Научная статья на тему 'ОНА ТИЛИ ТАЪЛИМИДА ГРАММАТИК ТУШУНЧА, МАШҚ, САВОЛ ВА ТОПШИРИҚЛАРНИНГ БЕРИЛИШИГА ОИД ЎҚУВ МАТЕРИАЛЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ПЕДАГОГИК МУАММО СИФАТИДА'

ОНА ТИЛИ ТАЪЛИМИДА ГРАММАТИК ТУШУНЧА, МАШҚ, САВОЛ ВА ТОПШИРИҚЛАРНИНГ БЕРИЛИШИГА ОИД ЎҚУВ МАТЕРИАЛЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ПЕДАГОГИК МУАММО СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
1291
71
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
машқ / топшириқ / дарслик / ибора / Абу Наср Форобий / Европа тилшунослиги / агрегатлар / Алишер Навоий / Exercise / task / textbook / phrase / Abu Nasr Farobi / European linguistics / aggrements / Alisher Navoi.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Зиёдахон Илхомжон Қизи Усманова, Б. Р. Менглиев

Ушбу мақолада дарсликларда мавжуд бўлган машқ ва топшириқларни фарқлаш она тили таълими олдида турган долзарб муаммолардан бири эканлиги таъкидланган, уларни такомиллаштириш бўйича аниқ кўрсатмалар берилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

IMPROVING GRAMMAR CONCEPTS, EXERCISES, QUESTIONS AND ASSIGNMENTS IN NATIVE LANGUAGE TEACHING AS A PEDAGOGICAL PROBLEM

This article provides clear guidelines how to differentiate and improve the listed exercises and tasks from the current issues facing Native Language education. The textbooks provide specific recommendations for exercises and assignments.

Текст научной работы на тему «ОНА ТИЛИ ТАЪЛИМИДА ГРАММАТИК ТУШУНЧА, МАШҚ, САВОЛ ВА ТОПШИРИҚЛАРНИНГ БЕРИЛИШИГА ОИД ЎҚУВ МАТЕРИАЛЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ПЕДАГОГИК МУАММО СИФАТИДА»

ОНА ТИЛИ ТАЪЛИМИДА ГРАММАТИК ТУШУНЧА, МАШЦ, САВОЛ ВА ТОПШИРЩЛАРНИНГ БЕРИЛИШИГА ОИД УЦУВ МАТЕРИАЛЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ПЕДАГОГИК МУАММО СИФАТИДА

Зиёдахон Илхомжон кизи Усманова

ТВЧДПИ узбек тили ва адабиёти йуналиши 2-курс магистранти

Илмий рахбар: Б. Р. Менглиев

Ушбу маколада дарсликларда мавжуд булган машк ва топширикларни фарклаш она тили таълими олдида турган долзарб муаммолардан бири эканлиги таъкидланган, уларни такомиллаштириш буйича аник курсатмалар берилган

Калит сузлар: машк, топширик, дарслик, ибора, Абу Наср Форобий, Европа тилшунослиги, агрегатлар, Алишер Навоий

IMPROVING GRAMMAR CONCEPTS, EXERCISES, QUESTIONS AND ASSIGNMENTS IN NATIVE LANGUAGE TEACHING AS A PEDAGOGICAL

PROBLEM

This article provides clear guidelines how to differentiate and improve the listed exercises and tasks from the current issues facing Native Language education. The textbooks provide specific recommendations for exercises and assignments.

Keywords: Exercise, task, textbook, phrase, Abu Nasr Farobi, European linguistics, aggrements, Alisher Navoi.

Илмий, илмий-методик манбаларда грамматик тушунча, машк, савол ва топширик тушунчаси турлича талкин килинади. Жумладан, Узбекистан миллий энсиклопедиясида машк атамасига шундай таъриф берилади.

