Научная статья на тему 'ОНА ТИЛИ ДАРСЛИКЛАРИ ТАКОМИЛЛАШМОқДА'

ОНА ТИЛИ ДАРСЛИКЛАРИ ТАКОМИЛЛАШМОқДА Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
136
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ДАРСЛИК / АНЪАНАВИЙ ДАРСЛИК / ТАКОМИЛЛАШГАН ДАРСЛИК / МАқСАД / ОғЗАКИ НУТқ / АXБОРОТ ТEXНОЛОГИЯЛАРИ / МАТН / ШАКЛ ВА МАЗМУН / СЎЗ қЎЛЛАШ МАҲОРАТИ / УСЛУБИЯТ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Усманова З.И.

Она тили дарсликдари таълим мазмуни амалий характер касб этмоқда. Жаҳоннинг илғор тажрибалари ўзлаштирилмоқда. Машқ ва топшириқлар изчил фарқланган. Маърифий матнлар кўлами ортиб, полифоник хусусияти сезиларли даражада кучаймоқда. Ўқитиш усулининг когнитив-прагматик даражаси ўсаётганлиги эътиборга молик.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

NATIVE LANGUAGE TEXTBOOKS ARE BEING IMPROVED

The content of textbook in the native language is becoming more practical. The best practices of the world are being mastered. Exercises and assignments were consistently differentiated. Enlightenment texts are growing in size and polyphonic. It is noteworthy that the level of cognitive-pragmatic approach to teaching is growing.

Текст научной работы на тему «ОНА ТИЛИ ДАРСЛИКЛАРИ ТАКОМИЛЛАШМОқДА»

Усманова З.И.

Чирчиц давлат педагогика институти тарих ва тиллар факултети узбек тили ва адабиёти йуналиши I курс магистранти

ОНА ТИЛИ ДАРСЛИКЛАРИ ТАКОМИЛЛАШМОВДА

Аннотация: она тили дарсликдари таълим мазмуни амалий характер касб этмоцда. Жауоннинг илзор тажрибалари узлаштирилмоцда. Машц ва топширицлар изчил фарцланган. Маърифий матнлар кулами ортиб, полифоник хусусияти сезиларли даражада кучаймоцда. Уцитиш усулининг когнитив-прагматик даражаси усаётганлиги эътиборга молик.

Калит сузлар: дарслик, анъанавий дарслик, такомиллашган дарслик, мацсад, оззаки нутц, ахборот технологиялари, матн, шакл ва мазмун, суз цуллаш мауорати, услубият.

Usmanova Z.I. master's degree Faculty of History and Languages Chirchik State Pedagogical Institute

NATIVE LANGUAGE TEXTBOOKS ARE BEING IMPROVED

Annotation: the content of textbook in the native language is becoming more practical. The best practices of the world are being mastered. Exercises and assignments were consistently differentiated. Enlightenment texts are growing in size and polyphonic. It is noteworthy that the level of cognitive-pragmatic approach to teaching is growing.

Key words: textbook, traditional textbook, improved textbook, purpose, oral speech, information technology, text, form and content, word usage, methodology.

Х,озирги дунё таълимига эътибор каратсак, унда, асосан, болани хаётга тайёрлаш асосий вазифа сифатида белгиланган. Синфда утирган хар бир боладан келажакда тилшунос ёки шу сохага якин касб эгаси чикмаслиги мумкин, лекин хар жихатдан соFлом, уз фикрига эга булган, маънавий дунёкараши кенг, уз фикрини оFзаки ва ёзма тарзда равон ифода эта оладиган авлодни тарбиялаш хрзирги кун таълимининг бош максадидир. Таълим тизимида ушбу максадни амалга оширишда дарсликлар мухим ахамиятга эга. Дарсликларнинг тузилиши, уларда берилаётган назарий маълумотлар укувчи ёши ва узлаштириш даражасига кай даражада мувофиклиги тилшуносликнинг мухим масалаларидан биридир. Жумладан, укувчиларда янги мавзу буйича билим, куникма ва малака хосил килиш учун катор машклар, берилган маълумотларни узлаштира олганликларини текшириш максадида дарсликда савол ва топшириклар илова килинади.

