны 1950-х гг. пачы-наецца буйны рост фiзiка-матэматычных навук. Павелiчэнне колькасцi устаноу Аддзялення грамадсюх навук адбывауся менш актыуна. Усё гэта пауплывала на кадравую палiтыку i планаванне падрыхтоую навукоуцау.
Агульным трэндам планавання у другой палове 1940-х - пачатку 1950-х гг. з'яулялася вызначэнне надзвычай амбiцыйных, а часта невыканальных планау наборау аспiрантау i, асаблiва, атэстацыи кадрау вышэй-шай квалiфiкацыi. Гэта звязана з шэрагам рашэнняу дырэктыуных iнстытутау, пачынаючы з IV пящгадовага плану. Кiраунiцтва БССР лiчыла неабходным у найхутчэйш^1я тэрмiны падрыхтаваць вялiкую колькасць канд^1датау навук, што праяуляецца у планах абароны дысертацый на 1945-1950 i 1951-1955 гг. (таблща 2) [27, арк. 1-8; 28].
Таблща 2. - Планы абароны кандыдацюх дысертацый на 1946-1951 гг.
Спецыяльнасць Год Усяго
1945 1946 1947 1948 1949 1950 1951 1952 1953 1954 1955
Беларуская л1таратура 0 0 1 1 4 1 н/д н/д н/д н/д н/д н/д
Беларуская мова 0 0 1 1 3 1 н/д н/д н/д н/д н/д н/д
Беларускае мастацтва 0 0 0 1 0 0 н/д н/д н/д н/д н/д н/д
Усяго 0 0 2 3 7 2 2 2 4 4 3 29
Планы прадугледжвалi актышзацыю абарон у канцы 1940-х гг. у сувязi з завяршэннем дысертацыйных даследаванняу аспiрантамi першых пасляваенных наборау. Павелiчэнне колькасцi абарон прадугледжвалася i за
120
100
18,00% -- 16,00% -- 14,00% 12,00% -- 10,00% -- 8,00% -- 6,00% 4,00% 2,00% 0,00%
кошт супрацоушкау шстытутау, яюя праз экстэрнат здалi кандыдацкiя экзамены i падрыхтавалi квалiфiкацыйныя работы. Меркавалася, што пераважная большасць аспiрантаy будзе абараняць дысертацый альбо датэрмiнова, падчас навучання у аспiрантуры, альбо праз некалью гадоу, пасля яе заканчэння. Планаваннем таксама праду-гледжвалiся абароны дысертацый супрацоУнiкамi 1нстытута.
Разам з падрыхтоукай навуковых супрацоУнiкаУ "сярэдняга звяна" у сярэдзiне 1940-х гг. актывiзуецца работа па аргашзацыи дактаранцкай астрантуры, якая была адкрыта пастановай ЦК КП(б)Б (кастрычнiк 1944 г.) [21, арк. 19]. Аднак да 1946 г. у яе шхто не быу залiчаны. Кiраyнiцтва 1нстытута лгтаратуры, мовы i мас-тацтва лiчыла немэтазгодным адпрауляць у дактарантуру кандыдатау навук. Амаль усе яны кiравалi сектарамi i аддзеламi установы, бралi удзел у рэалiзацыi буйных даследчых праектау. Дырэктар 1нстытута У.В. Барысенка лiчыy, што доктарскiя дысертацыi можна паспяхова падрыхтаваць i абаранiць без навучання у дактаранцкай аспiрантуры [29].
У лютым 1947 г. адбылася рэформа дактарантуры, якую канцэнтравалi у АН СССР. Разам з гэтым шсты-туцыяналiзавалася сiстэма прыкамандзiравання да НДУ саюзнай Акадэмii для натсання доктарскiх дысертацый. Нягледзячы на гэтую магчымасць, кiраyнiцтва 1нстытута лiтаратуры, мовы i мастацтва, а пазней - 1нстытутау мовазнауства i лiтаратуры i мастацтва практычна не выкарыстоувала iх. Папярэднiя планы падрыхтоУкi навукоуцау выглядаюць, з улiкам умоу функцыянавання беларускай навукi сярэдзiны 1940-х - сярэдзшы 1950-х гг., амбiцыйнымi i цяжкавыканальнымi, а праекты навучання дактарантау у гады IV пяцiгодкi увогуле выглядаюць "фантастычна" (таблiца 3) [25; 27].
Таблща 3. - Планы падрыхтоую навукоуцау праз дактаранцкую астрантуру (1945-1955 гг.)
Спецыяльнасць Год Усяго
1945 1946 1947 1948 1949 1950 1951 1952 1953 1954 1955
Беларуская л1таратура 0 0 1 1 1 1 н/д н/д н/д н/д н/д н/д
Беларуская мова 0 0 1 1 1 1 н/д н/д н/д н/д н/д н/д
Беларускае мастацтва 0 0 0 1 1 1 н/д н/д н/д н/д н/д н/д
Усяго 0 0 2 3 3 3 0 0 1 1 0 13
Планы на другую палову 1940-х гг. паказваюць праекты разгортвання навучання у дактарантуры АН БССР з улiкам магчымасцей прыкамандзiравання да устаноу АН СССР. Як i з кандыдацкай астрантурай, кiраyнiцтва БССР лiчыла мэтазгодным на базе Акадэмп i пры удзеле навуковых кансультантау з Масквы i Ленiнграда хутка падрыхтаваць значную колькасць навуковых кадрау вышэйшай квалiфiкацыi. Аднак ужо у першай палове 1950-х гг. у сувязi з больш "рацыянальным" планаваннем падрыхтоУкi кадрау i асаблiвасцямi новай мадэлi дактарантуры планы пачынаюць змяншацца.