Машк - бирор фаолиятни пухта узлаштириш ёки сифатини яхшилаш максадида уни куп марта такрорлаш. Машк таълимда куникма ва малакалар хосил килишда мухим урин тутади. Машкнинг самарали булиши учун унга онгли равишда ёндашиш, шу жараённи бажаришда мавжуд шароитни хисобга олиш, йул куйилган хато, камчиликларни англаш ва уларни тузатиш йулларини билиш керак. Бунда оддий харакатдан аста-секин мураккаб харакатни бажаришга утиш, такрорлаш вактларини тугри таксимлашнинг ахамияти катта. Машкда такрорлашлар орасидаги вакт кишини чарчатадиган даражада киска булмаслиги

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

КИРИШ

ва аксинча, жуда узок хам булмаслиги керак. Машкдар, одатда, мактабда хар бир укув фанида, синфдан ва мактабдан ташки ишларда утказилади. Мактабда машклар укувчиларни мустакил ишлашга, ижодий кобилиятларини устиришга ёрдам беради.[8.150]

Мактаб дарсликларида назарий тушунчаларни укувчилар онгига сингдиришда ва шу асосда уларда малака ва куникмаларни хосил килишда машк ва топширикларнинг урни бекиёс.

АСОСИЙ ЦИСМ

Педагогика фанлари доктори К.Хусанбоева таълим мазмунини белгилаб берувчи омилларга дарс, дидактик воситалар, яъни мактаб дарсликлари билан бир каторда укитувчини хам киритиши [1.262] нихоятда тугри ёндашув. Машхур педагог И.Я.Лернер уз асарларида укитувчи ва укувчи орасидаги муносабат ва таълим усулини хам таълим мазмуни таркибига киритади. [2.162] Таълим мазмунига бу тарзда ёндашув жуда тугри.

Чунки тил сатхларидан айнан синтаксисни укитишда укитувчининг роли жуда мухим булиб, укувчилар суз бирикмаси ва унинг хосил булиши, суз кушилмаси ва кушма сузлардан узаро фарки, гап тузиш техникаси, гап булаклари ва уларнинг ички гурухларга ажралишини бевосита укитувчидан урганадилар.

Шу нуктаи назардан караганда, таълим мазмунининг ёйилмаси укитишнинг дидактик воситалари, жумладан, мактаб дарсликлари хисобланади. Умумий урта таълим мактабларининг "Она тили" дарсликларида синтаксис булими доирасида тадкик этилувчи суз бирикмасининг урганилиши айрим холатларда таъриф ва тавсифлаш билан чегараланиб колмокда. Хрлбуки, узбек тилининг синтактик курилиши, жумладан суз бирикмаси хакидаги карашлар жуда кадимий тарихга эга.

Буюк ватандошимиз Абу Наср Фаробий суз маънолари хакида фикр юритар экан, уларни икки гурухга булади: 1. Содда ифодалар - борликдага нарса-предмет ва ходисаларнинг номини атаб келган сузлар (китоб, гул каби); 2. Мураккаб ифодалар - нарса ва унинг белгисини билдирувчи сузлар (кизик китоб, чиройли гул).

Фаробий тилшуносликнинг асосий сохаларини куйидагича таснифлайди ва хар бир соханинг уз текшириш объекти мавжудлигини таъкидлайди:

1) содда суз хакидаги фан;

2) суз бирикмалари хакидаги фан;

3) содда суз конунлари хакидаги фан;

4) суз бирикмалари конунлари хакидаги фан;

5) ёзув конунлари ва тугри талаффуз (орфоэпия) хакидаги фан;

6) шеър тузилиши коидалари хакидаги фан.

Суз бирикмаси хакидаги фан маълум халк тилида учрайдиган нуткнинг кисмларга булинишини билиш, машхур нотиклар, шоирлар яратган нутк турларини билиш билан шугулланади.