2019 йилга кадар ишлаб чикилган она тили дарсликларида, асосан, назарий маълумотларга эътибор каратилган. Тилшуносликнинг фонетика, орфоэпия, орфография булимлари 5-синфда, морфемика ва морфология булимлари эса 6-7 синфларда, синтаксис ва фразеология булимлари 8-синфда, кушма гаплар синтаксиси ва пунктуатция булимлари 9-синфда, услубият 10-синфда, нутк маданияти эса 11-синф дарсликларида уз аксини топган. Шу билан бирга укувчилар боскичма - боскич расмий иш коFOЗлари билан хам таништириб борилади. Ушбу дарсликларда укувчиларга кенг куламли назарий маълумотлар берилган. Бу эса укувчиларнинг грамматика буйича билимларини кенгайтиради ва мустахкамлайди, укувчини ОТМга кириш имтихонларига хар жихатдан тайёрлайди. Укувчининг назарий билимлари кенг булгани кувонарли хол, албатта. Лекин масаланинг иккинчи томони борки, бу OFзаки нутк муаммоси. Укувчи хар жихатдан грамматикани мукаммал билиши мумкин, аммо уни бошка одамларга хам етказа олиши, фикрларини баён этишда содда ва аник ифодалардан фойдаланиши хам мухим ахамият касб этади.

Дарсликдаги машкларда изчиллик булиши шарт. Тахлил килиш учун берилган мисоллар хам хар хил асарлардан олинмай, айнан бир асар юзасидан берилса, укувчи шу асар хакида кискача маълумотга эга булади. Миллий дарсликлар тизимини ишлаб чикиш сохасида хозирда сезиларли ишлар амалга оширилмокда. Бу борада биринчи кадам сифатида М. Крдиров, Х,.Неъматов, М.Абдураимова, Р.Сайфуллаева ва Б.Менглиевлар муаллифлигидаги янги тахрирдаги она тили дарслигини келтиришимиз мумкин. Дарсликдаги энг асосий янгиликлар куйилаётган масалани машк ва топшириклар асосида фарклаб ечиш, мумтоз матнлар билан укувчини таништириш, миллий адабиёт хазинамизнинг сарчашмаларидан янги авлодни хабардор килиш ва шу оркали уларда миллий Fурур, ифтихор туЙFуларини шакллантириш, дарсликда келтирилган айрим тарихий сузларнинг маъноларини луFатлар ёрдамида излаб топиш оркали болани изланишга ундаш, замонавий ахборот технологиялари, интернетдан окилона ва максадли фойдалана олиш маданиятини шакллантириш ва ривожлантириш, жамиятда булаётган узгаришлардан хабардор килиш, янги инновацион педагогик технологияларни куллаган холда янги ноанъанавий дарс шакллари ва методларини ишлаб чикиш масалаларининг кундаланг куйилганидир. Ушбу дарсликда боланинг OFзаки нуткига алохида эътибор каратилган. Машк ва топширикларнинг шартлари хам шунга мувофик тарзда "насрий баён килишга тайёрланинг", '^заки нутк танловини утказинг", "энг таъсирчан сузлар луFатини тузинг", "чиройли OFзаки хабар етказинг", "хулосангизни синфда мухокама килинг", "матн мазмунини киска жумлада ифодаланг", "тушунчангизни аудио ва видеоёзув шаклида ифодаланг" каби вазифалар билан бойитилган. Машк ва топшириклардаги берилган гапларнинг хам битта асардан олингани дарсликнинг кийматини янада оширади. Чунки укувчи битта асарнинг турли уринларидан олинган гапларни укир экан, уларни

беихтиёр тахлил килади. Кайсидир жумла боланинг фикрини узига тортади. Асарни тулик укиб чикиши учун туртки булади.

Маълумки, бадиий асар укиш укувчи суз бойлигини оширишда, маънавий дунёкарашининг кенгайишида, турли нутк вазиятларида сузларни уз урни ва вактида куллай олиш махоратини шакллантиришда бекиёс ахамият касб этади. Бу эса укувчи шахсининг маънавий камолотида мухим восита булиб хизмат килади. Шунинг учун хам дарсликда б ерилаётган парчалар хар томонлама укувчи ёши ва психологиясига мос тушиши, унинг лисоний бойлигини янада орттириши, укувчи шахси учун кийинчилик туFдирмаслиги лозим. Дарсликда берилган "Фил хикояти", "Хунар хосияти", "Амир Темур ва меъмор", "Тилшунос ва кайикчи", "Бир сахифа шархи" каби унлаб матнлар борки, улардан укувчиларнинг мантикий фикрлаш доирасини устириш ва хаётга булган карашларини аниклашда фойдаланиш мумкин. Бундан ташкари, юкоридаги матнлардан укувчиларни ПИСА халкаро тадкикотларига тайёрлашда хам материал сифатида фойдаланиш мумкин.