Асноуныя накчрункч аднаулення i развщця астрантуры у галiне фiлалагiчных навук i мастацтвазнауства. Падчас аднаулення аргашзацыйнай асновы АН БССР 1нстытут мовы, лиаратуры i мастацтва з'яулялу-ся адной з нешматлшх устаноу, здольных да правядзення буйных даследаванняу, пра што сведчыць яе кадравы патэнцыял. Таму цалкам лагiчна, што мешв^ ён стау адной з першых устаноу, дзе развiвалася навучэнне кадрау. Рост кадрау, рэал1зацыя навуковых праектау, а таксама пачатак дыскусii па пытаннях мовазнауства дазволiлi у 1951 г. паставщь пытанне аб далейшай iнстытуцыяналiзацыi. 1 кастрычнiка 1951 г. згодна пастанове ЦК УКП(б) на базе аддзела мовазнауства быу створаны аднайменны 1нстытут, а астатнiя аддзелы рэарганiзавалiся у 1нстытут лгта-ратуры i мастацтва [30, арк. 84; 31, арк. 268; 32, арк. 198]. У 1957 г. на аснове сектара этнаграфп i народнай твор-часщ 1нстытута гiсторыi, на базе якога даследаванш па гэтай тэматыцы вялiся яшчэ з даваеннага часу, i мастацт-вазнаучых аргашзацыйных адзiнак 1нстытута лiтаратуры i мастацтва быу створаны 1нстытут мастацтвазнауства, этнаграфп i фальклору [33, арк. 6-7], а на аснове астатшх сектароу i аддзелау - 1нстытут лиаратуры.
Ва yсiх згаданых НД1 вялася падрыхтоука навукоуцау праз кандыдацкую асшрантуру, экстэрнат, а таксама шляхам прыкамандзiравання да НДУ АН СССР i ВНУ Масквы i Ленiнграда. Аднак найюольш масавай з'яулялась аспiрантура, дынамка якой прадстаулена у таблiцы 4 [34; 35; 36, арк. 219-225; 37; 38; 39, арк. 2адв.-6; 40, арк. 13-62; 41, арк. 9-51].
Таблща 4. - Дынамка агульнай колькасщ астрантау па фмалаг^чных навуках i мастацтвазнауству (1945-1955 гг.)
Спецыяльнасць Год
1945 1946 1947 1948 1949 1950 1951 1952 1953 1954 1955
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
1нстытут лтаратуры, мовы 1 мастацтва
Беларуская лтратура н/д 5 6 7 2 н/д 3 - - - -
Беларуская мова н/д 1 1 1 1 н/д 3 - - - -
Беларускае мастацтва н/д 1 1 1 - н/д - - - - -
Руская лтратура н/д - 1 1 - н/д - - - - -
Тэатразнауства н/д - - - 1 н/д 1 - - - -
Мастацтвазнауства н/д - - - 1 н/д 1 - - - -
Усяго 10 7 9 10 5 н/д 8 - - - -
Канчатак таблщы 4
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
1нстытут мовазнауства
Сучасная беларуская мова - - - - - - - 2 6 9 5
Псторыя беларускай мовы - - - - - - - 3 3 2 3
Беларуская мова - - - - - - - 4 2 - -
Беларуская лексжалопя - - - - - - - - - 2 2
Параунальная граматыка - - - - - - - - - 2 1
Усяго - - - - - - - 9 11 15 11
1нстытут лтратуры 1 мастацтва
Беларуская л1таратура - - - - - - - 7 7 5 6
Мастацтвазнауства - - - - - - - 1 2 7 5
Усяго - - - - - - - 8 9 12 11
Заувага. - У 1951 г., няглезячы на падзел шстытутау, статыстыка у ЦСУ падавалася па-старому.
У другой палове 1940-х гг. вядучым наюрункам падрыхтоую з'яулялася лiтаратуразнауства, што звязана з асаблiвасцямi кадравага патэнцыялу 1нстытута: фактычна нi адзiн з яго супрацоушкау не мог кiраваць канды-дацкiмi дысертацыямi па мовазнауству. Юраунщтва аспiрантамi даручалася, у асноуным, спецыялютам з Маск-вы. Актывiзавалася навучэнне у гэтай галiне толькi пасля стварэння 1нстытута мовазнауства. Дадатковы штуршок гэтаму надалi наступствы "сталшскай дыскусп" па пытаннях мовазнауства.