Суз бирикмаси конунлари хакидаги фан икки кисмдан иборат:

1) от ва феълларнинг «охири» (кушимчалари) коидаси. Суз олдига кушиладиганлар, суз охирига кушиладиганлар. Сузга кушимчалар кушилиши натижасида узгарувчи ва узгармайдиган турлари курсатилади. Отларнинг ва феълларнинг узгариши каби масалалар тахлил килинади. Бу соха замонавий тилшуносликнинг фонетика, лексикология, морфемика, морфология булимларини умумлаштиради;

2) суз кисмларининг кушилиш коидалари булимида эса сузларнинг кушилиш коидалари ва хукм билдириши, яъни гап урганилади, сузларнинг кушилиш турлари ва коидалари аникланади. Суз бирикмасида сузлар кай холатда кушилса, нутк аник ва мазмунли чикиши курсатилади.

Европа тилшунослигида XX асрнинг урталаридан бошлаб синтаксиснинг синтактик-семантика ёки семантик-синтаксис номи билан юритиладиган алохида бир йуналиши майдонга келди. Бу йуналиш гапнинг мазмуний томонини турли аспектларда урганишга асосий эътиборни каратади. Бугунги кунда синтактик семантиканинг марказини ташкил этган номинатив аспектнинг илдизлари Алишер Навоийга бориб такалади. Хусусан, асримизнинг етмишинчи йилларида А. А. Холодович, В. С. Храковский ва В. А.Успенскийлар томонидан диатеза термини остида урганилган синтактик бирликлар таркибидаги лексемалар ролларига Алишер Навоий алохида ахамият беради. Жумладан, субъектларнинг роллари (харакатни бажарувчи, харакатни бошка шахсга бажартирувчи ва б.) гап предикатига кушилувчи нисбат шаклларига мувофик узгариб бориши хакида фикр юритади. Чопишмоц, топишмоц, кучушмоц, феъллари предикат булиб келган гапларда икки субъект баробар харакатни бажаришини айтади. Ёки турк тилида худди араб тилида булгани каби уч сузли гапнинг маркази саналувчи феъл кесимнинг орттирма нисбатда келтириш оркали куп суз билан ифодалаш лозим булган маънони ифодалаш мумкинлигини ёзади: «Яна арабий сарф истилохда икки мафъуллик (субъектлилик) феъллар борки, анинг адоси доги муътабар ва куллийдур. Андин доги сортлар орий (четда) колибдурлар. Ва атрок (турклар) анга хам хуброк важх била мутабаат килибдурлар. Арабий андокки, «Аътайту Зайдан дирхаман» «Зайдга акчани бергиздим», бу таркибда уч лафз (суз) мазкур булур. Алар (турклар) лафзга бир харф орттургон била мунга ухшаш бир замирни (харфни) орттурубтурлар, багоят мухтасар ва муфиз (фойдали) тушубдур.

Андокки, югурт (бир киши бошка бир кишини югуришга мажбур этган: бири югурган, иккинчиси югурувчига таъсир этган) ва цилдурт...»

Куриниб турибдики, Алишер Навоий мазмуний синтаксис буйича илк маълумот берган буюк тилшунос олимдир.

Мактаб "Она тили" дарсликларида синтаксис булими, жумладан суз бирикмасининг урганилишига кенг урин ажратилган. 8-синф она тили дарслиги тулалигича синтаксис, суз бирикмаси ва содда гап синтаксиси тадкикига багишланган. Лекин дарсликда машк ва топшириклар етарлича фаркланмаганлигига гувох буламиз.

