Научная статья на тему 'ҚОЗОҒИСТОНДА ЎЗБЕК ТИЛИ ВА АДАБИЁТИ ФАНЛАРИНИНГ ЎҚИТИЛИШИ: БУГУНИ ВА КЕЛАЖАГИ'

ҚОЗОҒИСТОНДА ЎЗБЕК ТИЛИ ВА АДАБИЁТИ ФАНЛАРИНИНГ ЎҚИТИЛИШИ: БУГУНИ ВА КЕЛАЖАГИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
адабиёт / проза / тилшунослик / интерактив усуллар / адабий ёндашиш.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Ганиев Салимжан, Курбанов Ал-Бухорий Султанбекович

Ушбу мақолада Қозоғистон Республикасидаги ўзбек мактабларида она тили ва адабиёти фанининг ўқитилиши, ўзбек ёзувчилари меъросларининг берилиши, дарс услубида замонавий интерактив усулларни унумли фойдаланиш тўғрисида, она тили ва адабиёт фанларининг ўрганилиш жараёни ҳақида баён этилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҚОЗОҒИСТОНДА ЎЗБЕК ТИЛИ ВА АДАБИЁТИ ФАНЛАРИНИНГ ЎҚИТИЛИШИ: БУГУНИ ВА КЕЛАЖАГИ»

ЦОЗОГИСТОНДА УЗБЕК ТИЛИ ВА АДАБИЁТИ ФАНЛАРИНИНГ УЦИТИЛИШИ: БУГУНИ ВА КЕЛАЖАГИ

1Ганиев Салимжан, 2Курбанов Ал-Бухорий Султанбекович

1Ж.А.Ташенев номидаги университети философия фанлари буйича доктор PhD 2Узбек тили ва адабиёти укитувчисини тайёрлаш таълим дастури талабаси https://doi.org/10.5281/zenodo.11192771

Аннотация. Ушбу мацолада Козогистон Республикасидаги узбек мактабларида она тили ва адабиёти фанининг уцитилиши, узбек ёзувчилари меъросларининг берилиши, дарс услубида замонавий - интерактив усулларни унумли фойдаланиш тугрисида, она тили ва адабиёт фанларининг урганилиш жараёни %ацида баён этилади.

Калит сузлар: адабиёт, проза, тилшунослик, интерактив усуллар, адабий ёндашиш.

Аннотация. В данной статье будет рассказана информация по преподаванию узбекского языка и литературы в узбекских школах Республики Казахстан, а также рассказано об эффективном прохождении произведений писателей новыми методами.

Ключевые слово: литература, лингвистика, методика преподавание, методы обучение.

Abstract. This article will provide information on the teaching of the Uzbek language and literature in Uzbek schools of the Republic of Kazakhstan, as well as talk about the effective passage of the works.

Keywords: literature, methods, language, culture, training method of writers using new methods.

Барча илмий - амалий фанлар дунёни танишга, уша нарсалар хакида изланишига, одамнинг дунёвий карашларига караб белигаланади. Х,ар бир илм сохаси уз ахборотининг куплигига, изланадиган тадкикотларига кура ечимини топади. Тил ва адабиёт методикаси куплаган ахборотлар билан, яъни одамга таълукли булади. Одам боласини укитиш ва тарбиялаш - кайси вактда булса хам энг мукаммал уринни эгаллайди.

Дарс жараёнини тузиш мураккаб иш хисобланади. У синкретлик билим ва мехнатни талаб килади. Укитувчи дарсининг хар бир погонларида янгича усул-амаллар билан режалаган ва теория томонидан хам чукур билимга эга булиши - дарс мавзусининг максадига етишига алохида ёрдам беради.

Х,озирда ^озогистонда айрим мактабларда узбек миллатининг вакиллари учун узбек тили ва адабиёти дарсликлари утилади. ^озогистон Республикасининг Таълим ва фан министрлиги томонидан тасдикланган китоблардан унумли фойдаланилмокда. Умумтаълим мактабларининг 5-11 синф укувчиларига мулжалланган китобларда узбек тили ва адабиётининг барча сохалари тулик келтирилган. Тилнинг шаклланиш тарихи, узбек тилини яратишга хисса кушган олим-ёзувчилар, уларнинг ёзма манбалари китоб дарсликларида берилган. Умумтаълим мактабининг 5 синфига мулжалланган "Узбек тили" китобида адабий тил ва матн хакидаги дастлабки маълумотлар, сузларнинг тугри ёзилиши, имло коидалари, тиниш белгиларининг ишлатилиш уринлари, матн турлари, лексикология, суз туркумлари хакида , "Узбек адабиёти" китобида укув йили давомида бадиий асар хакида тушунчаларга эга булиб, Тумарис, Широк, Ойгул, Бахтиёр, Уч ога-ини ботирлар сингари кахрамонларнинг хаётий хиссиётлари билан танишади. Олис афсоналар садоси булимида "Сусамбил", узбек адабиёти ёзувчилари Анвар Обиджон, Х,амид Олимжон,