Дарсликнинг яна бир мухим жихати шундаки, унда назорат ишлари ва уларнинг тахлилига хам алохида эътибор каратилган. Назорат иши дарсларида назорат тури белгилаб куйилган. Машк ва топшириклар хам белгиланган назорат туридан келиб чиккан холда тузилган. Бу эса дарс жараёнида укитувчи ва укувчилар учун катор кулайликларни юзага келтиради.

Укувчилар 9-синф она тили дарслигида "Кушма гаплар синтаксиси" ва "Пунктуатция" булимлари юзасидан билимга эга буладилар. Амалдаги дарслик 2019 йилда нашр этилган булиб, унинг муаллифлари Н.Махмудов, А.Нурмонов, А.Собировлардир. Мазкур дарсликда укувчилар кушма гаплар ва уларнинг турлари, кучирма гапли кушма гаплар, матн ва унинг турлари, тиниш белгилари ва уларнинг кулланилиши юзасидан назарий маълумотларга таянган холда машк, топширик ва саволларга жавоб топадилар. Дарслик янги матнлар ва луFатлар билан бойитилган. Кушма гаплар учун ма хсус колиплар ишлаб чикилгани мавзуларни тушунтириш ва укувчилар томонидан узлаштирилишида анча кулайликларни юзага келтирган. Бундан ташкари дарсликда матн тушунчаси ва унинг тахлилига, матн турларига к енг урин ажратилган.

Шу уринда айрим тавсияларни айтиб утмокчи эдим. Дарсликда кушма гап турлари ва уларнинг хар бирини боFловчи воситалар хакида батафсил маълумотлар берилган. Лекин уларнинг кайси нутк услубида купрок ишлатилиши хакида маълумотлар йук. Таъкидлаш жоизки, укувчилар 8-синф она тили дарслигида нутк услублари хакида маълумотга эга булганлар. Шунинг учун укувчини суз куллаш билан боFлик малакаларини ривожлантириш максадида боFловчи воситаларни кайси нутк услубида кулланилиши юзасидан хам машклар лозим.

9-синф укувчиси хам мактабда битирувчи синф хисобланади. Шуни хисобга олган холда, дарсликда жамиятда янги пайдо булаётган турли касблар хакида тушунчалар берувчи янги матнлар билан бойитиши максадга

мувофикдир. Бу билан укувчиларга хали жамиятда кенг тараккий этиб улгурмаган касблар хакида тушунча берилади ва уларни касбга йуналтириш буйича сезиларли ижобий узгаришлар содир булади. Тан олиш керакки, замонамизнинг айрим ёшлари она тили дарсликларини ОТМга кириш имтихонларида мажбурий фан сифатида жорий этилганлиги туфайлигина мукаммал урганиш шарт деб хисоблайдилар. Ёшларни купрок тиббиёт, психология, компютер техникалари кизиктиради. Укувчилар тилшуносликни факат грамматикага асосланган фан сифатида кабул килмасликлари учун айнан 9-синф она тили дарсликларида тилшуносликнинг нейролингвистика, компютер лингвистикаси, психолингвистика, когнитив лингвистика, математик лингвистика каби янги сохалари хакида маълумотлар б ериш лозим. Дунё тиллари, дунё мактаблари, уларнинг таълим тизими, одам ва унинг саломатлиги, хайвонот ва усимликлар дунёси хакидаги кизикарли фактлар билан дарсликдаги машклар доирасида укувчиларни таништириб бориш, уларни тилшуносликка булган мухаббатини янада оширади. Тавсия сифатида куйидаги фактларни келтиришимиз мумкин.

Жахон мактаблари хакида:

- Россияда биринчи мактабни Петр I ташкил килган ва унда факат уFил болалар укишган;

- Америка укувчилари биринчи синфда дарс бошлашдан олдин, "Ватанимга содикман", деб касамёд килишади;

- Чехияда энг ёмон бахо - "5", энг аъло бахо - "1" экан;

- Норвегияда болалар 8-синфгача бахоланмас экан;

- Х,индистонда болалар 4 ёшдан мактабга боришади. Шунингдек, Х,индистон мактаблари энг куп укувчиларни баFрига олиши билан машхур. Айрим мактабларда укувчилар сони 28 мингтагача етади;

- Финландия мактабларида дарс утишда укитувчига ёрдамчи хам катнашади. Шунингдек, укувчилар хар кандай об-хавода хам танаффусда синфдан ташкарига чикишга мажбур;

- Хитой мактабларида дарс бошланишидан олдин укитувчи ва укувчилар биргаликда бадантарбия килишга мажбур;

- Японияда укув йили Сакура гуллаган пайтдан бошланади. Япон мактабларида ошхона булмайди. Мактабда ручка урнига калам ишлатилади. Шунингдек, Япон мактабларида умуман "иккичи" укувчи булмайди.