Шу уринда "машк" ва "топширик" атамаларини мохиятан фарклаш, уларнинг лингводидактикадаги урни хамда ахамияти хакида тухталиш жоиздир. Методист М.Саидов укув материаллари сирасида укув топширикларини уч турга булиб, уларни узаро фарклайди ва, купинча, укитувчилар уз иш фаолиятлари давомида "машк", "топширик" ва "масала" тушунчаларини кориштириб юборишларини таъкидлайди. Олим педагогика фанлари доктори А.Гуломовнинг "машк хам укув топширигининг бир шакли, хам укитишнинг муайян бир усули," деган фикрига кушилади ва топширик машкнинг бир булаги, у, асосан, машкнинг шартида уз ифодасини топишини, топширик машкка караганда торрок тушунчани ифодалашини эътироф этади.[6.25]

Бизнингча, топширик ва машклар узаро фаркданади, укувчи мавзу юзасидан етарлича назарий билимга эга булгандагина машкларни бажара олади ва бундай машкларнинг шартлари такрорий булиши табиий хол. Чунки укувчи такрорлар асосида куникма ва малакаларни хосил килади. Топширик машкка нисбатан торрок тушунча булгани боис, уни машкнинг таркибий кисми сифатида келтириш мумкин. Яъни топширик укувчини фикрлашга ундайди, маълум максад сари йуналтиради, мустакил ижодий изланишига хизмат килади. Дарслик мундарижасига эътибор берсак, укувчини мустакил фаолиятга ундовчи матн ва лугатлар устида ишлаш рукни салмокли урин эгаллаганлигига гувох буламиз. Шу уринда таъкидлаш жоизки, дарсликдан 195 та машк, 215 та топширик урин олган. Бундан куриниб турибдики, дарсликда, асосан, укувчининг мустакил фикрлашига, ижодий изланишига, хар бир масалага уз нуктаи назари билан ёндашишга ургатади.

Тилшуносликнинг "Синтаксис" булими "Морфология" билан бевосита алокадор булганлиги боис уларни укитиш воситалари хам бир-бирига чамбарчас боглик. Шу нуктаи назардан мазкур ишда машц ва топшириц атамаларига узгача ёндашилди. Дарслик ва кулланмаларда куп учрайдиган "машк", "топширик" атамалари узаро уядошлик хосил килса-да, улар орасида синонимик муносабат йук. Бирок кузатишларимиз асосида айта оламизки, узок йиллардан бери амалда

булган катор дарслик ва кулланмаларда мазкур икки тушунчанинг берилишида чалкашлик, бирининг урнида бошкасининг кулланилиши каби холатларни куриш мумкин.

5-синф "Она тили" дарсликларидан олинган куйидаги намуналар фикримизни тасдиклайди:

"194-машц. Нуцталар урнига х ёки у уарфларидан мосини цуйинг.

Топшириц. Нуцталар урнига з ва с товушларидан мосини цуйиб, матнни уцинг[3.88]

Келтирилган мисоллардан хам куриниб турибдики, дарсликларда машк ва топширикларнинг берилиши, мазмуни куп холларда бир-биридан фаркланмайди. Иккаласида хам "мосини цуйинг" шарти берилмокда.

"Педагогика Энциклопедияси"да машкка берилган таърифнинг анча такомиллашган ва таълим сохасига мослаштирилган шаклини куриш мумкин:

Машк (арабча - хуснихат, расм чизиш учун намуналар) - бирор фаолиятни пухта узлаштириш ёки сифатини яхшилаш максадида куп марта такрорлаш. Мас., укиш, ёзиш. Машк таълимда куникма ва малакалар хосил килишда мухим урин тутади. [5.223]

Топширик атамасига "Узбек тилининг изохли лугати"да куйидагича таъриф берилган: "Топширик 1. Кимсанинг зиммасига юклатиладиган иш, вазифа. Хукумат топшириги. Топширик бермок. Терговчи уам хит булди. Ахир, у бу ерга уйнагани келмаган-ку. Махсус топшириц билан оцни оцца, цорани цорага ажратгани келган .[8.150]

Куриниб турибдики, хар бир атама уз мазмун-мохиятига эга. Яъни, машц маълум бир харакатни аниц кузланган мацсад асосида малаш ва куникма хосил цилиш учун бир неча бор айнан такрорлаш булса, топшириц уцувчининг зиммасига бирор мазвуга йуналтириш, ижодий фикр билдириш ёки мустахкамлаш мацсадида бир марта бажариш учун бериладиган иш, вазифани англатади.