Миркарим Осимларнинг меърослари хакида булса, иккинчи булимида манавиятимиз дурдоналари булмиш Алишер Навоий, Саъдий Шерозий, Захириддин Мухаммад Бобур, Фуркатларнинг хаёти ва ижоди, рубоийлари билан танишади. Учинчи ва туртинчи булимларида эса Абдулла ^одирий, Х,амза Имонбердиев, Гофур Гулом, Ойбек, Эркин Вохидов, Уткир Х,ошимов сингари калами уткир ёзувчиларнинг хикояларини укиб, тахлил килишади. Юкорида айтилган шоир-ёзувчиларнинг меъросларини утиш жараёнида укитувчи замонавий усуллардан унумли фойдаланиш максададида "Адашган вокеалар" амалини кулланиш оркали асар матнидан олинган вокеаларни уз урнига туплайди. "Балик скелети" ёки "Фишбоун" усулида урганилаётган масалани балик расми асосида ёритиб беришлари керак. Бу ерда баликнинг боши - мавзу масаласи, устки тармоклари - асардаги тасвирлар, остки тармоклари - келтирилган далиллар, куйруги - асар хдкида укувчи уз фикрини билдиради.

Умумтаълим мактабининг 6 синфига аталган "Узбек тили" китобида узбек тилшунослиги сохасининг бошлангич маълумотларини узлаштиради, фонетика, лексикология, орфография ва орфоэпия, морфология булими буйича батафсил маълумотларга эга булади. "Узбек адабиёти" дарслигида халк огзаки ижоди намуналари, халк кушиклари.ю топишмоклар, эртаклар, унинг турлари, жанрлар ва адабий образлар хакида, ёзувчи-шоирлардан эса Худойберди Тухтабоев, Саид Ахмад, Мукимий, Зулфия, Одил Ёкубов, Абдулла ^аххор ва бошка ёзувчиларнинг мехнатлари билан танишиб, урганади. 7 синфнинг "Узбек тили" китобида нутк товушлари, сузлар, иборалар ва уларнинг грамматик белгилари жихатидан фарк килувчи гурухлари, матнлар юзасида ишлаш буйича топшириклар берилади, суз туркумларини матн ичидан ажратишни, матндан отларни топишни, олмош ва унинг турлари хакида маълумотга эга булиб, берилган топширикдан, матндан сузларни тахлил килиш каби амалларни бажаради. Масалан, китобнинг 26 бетида берилган 17-машкдан берилган гапларни кучириб ёзади, ундан кейин эса матндан олмошларни белгилап, гапдаги вазифасини аниклайди, ажратилган булакларни гурухларда изохлаб, топширикларни бажаради. Бу топширикларни бажаришда укувчининг мулокот маданиятини, сузлаш ва ёзиш билимлари олдинги уринга чикади. "Узбек адабиёти" китобида халк огзаки ижодидан, узбек адабиёти тарихидан, янги узбек адабиётининг кимматбахо меъросларини укиб урганади. Атойининг газаллари, Навоийнинг "Сабъаи сайёри", Турди Фарогийнинг газалларидан, Увайсийнинг, Ниёзийнинг, ^одирийнинг, Мухаммад Юсуфнинг шеърий тупламларидан бахраманд олади. Шеър санъатининг жанрлари билан танишиб, тахлиллар килади. ^ушимча билимларини ошириш максадида, тарбиявий-манавий кечаларини ташкилот этиб, Навоийхонлик, газалхонлик каби беллашувларда иштирок этишади.