- Куба мактабларида укувчилар кишлок хужалиги ишларига ургатилади;

- укувчиларга форма кийдириш биринчи булиб Ангиляда уйлаб топилган.

Дунёнинг машхур ишбилармонлари хакида маълумотлар келтириш хам ижобий натижа беради. Чунки укувчиларни машхур одамларнинг кандай килиб бизнесни бошлагани ва натижага эришиш йулида курган кийинчиликлари кизиктиради. Бу хам айрим ёшларнинг тадбиркорлик фаолиятини бошлашида мотивация булиб хизмат килади. Юкоридаги фикрларга таянган холда айтмокчиманки, 9-синф она тили дарслигининг

асосий мавзу - мундарижасидан укувчини касбга йуналтиришга каратилган маълумот ва матнларга купрок урин бериш лозим.

10-синф она тили дарслиги икки кисмдан иборат булиб, унда укувчиларга миллий тил ва адабий тилнинг пайдо булиши, улардаги фаркли ва ухшаш жихатлар, нутк услублари, тил ва нутк бирликларидан услубиятда туFри фойдалана олиш, кушимчалар услубияти каби бир канча мавзулар тушунтирилади. Дарсликдаги асосий янгилик сифатида хар бир тил бирлигининг маълум нутк услубида кай тарзда ишлатилиши, сузларнинг услубий хосланишига алохида эътибор каратилганлигини келтириш мумкин. Дарсликда, асосан, А.Хожиевнинг "Узбек тили синонимларининг изохли луFати"дан фойдаланилган. Хар бир мавзу якунида битта сузнинг турли маънолари келтирилган. Кайси нутк услубида фойдаланиш уринли булиши хакида батафсил маълумотлар берилган. Дарсликнинг иккинчи кисмида Озод Шарафиддиновнинг "Биринчи мужиза" ва филология фанлари доктори, профессор Б.Менглиевнинг "Глобаллашув: Тиллар тараккиёти ва таназзули " мавзуларидаги фикрлари диккатга сазовордир. Укувчилар ушбу матнларни укир экан, уларда илгари сурилган фикрлар оркали китобга, бадиий адабиётга мехр куяди. Она тилимиз ва унинг тараккиёти, тилимизнинг софлиги, яшовчанлиги, дунё тиллари орасида тутган урни хакида атрофлича фикр юритишга харакат килади.

Шунингдек, ушбу дарсликда биз учун янги булган "Кухна сузлар" атамаси киритилган. Бу атама аслида янги емас. У 5-синф дарслигида "Эскирган сузлар" мавзуси остида берилган. Эскирган сузлар икки турга булинади:

1.Тушунча ва суз бирга эскиради (историзмлар) ва умумистеъмолдан чикиб кетади. Паранжи, чиммат, кутидор, парвоначи каби. Бу сузлар хозирда факат тарихий асарларда уша давр рухини гавдалантириш учунгина кулланилади.

2.Тушунча сакланиб колади, аммо суз эскиради ва бу суз урнини янгиси эгаллайди (архаизмлар). Миршаб, зиндон, даст, мужгон каби сузлар. Бу сузлар ифодалаган тушунчалар мавжуд, лекин суз давр такозоси билан эскириб урнини янги сузлар эгаллаган.

Энди дарсликда келтирилган кухна сузининг луFавий маъносига эътиборимизни каратсак. Кухна - (форсча - ески, кадимги) 1. Узок утмишдан давом этиб келаётган; кадимий. Менинг куз унгимда жонланар тарих, Гамлардан тукилган шу кухна олам (А.Орипов "Рухим")

2. Эскириб путурдан кетган; эски. Дераза олдида кухна стол. Бериги дераза ёнида диван. (М.Мухамедов "Кичик гарнизон")

Ижодий ишларнинг янги тури сифатида эссе ёзиш хакида дарсликда батафсил маълумотлар ва эссе ёзиш йул - йуриклари курсатиб утилган. Укувчилар учун эссе дан намуналар келтирилган.