Яшчэ адной тэндэнцыяй падрыхтоУкi навукоуцау было удакладненне спецыяльнасцей. Калi у другой палове 1940-х гг. яна вялася па "базавых" напрамках "Беларуская лiтаратура", "Беларуская мова", "Беларускае мастацтва", то у далейшым адкрываюцца спецыяльнасцi па псторыи беларускай мовы, сучаснаму мовазнауству, мастацтвазнауству, што сведчыць пра шстытуцыяналiзацыю сютэмы падрыхтоУкi кадрау i пашырэнне навукова-даследчай тэматыкi iнстытутау (стварэнне карты беларусюх дыялектау, складанне слоУнiкаУ). Таюм чынам, аспiранты бралiся у Акадэмда альбо "пад навуковыя праекты", дзе iм даручалася выкананне той щ iншай тэмы, альбо "пад навуковых кiраУнiкоУ".
Дзяржауная кадравая палiтыка пасляваеннага дзесящгоддзя была накiравана на макамальны набор аст-рантау, якiя ужо мелi вопыт практычнай работы у навучальных установах, СМ1, на дзяржаунай службе, пра што сведчаць згаданыя пастановы 1947 i 1948 гг., а таксама пастанова ЦК КП(б)Б "Аб становiшчы i мерах палепшання падрыхтоую навукова-педагагiчных кадрау праз астрантуру у Беларускай ССР" (снежань 1951 г.) [42] i жшвень-ская пастанова ЦК КПСС 1956 г. "О мерах по улучшению подготовки и аттестации научных и педагогических кадров". Нягледзячы на усе вышэйзгаданыя дакументы АН БССР штогод не магла набраць у астрантуру спецыя-лютау з вопытам работы, што звязана з адсутнасцю матывацыи i навуковых схiльнасцей сярод iх, канфлштнай пазiцыяй кiраунiцтва устаноу, дзе яны працавалi. Таму асноУнымi крынiцамi папаунення аспiрантау з'яулялiся малодшыя навуковыя супрацоунш iнстытутау, выпускнiкi ВНУ, якiя атрымалi рэкамендацыi Вучоных саветау, а таксама выкладчыю ВНУ, школ i дзяржауныя служачыя. Напрыклад, у 1нстытуце лггаратуры i мастацтва у за-вочнай астрантуры навучалiся супрацоУнiкi апарату ЦК i Мiнiстэрства культуры.
Не аднойчы у рашэннях саюзных i рэспублшансмх iнстытутау кiравання гучалi патрабаваннi актышзаваць падрыхтоуку "нацыянальных кадрау" [43], выкананню якiх замiналi складанасцi з падрыхтоукай у БССР спецыя-лiстау у галше мастацтвазнауства. Таксама адмоуна на iх выкананне уплывала жаданне юраунщтва даследчых устаноу прыцягнуць у акадэмiчную аспiрантуру выпускнiкоУ ВНУ буйных гарадоу СССР, перш за усе МДУ iмя М.В. Ламаносава.
Дзяржауная палпыка вызначала не толькi прыярытэтныя напрамю навуковых пошукау, але i дэтэрмша-вала iх вынiкi, асаблiва у галiне сацыяльных i гуманiтарных навук. Разам з тым, фiнансаванне дазваляла разгорт-ваць буйныя даследчыя праекты, пашыраць падрыхтоуку навукоуцау. На навуку сур'ёзны уплыу аказвалi буйныя палиыка-щэалапчныя кампанii, iнiцыяваныя кiраунiцтвам СССР: барацьба з касмапалиызмам, дыскусii па гене-тыцы i кiбернетыцы, эканомiцы, фшасофская i "паулауская" дыскусii, вынiкi яюх абмяркоУвалiся на нарадах з удзелам прадстауткоу грамадскiх арганiзацый i шстытутау дзяржаунага кiравання. Аднак найбольшы уплыу на развщце навукi аказала "дыскуая" па мовазнауству (1952 г.), работа 1.В. Сталiна "Марксiзм i пытанш мовазнауства" [44]. У вынiку у АН БССР былi карэнным чынам перагледжаны планы работы у галше фшалапч-ных навук. Цэнтральнай праблемай работы 1нстытутау мовазнауства i лггаратуры i мастацтва стала вывучэнне названай работы 1.В. Сталiна, перабудова работы у адпаведнасцi з яе асноУнымi палажэннямi. На яе хвалi у iнсты-тутах разгарнулася кампанiя "крытыю i самакрытыкi", якая, прауда, скончылася на УзроУнi крытыкi прыватных работ. На пасяджэннях Савета iнстытута быу раскрытыкаваны чарнавiк дысертацыi "История числительных в белорусском языке", падрыхтаваны асшранткай Яцкевiч, як "не адпавядаючы узроуню савецкага мовазнауства", а таксама перагледжаны метадалопя i методыка дысертацыйных тэм астрантау А.1. Жураускага "История формирования повелительного наклонения в белорусском языке" i М.П. Лобана "Орфоэпические нормы современного белорусского языка" [45, арк. 14].
Разам з негатыунымi наступствамi "дыскуая" мела станоучыя вынш. Перш за усе, узмацншася увага да 1нстытутау мовазнауства i лiтаратуры i мастацтва: павялiчылiся iх штаты i асiгнаваннi на НДР. Па-другое, значна
актыв1завалася падрыхтоука астрантау. Так, кiраyнiцтва Акадэми пры дапамозе старшынi рэспублiканскага Саyмiна А.Е. Кляшчова змагло праз саюзныя дырэктыуныя органы дамовiцца пра дадатковыя квоты на прыем 10 аспiрантаy па мовазнауству у 1952-1955 гг. [46, арк. 293].