Она тили таълими мазмунида хар икки тушунча мухим урин эгаллайди. Мактабда билим беришнинг асосий дидактик воситаси дарслик саналади. Шунинг учун дарсликларда берилаётган назарий маълумотлар укувчи ёши ва психологиясига мос, миллий тафаккур ва мафкурани шакллантирувчи, машк ва топшириклар эса замонавий ва укувчини узига жалб эта олувчи маълумотларга бой булиши лозим. Халк огзаки ижодининг бекиёс намуналари булган афсоналар, ривоятлар, хикматли сузлар, масаллар, маколлар ва маталлар билан бир каторда замонавий илм-фаннинг эришган ютуклари, машхур шахслар ва уларнинг хаётларидан ибратли хикоялар, факат утмишда яшаб утган буюк аждодларимиз амалга оширган ишлари билан кифояланиб колмай, замондош дахоларимиз

CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL ISSN: 2181-2489

OF SCIENTIFIC RESEARCH VOLUME 2 I ISSUE 1 I 2022

томонидан илгари сурилаётган гоялар, эришилаётган ютуклар, ижтимоий муаммолар ва уларнинг ечимлари юзасидан хам матнлар бериб, укувчиларнинг фикрлаш доирасини кенгайтириш, ижодий фаолликка чорловчи топшириклар бериб бориш максадга мувофикдир. Уз урнида бундай топшириклар укувчини шахс сифатида камол топишида, узини жамиятнинг бир булаги, ажралмас кисми эканлигини хис этишида, жамият олдида турган муаммолар бевосита узига хам дахлдор эканлини тушуниб етишида, узларида хосил булган ижодий тафаккур махсулини равон, аник хамда тушунарли тарзда баён эта олишларига замин яратади.

Замонавий дунёда дарсликларнинг энг мухим кисмини назарий маълумотлар базаси эмас, балки укувчининг тил имкониятларини ишга солиб, чиройли нутк туза олишга ва уни омма олдида сузлашга, укувчининг лисоний бойлигини оширишга, она тилимизда соф ва таъсирчан жумлаларни туза олишга йуналтирилган укув топширикдари ташкил этмоги лозим.

Муаммонинг бир учи яна урта умумтаълим мактабларида она тили укитиш масаласига бориб такалади. Адабий талаффуз - маданиятлилик белгиси. Урта умумтаълим тизимида 5-синфдан бошлаб талаффузнинг асосий бирлиги хисобланган нутк товушлари "Фонетика" булими таркибида тизимли укитила бошлайди. "Фонетика" булими таълими такозосига кура шу ерда укувчиларга нутк товушлари билан бирга тугри талаффуз хамда имло коидаларини сингдириш талаби хам куйилади.

Таълимнинг кейинги боскичларида укувчиларга сузларнинг аташ маъноси, шакл ва маъно муносабатларига кура турлари лексикология булимида, сузларга маълум кушимчалар кушиш оркали янги маъноли сузларни хосил килиш усуллари ва кушимчалар таснифи морфемика булимида, сузларнинг мустакил маъно англатиши ва англатмаслигига кура туркумланиши хакида морфология булимида, ва нихоят, сузларни бир-бирига маъно ва грамматик жихатдан мос келадиганларини танлаб, улар иштирокида суз бирикмаларини хосил килиш, гап тузиш конун-коидалари, сузларнинг гапда бажарган вазифасига кура гап булакларига таснифланиши хакида синтаксис булимида укувчиларга етарлича маълумот берилади. Х,ар бир булим юзасидан олинган билимларни амалиётда синаш максадида турли машк ва топшириклар устида ишланади. Айнан мана шу жараёнда укувчида нуткий малака хосил булади.