Мавзу буйича олинган билим ва куникмаларини синовдан утказиш максадида укувчиларга мавзулар доирасида тест топшириклари хам хавола этилади. Укувчи бу топширикларни бажариш жараёнида матн ёки мавзуни

кай даражада узлаштирганини узи мустакил равишда синовдан утказиши мумкин.

Дарсликда "Махмуд Газнавий ва Аёз", "Умр шундай кечади", "Вакт кадри", "Ярим соат" каби матнлар берилганки, укувчилар матнни укиш давомида мантикан фикрлайдилар, уз фикрларини изохлашга уринадилар.

Бу хам она тили фанининг хозирги кундаги бош максадига айланган укувчи OFзаки нуткини ривожлантириш борасидаги ижобий силжиш булди.

Она тили таълимининг сунгги 11-синфлар учун мулжалланган дарслиги нутк маданиятига баFишланган. Дарсликда тил ва нутк диалектикаси, нуткнинг сифатлари, куринишлари, талаффуз ва имло меъёрлари, суз куллаш билан боFлик меъёрлар, баркарор бирикмалардан нуткда уринли фойдалана олиш маданияти каби масалаларга алохида эътибор каратилган. Дарсликда маданий нуткнинг барча коммуникатив сифатлари хакида батафсил маълумот берилган. Нуткнинг туFрилик, аниклик, мантикийлик, ифодалилик, бойлик, софлик, жуялилик каби мухим жихатлари алохида мавзуларда ёритилган, уларга мос равишда машк, топширик ва саволлардан фойдаланилган. Мазкур дарсликда юкорида саналган сифатларга боFлик тарзда нутк маданиятининг икки боскичи фаркланади, яъни нуткда туFрилик сифатининг мавжудлиги нутк маданиятининг биринчи боскичи хисобланади, нуткда колган бошка сифатларни хам мужассамлаштириш эса нутк маданиятининг иккинчи - олий боскичи саналади 2

Хулоса урнида шуни айтиш жоизки, мактаб дарсликлари укувчи ёш психологияси ва ёш хусусиятларидан келиб чиккан холда уларнинг кизикишларига мос равишдаги матнлар билан бойитилиши лозим. Дарсликда берилган матнлар, машклардаги мисол тарикасидаги гаплар, топшириклар хам укувчига янги маълумот бериши, шу билан бирга укувчини узига жалб эта олиши керак. Х,озирги жадаллик билан ривожланаётган даврда укувчиларнинг аклий салохияти хам даврга мос равишда тез ривожланяпти. Мактаб дарсликлари укувчи учун кизикарли хаёт дарслигига айлангандагина биз олдимизга куйган максадга эришган буламиз. Бу йулда хормай-толмай ижод килаётган тилшунос олимларимизга машаккатли ишларида омад ва зафарлар тилаб коламиз!

Фойдаланилган адабиётлар руй^ати:

1. Qodirov M., Ne'matov H., Abduraimova M., Sayfullayeva R., Mengliyev B. Ona tili. Umumiy o rta ta'lim maktablarining 8-sinfi uchun darslik. -T.: Cho lpon nomidagi NMIU, 2019.

2. Mahmudov N., Nurmonov A., Sobirov A. Ona tili. Umumiy o'rta ta'lim maktablarining 9-sinfi uchun darslik. -T.: Tasvir, 2019.

3. Mahmudov N., Sobirov A., Odilov Y., Ziyodullayeva G. Ona tili. Umumiy o'rta ta'lim maktablarining 10-sinfi uchun darslik. -T.: "Ozbekiston milliy ensiklopediyasi" Davlat ilmiy nashriyoti, 2017.

4. Mengliyev B., Toshmirzayeva Sh., Atoyeva S., Majidova S., Mannopova D. Ona tili. Umumiy orta ta'lim maktablarining 10-sinfi uchun darslik. -T.: Oqituvchi NMIU, 2020.

5. Mahmudov N., Odilov Y., Ziyodullayeva G. Ona tili. Umumiy o'rta ta'lim maktablarining 11-sinfi uchun darslik. -T.: "Ozbekiston milliy ensiklopediyasi" Davlat ilmiy nashriyoti, 2018.

6. Mengliyev B., Toshmirzayeva Sh., Atoyeva S., Majidova S. Ona tili. Umumiy o'rta ta'lim maktablarining 11-sinfi uchun darslik. -T.: Oqituvchi NMIU, 2020.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.