Навучальны працэс у астрантуры арганiзоУваУся у адпаведнасцi з палажэнням1 "Аб аспiрантуры" (1939 г.) 1 "Аб аспiрантуры АН БССР" (1950 г.) [47, арк. 17]. Асноуным1 формам! навучання з'яулялюя астрантура з адрывам i без адрыва ад вытворчасцi. У першай палове 1950-х гг. агульная колькасць астрантау, што вучылкя без адрыву ад вытворчасщ у 1нстытуце мовазнауства, складала у сярэдтм каля 6 чалавек штогод, у 1нстытуце лiтаратуры i мастацтва - 5,5 чалавек. Навучальны працэс у завочнай астрантуры у канцы 1940-х - сярэдзiне 1950-х гг. быу арганiзаваны нездавальняльна, што тлумачыцца амаль поунай адсутнасцю кантроля навучэнцау.
Лепш была арганiзавана работа з аспiрантамi дзённай формы. Аднак i тут хапала недахопау. Перш за усе, ва умовах аднаулення дзейнасцi Акадэмii у другой палове 1940-х гг. юраушцтву Акадэмii i НДУ не хапала магчымасцей дэталёва кантраляваць i напрауляць работу маладых навукоуцау. Па-другое, у даследчых установах не ставала квалiфiкаваных супрацоУнiкаy, яшя б маглi ажыццяуляць якаснае навуковае юраунщтва. Па-трэцяе, як мшмум 30% астрантау не мела здольнасцей i матывацып для правядзення навукова-даследчай работы. Негатыуны уплыу на якасць падрыхтоую аспiрантаy аказвалi матэрыяльна-бытавыя умовы i цяжкасцi з доступам да лггаратуры.
Падчас падрыхтоУкi пытання на бюро ЦК КП(б)Б у 1951 г., праводзшася праверка аспiрантуры 1нстытута лггаратуры, мовы i мастацтва, матэрыялы якой дазваляюць акрэслщь агульны стан навучання навукоуцау. Праверка выявша адносна някепскую арганiзацыю работы аспiрантаy па лиаратуразнауству: своечасова вызначалiся навуковыя юраунш, тэмы квалiфiкацыйных работ 1 г.д. 1нстытут, хаця 1 не вельмi актыуна, але выкарыстоувау магчымасцi навучання астрантау у НДУ 1 ВНУ Масквы 1 Летнграда. Астрант А.Ф. Коршунау, як1 спецыял1за-вауся на старажытнай беларускай л1таратуры, быу прыкамандз1раваны да ЛДУ, прычым, з ул1кам складанасщ тэмы, яго тэрмш знаходжання у астрантуры быу павял1чаны на каляндарны год [48, арк. 106].
Юраунщтва астрантам1-мовазнауцам1 вялося выключна навукоуцам1 Масквы 1 Летнграда, як1я, як пака-зала праверка, практычна не выконвал1 сва1х абавязкау. Так, прафесары П.А. Растаргуеу 1 Р.1. Аванэсау сютэма-тычна не аказвал1 дапамоп астрантам у падрыхтоуцы структуры дысертацый, не рыхтавал1 стсы рэкамендава-най л1таратуры. Больш таго, астранты фактычна не бачыл1 сва1х навуковых юраушкоу гадам1. Астрант А.1. Жу-раусю казау: "...профессор Аванесов потратил на мою подготовку не более 2 часов" [48, арк. 106]. Астрантка Я.М. Раманов1ч нават не магла знайсщ свайго юраутка, прафесара Растаргуева: "Может быть он тяжело болен, так как на мои письма он не отвечает. А может, и умер, кто его знает" [48, арк. 108]. Падкрэслю, што абсалютная большасць мовазнауцау рыхтавалася па беларускай фшалогп, а навуковыя юраунш, як сведчаць арх1уныя даку-менты, нават не ведал1 беларускай мовы [49, арк. 43]. Таму падобнае юраушцтва у асноуным абмяжоувалася агульным1 устаноукамь Тольк1 у сярэдзше 1950-х гг. стан падрыхтоую мовазнауцау пачау стабшзавацца.
У 1940-х гг. у 1ЛМ1М пад к1раушцтвам прафесара А. А. Уса пачалася падрыхтоука кадрау па мастацтва-знауству. Аднак неузабаве навуковец быу звольнены з Акадэми за невыкананне плану 1 падробку дакументау: не прадстав1у арыпнал атэстата прафесара [50, арк. 104]. Н1хто з яго астрантау не абарашу дысертацый. Асобна адзначым спецыяльнасць "тэатразнауства", па якой быу падрыхтаваны толью адзш астрант (1949-1952 гг.) -у будучыш вядомы беларусю тэатразнауца, член-карэспандэнт АН БССР (1972 г.) У.1. Няфёд.