Шу маънода дастур ва дарсликлар тузишда синтактик нуктаи назардан хар бир худуднинг талаффузидаги муаммолари эътиборга олиниши лозим. Масалан, Сурхондарё ва Кашкадарё вохасида айрим бошкарув муносабатли суз бирикмаларини тузишда келишик кушимчаларини куллаш билан боглик катор муаммоларга дуч келамиз. Мактабда укимок - мактабга укимок. Урин-пайт

256

UZBEKISTAN | www.caajsr.uz

Kegumuru [-ga] ypHuga [-ra] ^yHagum KegumuruHH Kyggam xogaraapu Kyn ynpafigu. ^eMaK, cypxoHgapëguK Ba KamKagapëguK yKyBHura agaôufi Tugga cy3gam KoHyH-KougagapuHH cuHrgupum ynyH gapcguKga ôepugraH uKKHTa MamK eTapgu ôygMafigu. MaB3yra MoHaHg, aMMO gapcguKgaru yKyB TonmupuKgapuHH afiHaH TaKpopgaMafiguraH yKyB TonmupuKgapuHH Ty3um, MamKgap th3hmhhh aparum Ba ygapgaH yHyMgu ^ofigagaHumHH öapna yKUTyBHH xaM ôup xugga aMagra omupaBepMafigu.

TomKeHT BugoaTH, OaproHa, ah^h^oh Ba HaMaHraH, xycycaH, maxap xygyguga OMMaBufi Tap3ga [-HHHr] KapaTKUH Kegumuru ypHuga MyHTa3aM [-hh] TymyM Kegumuru Ba TymyM KegumuruHHHr TOBym y3rapumura ynparaH Bapuamu [-Tu]HHHr umgarugumu (aKaMHUm Kumoôu - aKaMHU Kumoôu, urnHum Ky3u - urnmu vy3u ea 6.), myHHHrgeK, Xopa3M BugoaTHHUHr afipuM TyMaHgapuga [-ra] ^yHagum Kegumuru ypHura [-a] maKguHHHr KyggaHumuga MyaMMogap ôopguruHH afiTum MyMKHH.

KypuHaguKH, 8-chh$ "OHa Tugu" gapcguruga WKopuga KegTupugraH HyTKufi MacagagapHH y3gamTupumra Myg«:aggaHraH Ha3apufi MatgyMoTgap Ba ygapHH MycTa^KaMnoBHH MamKgap eTapgu эмaс. Ma3Kyp MyaMMogapHH caHaô yTugraH xygyggapHHHr yKyBHugapu HyTKuga agaôufi Metëp xogarura KegTupum ynyH ôyryHru gapcguK Ba KyggaHMagapga geapgu эtтн6op KaparugMaraH Maxcyc ^oHeTHK, geKCHK, Mop^eMHK, Mop^onoruK, cuHTaKTHK Ba CTHgHCTHK MamKgap, ToBym Ba KymuMHagap Taga$$y3u, cy3 ôupuKMacu Ba ran Ty3um ^apaëHuga gucoHufi ôupguKgapgaH yHyMgu ^ofiganaHraH xogga cy3 BageHTguKgapuHH Tyrpu TaHgam Ba Tyrpu ^yMga Ty3a ogum KyHHKManapuHH maKggaHTupumra oug agoxuga MamK Ba TonmupuKgap th3hmhhh umgaô HHKumra эxтнё®; ce3ugagu.

fflyHHHrgeK, [-HHHr] KapaTKUH KegumuruHH KynHuguKHHHr xaM ë3Ma, xaM oF3aKH HyTKuga HoTyrpu KyggaHugaëTraHH, yHH 6apTapa$ этнmra KaparugraH catfi-xapaKaTgapHHHr geapgu ce3ugMaëTraHH 6y ôopaga 3apyp TaBCuagap umgaô HHKumHu Ba ygapHH 3ygguK ôugaH aMaguëTra TarôuK этнmнн TaKa3o этagн.