Шунингдек 8 синфга аталган "Узбек тили" фанидан кадимги туркий ёзувлар, узбек ёзуви, ёзувларнинг шаклланиш тарихи, ёзма ёдгорликлар хакидаги маълумотларга эга булади. "^адимги туркий ёзувлар - тилимиз асоси" мавзусини утиш борасида "ассоциация" усули асосида она тилига хос хусусиятларни туплаштиради. "Венн диаграммаси" усулини фойдаланиб, адабий тил билан халк тили уртасидаги фаркни топиб, ухшаш томонларини ёзади. "Узбек адабиёти" укувлигида "Кунтугмуш" достонидан бошланиб, туркий халкларга мерос булган ^утадгу билиг, Мухаббатнома, Сухайл ва Гулдурсун, Лутфийнинг, Навоийнинг, Мохларойим Нодиранинг газаллари билан, Мирзо Улугбек хамда Максуд Шайхзоданинг хаёти ва ижоди берилган. Укувчиларга дарслар кизикарли булишлари учун "Мирзо Улугбек" фожиасидан парчалар берилган. Бу мавзуни утишда увувчилар орасидан

катнашyвчилар танлаб олиниб, 'псарни жонлантириш" усули оркали берилгган рyлларга мослаб кyринишларини намойиш этишади. Дарс Укyвчиларга кизикарли, китобдан укиганини жонли ижорда кури6 тамоша килиш, мантикий yйлашларини, нутк маданиятини, сахна олдида эркин гапиришга ундайди. Китобнинг иккинчи кисмида тариxий хдкикатларни гапирувчи роман-асарлар авторлари Усмон Носирнинг "Нил ва Рими" , Aскад Мyxторнинг "^уркокликнинг тулови" (Чинор романидан парча), Саид Ax,маднинг "Уфк" романидан парча, Тура Сулаймоннинг "Илтижо", "Aрмон", "Гул бир ён, чаман бир ён" каби мерослари укиб урганилади. Узбек адабиётининг эрка кизи Х,алима Худойбердиеванинг "Дориломон кунлар келди", "Бегим, сизни xyдойим", "Шунчаки" каби шеърлари берилиб, укувчи калбига шодлик сийлайди.

9 синфнинг "Узбек тили" дарслигида она тили сифатида алока тили ва билим олиш воситаси сифатида укитишни, суз, суз бирикмалари, гапларнинг матн хосил килишдаги xизматини танитиш, тил бирликларининг узига xос xyсyсиятларини ажратишни, тил фаолияти давомида огзаки ва нутк меъёрларини узлаштиришни урганади. Дарслик давомида укувчилар дунё тиллари хакида маълумотларга эга булади, хозирги кундаги энг-кенг таркалган тилларнинг этимологияси ва xалкининг урф-одати билан якиндан танишади. Шунингдек дарс давомида берилган матн ва бошка топширикларни бажариш борасида укувчилар богловчилар, унинг турлари, содда ва кушма гаплар, турлари, нисбий сузлар, эга ва кесим, тобе гаплар, кумакчи ва юкламалар, лексик-грамматик воситаларнинг коидаларини урганиб, матн ичида келган холда ажратиб олишни урганишади. Ушбу синфнинг "Узбек адабиёти" китобида билим олувчи ёшлар буткунлар адабиётнинг энг сара асар хамда достонлари билан танишиб, бадиий адабиётларда тасвирланган серкирра ва таъсирли булган асарларни укиб, улардаги кахрамонларнинг бошидан кечган вокеаларини псиxологик томонлама тахлил килишади. Укув йилнинг бошида "Aлпомиш" достони билан танишади. Дарсликда берилган достонни укиб тугатганидан кейин куйида курсатилган методлар оркали топширикларни бажаришади:

?! ш Я i«

l o\

• I ь

3

3 2 J* * »f о

S

*

3-

с «

It а

sr f-

:Í\

Л

m и :Í\

Й1

1. ♦ ДкяггЛ цужт*»; l<jhmrpor зли uwmo yvyrr Ун пяти vpvr.au? Бойб^рн ва Бойсари киылар?

2. Вяйлорго rífcлпрля г;лттдпй «xypvnr« тфрсопглди? С-абабшш изохланг.

3. Ака YKj-iapMiiHj' биш upjy.iapu кандаа? Cli.iiiiiHJ ч|», |{|п]к1ппд ипеаяпттг блхтлм Булптпигл влияли таъсир к^рсатадп?

1. Достоидаги Шохяхардоп тптряяггпг ролл кппдай?

2 Дш-гсшна «Ок>< 'in пи ■■ в ni ir ii» у су л и ощкли таклил ки.ттгпт.