Юраунщтва НДУ не заусёды станоуча адносшася да паступлення супрацоушкау у астрантуру 1 дактаран-туру шшых устаноу. Напрыклад, старшы навуковы супрацоушк 1нстытута лггаратуры 1 мастацтва М.Р. Ларчанка (адначасова працавау загадчыкам кафедры у БДУ) у 1952 г. пастушу у дактарантуру АН СССР. У канцы таго ж года юраушцтва установы 1нстытута абвшавацша яго у невыкананш шдышдуальнага плану 1 шзкай якасщ наву-ковай прадукцыи. Тольк1 пасля разбору спуацыи на узроуш аддзела ЦК КПБ прэтэнзп да даследчыка был1 зняты [49, арк. 294]. Практыка прыкамандз1равання у дактарантуру АН СССР, а таксама асобных ВНУ 1 НД1 з'яулялася давол1 эфектыунай. Напрыклад, ужо згаданы М.Р. Ларчанка абарашу доктарскую дысертацыю на наступны год пасля заканчэння дактарантуры, а М.С. Кацар датэрмшова абарашуся па псторы1 беларускага мастацтва [51, с. 53].
Разам з шстытутам астрантуры у АН БССР функцыянавала сютэма экстэрнату, якая садзейшчала нат-санню навуковым1 супрацоушкам1 дысертацыйных работ. Звычайна праз гэтую форму падрыхтоую ва установах фшалапчнага 1 мастацтвазнаучага профшю праходзш малодшыя навуковыя супрацоунш, як1я звычайна размяр-коувалюя у НД1 пасля навучання у ВНУ, а таксама даследчыю, што прыйшл1 пасля практычнай работы. "Наву-чэнцы" экстэрнату, як 1 астранты, асвойвал1 агульнаадукацыйныя (замежная мова, дыялектычны 1 пстарычны матэрыятазм) 1 спецыяльныя прадметы [52, арк. 42, 56]. Ужо у пачатку 1950-х гг. у сувяз1 з пашырэннем падрых-тоук1 кадрау для гэтай катэгорыи навучэнцау фарм1руюцца спецыяльныя праграмы.
У другой палове 1940-х - сярэдзше 1950-х гг. нарматыуна-прававым1 актам1 рэгламентавалася тольк1 выкладанне агульнаадукацыйных прадметау [53]. 1х праграмы 1 рабочыя планы распрацоувал1ся саюзным М1н1-стэрствам вышэйшай адукацы1 1 кафедрам1 АН СССР. Менав1та яны у шдышдуальным парадку вызначал1 1х сп1с, рыхтавал1 планы 1 праграмы. Кал1-н1кал1 гэта прыводзша да дадатковых складанасцей для астрантау. Напрыклад, шдывщуальны план астрантю Я.М. Раманов1ч прадугледжвау здачу 10 экзаменау, што не пак1дала часу на пад-рыхтоуку квал1ф1кацыйнай работы [48, арк. 101].
Увогуле маркерам эфектыунасщ сютэмы падрыхтоук1 навукоуцау з'яулялася абарона суюкальткам ды-сертацы1. У сярэдзше 1940-х - 1950-х гг. у БССР права прысуджэння вучонай ступет кандыдата 1 доктара навук
у галше фшалапчных навук меу вучоны савет БДУ, кандыдата навук - Савет 1нстытута лиаратуры, мовы i мас-тацтва, а пасля яго раздзялення - аб'яднаны савет 1нстытутау мовазнауства i лггаратуры i мастацтва [54, арк. 288]. Пераважная большасць аспiрантау i супрацоушкау акадэмiчных iнстытутау абаранялася у Акадэмп. Дынамiка абарон прадстаулена у таблщы 5 [55].
Таблiца 5. - Дынамка абарон дысертацый па фшалапчных навуках у АН БССР (1945-1955 гг.)
Год 1945 1946 1947 1948 1949 1950 1951 1952 1953 1954 1955 Усяго
Колькасць абарон 0 1 2 0 0 7 4 0 5 13 5 35
Дысертацый i аутарэфераты другой паловы 1940-х гг. не выяулены. Таму падлiкi прадстаулены на падставе архiуных крынiц. Тая ж атуацыя i з квалiфiкацыйнымi работамi у галiне мастацтвазнауства. Аутарам не выяулена дакументау, якiя б сведчылi, што вынш атэстацыi навукоуцау ставiлiся пад сумненне экспертнымi камiсiямi i самiм ВАКам. Выключэннем з'яуляецца доктарская дысертацыя С.1. Карабана. У 1954 г. Вучоны савет БДУ адхшу яго дысертацыю "Мировоззрение Я. Купалы". Аднак ужо у наступным годзе навуковец абарашу яе дапрацаваны варыянт "Мировоззрение и основные проблемы творчества Янки Купалы". Увогуле у пасляваеннае дзесящгоддзе па фiлалагiчных навуках абаронены тры доктарскiя дысертацыi: згаданым С.1. Карабанам, а так-сама 1.В. Гутаравым па вуснай народнай творчасцi перыяду Вялiкай Айчыннай Вайны i М.Р. Ларчанкам - па псторыи беларускай лиаратуры XIX ст.