2010 fiugga apaTugraH Ba aHHa fiuggap KeHr aMaguëTga KyggaHraH M.KpgupoB, X,.HetMaroB, M.AôgypauMoBa Ba P.Cafi^yggaeBagap ToMoHugaH apaTugraH 8-chh$ "OHa Tugu" gapcguruga cy3 ôupuKMacuga cy3gapHHHr y3apo ôupuKum ycyggapura Ba ygapHHHr HMgoga u^ogagaHumura oug ôepugraH yKyB MaTepuaggapu ôomKagapura HucôaraH yKyBHura aHHa ^ofigagu. [4.27]

Y3ÖeK Tuguga yH xug ycygga cy3 ôupuKMagapu xocug KuguHagu:

1. Cy3 ôupuKMagapu TapKuôugaru Toöe Ba xokhm cy3HHHr xen KaHgafi KymuMHagapcu3 ^aKaT oxaHr Ba MatHocura Kypa ôupuKHmu ôuTumyB gefiugagu: nupofigu ë3MoK, aKggu yKyBHH Kaôu.

2. Toôe cy3HHHr xokhm cy3ra TymyM, ^yHagum, ypuH-nafiT Ba nuKum Kegumuru KymuMnagapu Ba KyMaKHugap ëpgaMuga ôoFgaHumu ôomKapyB

дейилади: китобни укимок, дарё сари юрмок, табиатга гамхурлик килмок каби.

3. Тобе сузнинг хоким сузга караткич келишиги кушимчаси ёрдамида, хоким сузнинг эса тобе сузга эгалик кушимчалари ёрдамида богланиши мослашув дейилади: бизнинг синфимиз, сизнинг китобингиз каби.

Таъкидлаш керакки, бугун кенг амалиётда булган 8-синф "Она тили" дарсликларида суз бирикмасида сузларнинг узаро богланиши масаласига алохида дарс соати ажратилмаган. Лекин дарсликнинг 22-топширигида айнан шу мавзуга оид шарт куйилади.

22-топширик. Тобе суз хоким сузга нима воситасида богланиши асосида уларни уч гурухга ажратинг:

1) кушимчалар ёрдамида богланиш;

2) кумакчилар ёрдамида богланиш;

3) кушимча ва кумакчиларсиз богланиш;

Укувчи бу топширикни бажара олади, лекин нуткий жараёнда барибир келишик кушимчаларини бирининг урнида иккинчисини чалкаш холда куллашда давом этаверади. Буни олдини олиш учун суз бирикмаларини тузишда келишик кушимчаларидан уринли фойдаланиш малакаларини шакллантирувчи машкларга купрок ахамият каратиш лозим. Кдраткич келишигидаги суз доимо узидан кейин эгалик кушимчасини олган сузни талаб этиши ва тушум келишигида сузлар доимо феълга богланиши билан боглик машкларга кенг урин бериш зарур.

8-синфда суз бирикмаси синтаксиси таълимини такомиллаштиришда илгор педагогик технологиялардан унумли фойдаланиш хам мухим ахамиятга молик. Маълумки, мактабда бугунги "Она тили" укув предмети таълимида омилкор укитувчилар томонидан куплаб инновацион технологиялар замон талабларига мос холда кулланилмокда. Табиийки, бу "Синтаксис" сатхи таълимида, жумладан, укувчига суз бирикмаларини тугри тузишни ургатиш жараёнида жуда кул келади. Аммо амалдаги ишлар етарли даражада эмас, чунки укувчилар нуткида суз бирикмаларини тугри тузиш билан боглик муаммолар тула бартараф булгани ёки мазкур муаммонинг ечими сифатида асосли тавсия ва методик курсатмалар ишлаб чикилиб кенг амалиётга татбик этилгани йук.