»I

i; з 5 И

йш

еа t übг*

Я

1_U

1. Асартан х,азцрги ну ада хаас fa лодаарблнхоаи иу|-;<ггмлглм фнкрлнрни rouufi, л/ХеЛат» усулнни тфл.тпгтг. Достоп гпягиттп япичллггг.

2, Допил \,u;kj.ii'u длсглаОкк фнкрллриш нанм в.'5 rlanutfa.ru .tr.ce* упули пркллм iipmmtr.

Расм - №1. "Алпомиш" достони буйича дарсликда берилган топширик.

Китобнинг бундан кейинги булимларда туркий халклар маданияти тарихида хам, жахон тарихи тараккиётида хам мухим урин тутган Захириддин Мухаммад Бобурнинг хаёти ва ижоди, "Бобурнома" мемуар асари билан танишади. Шунингдек йил давомида Алишер Навоийнинг "Фарход ва Ширин" достони, Амирийнинг, Завкийнинг, Аваз Утарнинг, Омон Матжоннинг газаллари ва шеърий тупламлари, Тохир Маликнинг "Сунги ук" киссаси, Шавкат Рахмон, Усмон Азим, Абдували ^утбиддин, Азиз Саид сингали шоир-ёзувчиларимизнинг меросларини укиб урганишади.

10-11 синфнинг "Узбек тили", "Узбек адабиёти" дарслигини укиб-урганиш мобайнида йил буйи укувчининг бучида функционал саводхонликларини такомиллаштиради, тил ва адабиёт хакида шаклланган билимлари асосида нуткий фаолиятнинг барча куринишларни, яъни тинглаш, сузлаш, укиш ва ёзиш буйича укувчиларда нутки фаол ижодий шахс сифатида ривожлантиришга йул очади. Адабиёт дарсликларида туркий халкларига мерос булган Юсуф Х,ос Х,ожиб, Ахмад Югнакийнинг асарлари ва газаллари билан танишади. Алишер Навоийнинг "Х,амса", "Лайли ва Мажнун", "Сабъаи Сайёр" достонларидан парчаларни укиб, сахна куринишларини курсатиш оркали дарсни мустахкамлайди. Шунингдек, узбек адабиёти фани урганаётган асарларнинг гоявий-бадиий мазмунини, ижтимоий-тарихий хамда манъавий-эстетик жихатларини хисобга олган холда тахлил килишга кодир, мантикий фикрлай оладиган, узини ривожлантириш ва уз-узини такомиллаштириш устида тинимсиз мехнат килишга тайёр инсонни, унинг маънавий кадриятларини шакллаштиришда ёрдам беради.

Миллатнинг эстетик савиясини юксалтиришга, халкнинг маънавий талаб-эхтиёжларини таъминловчи бадиий баркамол асарлар яратган ёзувчи-шоирларимиздан кам эмасмиз. Бизнинг хавас килса арзийдиган буюк тарихимиз бор. Х,авас килса арзийдиган улуг аждодларимиз бор. Х,авас килса арзийдиган буюк келажагимиз, буюк адабиётимиз ва санъатимиз хам албатта булади.

^озогистон Республикасида узбек халкининг уз она тили ва адабиётини укиб урганишига чин юракдан мехнат килиб келаётган устозларимизга, шунингдек юртбошимизга ташаккур айтамиз. Бугунда ^озогистоннинг Чимкент шахрида Жумабек Ахмет угли Ташенев номидаги университетида "Узбек тили ва адабиёти укитувчисини тайёрлаш" таълим дастури асосида 130-га якин талаб мана шу касб эгаси, она тили ва адабиёти фани укитувчиси сохасида уз билимларини олиб келмокда. Шу каторда университет бошчилилига, хамда Шахло Джамаловна, Салимжан Абдухалилович, Азадахан Мубараковна, Рихси Апсаматовна каби устозларимизга талабалар номидан миннатдорчилигимизни билдирамиз. Бизга, ёш авлодга узбегимизнинг миллий кадриятларини ургатишда килган мехнатларингиз ривожини берсин дегим келади.

ФОЙДАЛАНГАН АДАБИЁТЛАР

1. Умумтаълим мактабларининг 5-11 синфлари учун "Узбек тили", "Узбек адабиёти" китоблари, Алматы: Жазушы, 2019 йил

2. https://tashenev.edu.kz/

3. https://www.gov.kz/memleket/entities/edu/press/article/details/133632?lang=kk

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.