Актышзацыя абарон прыходзщца на апошнiя гады IV i V пяцiгодак, што звязана з неабходнасцю выканан-ня прынятых на сябе сацыялютычных абавязкау. У 1947-1949 гг. юраунщтва Акадэмii не аднойчы спрабавала стымуляваць падрыхтоуку дысертацый супрацоУнiкамi i аспiрантамi. У першай палове 1950-х гг. палепшылася аргашзацыя навучання у аспiрантуры (паляпшэнне кантролю за аспiрантамi, больш якасны падбор навучэнцау аспiрантуры), што адбiлася i на якасцi вынiкау аспiранцкай работы. Адсутнасць абарон у 1952 г. звязана са згада-нымi вышэй рэарганiзацыямi даследчых устаноу. Вучоныя саветы 1нстытутау мовазнауства i лiтаратуры i мастацтва не мелi права прыёму дысертацый. Толькi у канцы 1952 г., пасля задавальнення хадайнщтва, ВАКам СССР быу створаны Аб'яднаны савет, яю меу права прымаць дысертацыi на суiсканне вучонай ступеш кандыдата фiлалагiчных навук.
Большасць тэм дысертацый тычылася гiсторыi беларускай лиаратуры Х1Х-ХХ стст. Асаблiвая увага звяр-талася на лiтаратурны працэс савецкага перыяду, найбольш папулярнымi з'яулялiся тэмы па творчасцi класiкау беларускай савецкай лггаратуры (Янкi Купалы, Якуба Коласа, Кандрата Кратвы), а таксама "маладых класiкау" (I. Мележа, I. Шамякша, Максiма Танка). У галiне мовазнауства акцэнт рабiуся на гiсторыю беларускай мовы, дыялекталопю. Пасля актывiзаыi падрыхтоую рэформы беларускага правапiсу у сярэдзше 1950-х гг., аспiрантам пачалi прапаноувацца тэмы i па сучаснай беларускай мове. Мелi месца i выпади кардынальнай змены тэматыкi. У другой палове 1940-х - сярэдзше 1950-х гг. большасць завочнкау атрымлiвала фармулёую тэм толькi на другiм i нават трэцiм годзе навучання. Напрыклад, у 1949 г. у завочную астрантуру паступiу М.А. Мiнковiч, яю на момант залiчэння займау пасаду старшынi камiтэту па справах культурна-асветнщкай работы пры Саумiне БССР [56, арк. 274]. У 1951 г. яму была прызначана тэма "Творчество М. Танка", (навуковы юраушк Якуб Колас) [57, с. 16]. Аднак у 1953 г. на пасяджэнш Прэзщыума тэма зменена на "Основные методы и формы просветительской работы" (навуковы юраунк в. а. дырэктара 1нстытута гiсторыi 1.С. Краучанка). У аснове квалiфка-цыйнай работы суюкальшк паклау аднайменную брашуру, што выйшла у свет у тым жа годзе. У канцы 1951 г. на пасяджэнш Аб'яднанага вучонага савета 1нстытутау мовазнауства i лггаратуры i мастацтва (з улiкам слабай карэляцый памiж тэмай суiскальнiка i профiлем савета, дазвол на абарону быу дадзены ВАКам СССР) iм была паспяхова абаронена названая дысертацыя [58, арк. 282-286].
Заключэнне. Аднауленне i развiцце сiстэмы падрыхтоУкi навуковых кадрау з'яулялася адным з прыяры-тэтных напрамкау дзейнасцi Акадэмii у пасляваенны перыяд. Планаванне работы астрантуры па фiлалагiчных навуках i мастацтвазнауству ажыццяулялася з улiкам важных напрамкау развщця АН БССР i умоу навучання аспiрантау (матэрыяльна-тэхнiчныя, сацыяльна-бытавыя аспекты, а таксама магчымасщ якаснага навуковага юраунщтва). Таму найбольш амбiцыйныя планы ставшся перад 1нстытутам лiтаратуры, мовы i мастацтва у пер-шыя пасляваенныя гады. Нягледзячы на усе намаганш кiраунiцтва Акадэмii i рэспублшансюх дырэктыуных органау, дактарантура так i не была адноулена.
Падрыхтоука навукоуцау вялася праз астрантуру (дзённая i з 1948 г. - завочная формы), а таксама шляхам перападрыхтоую навуковых супрацоушкау (экстэрнат). На яе развщцё аказвалi уплыу эвалюцыя нарматыуна-прававога забеспячэння, палiтыка-упрауленчыя рашэннi дырэктыуных органау юравання, грамадска-палiтычныя працэсы, а таксама тэндэнцыи развiцця грамадскiх навук. Найбольшы iмпульс развiццю названай сютэмы у галiне фiлалагiчных навук i мастацтвазнауства надалi адкрыццё 1нстытутау мовазнауства i лiтаратуры i мастацтва, пашырэнне iх штатау, кадравага патэнцыялу, а таксама "дыскуая" па мовазнауству.