Мазкур масаланинг яна бир жихати борки, хар кандай шароитда хам она тили укитувчилари мазкур булимни уз имконият ва салохиятларидан келиб чикиб тушунтирадилар. Одатда, укувчи учун уз она тилининг хамма сузлари хам талаффуз ва имлода кийинчилик тугдиравермайди. Махаллий тил хисобланган шева таъсирида айрим сузларнинг айтилиши хамда ёзилишида чалкашликлар, хатолар булиши мумкин. Бундай вазиятларда амалда кулланилаётган топширик

CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL ISSN: 2181-2489

OF SCIENTIFIC RESEARCH VOLUME 2 I ISSUE 1 I 2022

характеридаги машклар билан канча куп ишланса хам, кутилган натижага эришиш кийин кечмокда.

ХУЛОСА

Укувчининг огзаки нутки тугилиб усган ери, оиласи, якинлари таъсирида шаклланган холда мактабга келади. Баъзан уларни узлари урганиб колган холатдан адабий талаффуз меъёрлари доирасига утказиш анча кийинчилик тугдиради. Бундай шароитда укитувчи, албатта, синтаксис укитиш жараёнидаги дастлабки фаолиятни худудий муаммолардан келиб чиккан холда талаффузи кийин сузлар устида ишлашга каратишдан бошлаши зарур. Акс холда, айрим укувчилар балогатга етганда хам баъзи суз бирикмалари талаффузини эплай олмайдиган булиб колишади. Бу каби "нуткий кемтиклик" маданий давраларда укувчига бир умр халакит бериши мумкин. Укитувчи уз вактида огзаки нуткида муаммолари бор укувчиларга алохида эътибор бериб, махсус талаффуз машклари устида мунтазам ишласа, муаммога урин колмаслиги аник. Бирок бу борада мактабнинг амалдаги дидактик таълим воситалари (дарслик, кулланмалар)да синтактик машкларга махсус урин ажратилмаган.

Фикримизча, синтаксисга доир укув материалларининг шаклланиши, тарихий тараккиёти тахлилидан келиб чикиб бу борадаги муаммоларни атрофлича урганиш уларнинг ечимини топиш имконини беради.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ (REFERENCES)

1. Хусанбоева Адабий таълим жараёнида укувчиларни мустакил фикрлашга ургатишнинг илмий-методик асослари: пед. фан. док-ри дисс. автореф. -Т.: ТДПУ, 2006. - 262 б.

2. Лернер И.Я. Дидактические основы методов обучения. - М.: Педагогика, 1981. 162-б

3. Mahmudov N., Sobirov A., Sattorov Sh., Toshmirzayeva Sh., Mannopova D. Ona tili. Umumta'lim maktablarining 5-sinfi uchun darslik. -T., 2020. - 88 б.

4. Nematov H. va b. Ona tili. 5- sinflar uchun darslik. -Т.: Cho'lpon, 2010. - 27-б.

5. Педагогика Энциклопедияси. 2-жилд. -Т.: Ж - М., 2012. - 223-б

6. Саидов М. Узбек мактабларининг 5-синфларида она тили таълими жараёнида тафаккурни ривожлантирувчи укув топшириклари ва улардан фойдаланиш методикаси: пед. фан. ном-ди дисс. автореф.ТДПУ. -Тошкент, 2000. - 25 б.

7. Узбек тилининг изохли лугати. 5 жилдлик. 2-жилд.-Т.: УзМЭ, 2004. - 562-б.

8. Узбек тилининг изохли лугати. 5 жилдлик. 4-жилд.-Т.: УзМЭ, 2004, - 150-б.

9. Еозиев Э. Умумий педагогика. -Т., 2010. - 221-222-б

10. Usmanova Z. I. (2021). Yangi davr darsliklari. Academic Research in Educational Sciences, 2 (11), 282-287.

259

UZBEKISTAN | www.caajsr.uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.