Эфектыунасць сiстэмы падрыхтоУкi навуковых кадрау у другой палове 1940-х гг. з'яулялась шзкай, што тлумачыцца наступнымi фактарамк складанасцямi з падборам аспiрантау, здольных да навукi, неарганiзаванасць навучальнага працэсу (слабы кантроль за даследчай работай, значная колькасць тэарэтычных дысцыплш), цяжкасцямi з падборам навуковых кiраУнiкоу, защкауленых у вынiковасцi работы маладых навукоуцау. Толью у
першай палове 1950-х гг. спуацыя пачынае выпрауляцца, аб чым сведчыць павелiчэнне абарон кандыдацюх ды-сертацый. Гэтаму спрыяла як паляпшэнне умоу ix напiсання (магчымасцi камандзiровак i палявых даследаванняу, лепшае камплектаванне бiблiятэк навуковымi выданнямi), так i актьшзацыя работы вучоных саветау. Разам з тым, да 1956 г. суккальшкам вучоных ступеней не было патрэбна друкаваць вынiкi сваix работ у навуковых выданнях, што таксама садзейшчала змяншэнню тэрмшау падрыхтоую дысертацый.
Л1ТАРАТУРА
1. Купревич, В.Ф. Академия наук Белорусской ССР: очерк истории и деятельности / В.Ф. Купревич. - Минск : Наука и техника, 1968. - 158 с.
2. Академия наук БССР / Н.А.Борисевич [и др.] ; под ред. Н.А.Борисевича. - Минск : Наука и техника, 1989. -234 с.
3. Академия наук БССР / Н.А.Борисевич [и др.] ; под ред. Н.А.Борисевича. - Минск : Белорус. сов. энцикл., 1979. - 598 с.
4. Токарев, Н.В. Академия наук БССР: годы становления и испытаний (1929 - 1945) / Н.В. Токарев. - Минск : Наука и техника, 1989. - 182 с.
5. Токарев, Н.В. Академия наук Белорусской ССР: годы восстановления и развития (1945 - 1991) / Н.В. Токарев. - Минск : Беларуская навука, 2016. - 247 с.
6. Соколов, Н.К. Партийное руководство подготовкой и воспитанием кадров высшей школы БССР / Н.К. Соколов. - Минск : Изд-во БГУ, 1978. - 143 с.
7. Галенчик, Н.И. Подготовка научных кадров в Белорусской ССР и их творческий вклад в развитие науки 1943-1965 гг. : дис. ... канд. ист. наук / Н.И. Галенчик ; Акад. наук Белорус. ССР, Ин-т истории. - Минск, 1970. - 241 л.
8. Корзенко, Г.В. Научная интеллигенция Беларуси в 1944—1990 г.г.: (подготовка, рост, структура) / Г.В. Корзенко. - Минск : Fico, А-СКАД, 1995. - 74 с.
9. Корзенко, Г.В. Подготовка научных кадров в Беларуси. Взгляд сквозь годы / Г.В. Корзенко. - Минск : Белорусское издательское Товарищество «Хата», 1998. - 166 с.
10. Цэнтральны Нацыяльны арх1у Нацыянальнай Акадэмп навук Беларуа (ЦНА НАНБ). - Ф. 1. Спр. 178. Арк. 84.
11. ЦНА НАНБ. - Ф. 1. Спр. 448. Арк. 209.
12. Навука у БССР за 40 год / В.Ф. Купрэв1ч [i шш.] ; пад рэд. В.Ф. Купрэв1ча. - Мшск, 1959. - 642 с.
13. Навука у БССР за 50 год / В.Ф. Купрэв1ч [i шш.] ; пад рэд. В.Ф. Купрэв1ча. - Мшск, 1969. - 658 с.
14. Жураусю, А.1. Беларускае мовазнауства у Акадэмп навук БССР / А.1. Жураусю, А.А. Крывщю. - Мшск : Навука i тэхшка, 1979. - 96 с.
15. 1нстытут лтратуры ¡мя Яню Купалы Нацыянальнай акадэмп навук Беларусь 1931 - 2006 / У. Гншамёдау [i шш.]. - Мшск, 2006. - 128 с.
16. Гаравая, А.А. Развщцё Ыстэмы вышэйшай фшалапчнай адукацын у Беларуа (1944-1961 гг.) : аутарэф. дыс. ... канд. пст. навук / А.А. Гаравая. - Мшск, 2009. - 22 с.
17. Гаравая, А.А. Узнауленне у Беларуа падрыхтоую спецыялютау вышэйшай квал1ф1кацы1 фшалапчнага юрунку (1944 -1956): стан i асабшвасщ / А.А. Гаравая // Веснк БДУ. Сер. 3. - 2008. - № 1. - С. 17-21.
18. Национальная академия наук Беларуси. Персональный состав / Комиссия Национальной академии наук Беларуси по истории науки. - 2-е изд. - Минск : Беларус. Энцыклапедыя, 1999. - 284 с.
19. ЦНА НАНБ. - Ф. 1. Спр. 96. Арк. 112.
20. Нацыянальны арх1у Рэспублш Беларусь (НАРБ). - Ф. 4п. Воп. 61. Спр. 49. Арк. 85.
21. НАРБ - Ф. 4п. Воп. 61. Спр. 91. Арк. 74.
22. ЦНА НАНБ. - Ф. 1. Спр. 605. Арк. 245.
23. НАРБ - Ф. 4п. Воп. 61. Спр. 411. Арк. 103
24. Хрошка // Весщ Акаэмп навук Беларуская ССР. - 1948. - №2. - С. 78-82.
25. ЦНА НАНБ. - Ф. 1г. Спр. 74. Б/н.
26. НАРБ - Ф. 4п. Воп. 81. Спр. 592. Арк. 118.
27. ЦНА НАНБ. - Ф. 1. Спр. 124. Арк. 25.
28. ЦНА НАНБ. - Ф. 1. Спр. 121. Б/н.
29. ЦНА НАНБ - Ф. 1. Спр. 125. Б/н.
30. ЦНА НАНБ. - Ф. 1. Спр. 631а. Арк. 412.
31. ЦНА НАНБ. - Ф. 1. Спр. 653 Т. 1. Арк. 427.
32. ЦНА НАНБ. - Ф. 1. Спр. 655. Т. 2 Арк. 244.
33. НАРБ. - Ф. 4п. Воп. 73. Спр. 75. Арк. 98.
34. ЦНА НАНБ - Ф. 1. Спр. 126. Арк. 196.
35. ЦНА НАНБ. - Ф. 1. Спр. 659. Арк. 324.
36. ЦНА НАНБ - Ф. 1г, Спр. 33. Арк. 284.
37. ЦНА НАНБ - Ф. 1. Спр. 156. Б/н.
38. ЦНА НАНБ - Ф. 1г. Спр. 127а. Б/н.
39. ЦНА НАНБ - Ф. 1г. Спр.98а. Б/н.
40. ЦНА НАНБ - Ф. 1г. Спр. 112. Арк. 54.
41. ЦНА НАНБ - Ф. 1г. Спр. 162. Арк. 70.
42. Аб становшчы i мерах палепшання падрыхтоую навукова-педагапчных кадрау праз астранутуру у Беларуская ССР // Камушст Беларусь - 1952. - №1. - С. 59-62.
43. НАРБ - Ф. 4п. Воп. 73. Спр. 131. Б/н.
44. Сталин, И. В. Экономические проблемы социализма в СССР / И.В. Сталин. - М.: Госполитиздат, 1952 г. - 96 с.
45. НАРБ - Ф. 4п. Воп. 73. Спр. 19. Арк. 379.
46. ЦНА НАНБ. - Ф. 1. Спр. 631. Арк. 293.
47. ЦНА НАНБ - Ф. 1г. Спр. 67. Арк. 53.
48. НАРБ - Ф. 4п. Воп. 73. Спр. 5. Арк. 266.
49. НАРБ - Ф. 4п. Воп. 73. Спр. 53. Арк. 595.
50. ЦНА НАНБ. - Ф. 1. Спр. 150. Арк. 120.
51. НАРБ - Ф. 4п. Воп. 73. Спр. 66. Арк. 369.
52. ЦНА НАНБ. - Ф. 1г. Спр. 111. Арк. 121.
53. Высшая школа: Основные постановл., приказы и инструкции / Сост. М.И. Мовшович. - М. : «Сов. наука», 1945. - 410 с.
54. ЦНА НАНБ. - Ф. 1. Спр. 655. Т. 3 Арк. 421.
55. Библиография диссертаций, защищенных в Белорусской ССР за 1945-1955 годы. - Минск : Изд-во АН БССР, 1958. - 87 с.
56. НАРБ - Ф. 4п. Воп. 47. Спр. 181. Арк. 491.
57. ЦНА НАНБ. - Ф. 1. Спр. 631. Т.1. Арк. 283.
58. НАРБ - Ф. 4п. Воп. 73. Спр. 71. Арк. 331.
Пастуту 13.05.2021
ПОДГОТОВКА УЧЕНЫХ В ОБЛАСТИ ЯЗЫКОЗНАНИЯ, ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЯ И ИСКУССТВОЗНАНИЯ В АН БССР (СЕРЕДИНА 1940-х - СЕРЕДИНА 1950-х гг.)
С.А. ЖУК
Анализируются направления восстановления и развития системы подготовки ученых в области филологических наук и искусствоведения в АН БССР в середине 1940-х - середине 1950-х г. Рассмотрена государственная политика в этом направлении, выявлены закономерности планирования и управления указанной системой. Показана эволюция форм и направлений обучения аспирантов, а также динамика защит диссертационных исследований.
Ключевые слова: организация науки, подготовка ученых, аспирантура, аттестация научных кадров, социальные и гуманитарные науки, планирование научного прогресса.
TRAINING OF THE SCIENTISTS IN THE FIELD OF LINGUISTICS, LETERARY STUDIES AND ART IN THE ACADEMY OF SCIENCES OF THE BSSR (mid-1940s-mid-1950s)
S. ZHUK
Analyzes the direction of recovery and development of the system of training of scientists in the field of Philology and arts in the Byelorussian SSR in the mid-1940s to mid - 1950s, is considered the state policy in this direction, the regularities of planning and management of the system. The article shows the evolution of the forms and directions of postgraduate students ' education, as well as the dynamics of dissertation research defenses.
Keywords: organization of science, training of scientists, postgraduate studies, certification of scientific personnel, social and humanitarian sciences, planning of scientific progress.
