Научная статья на тему 'Бошланғич синф она тили дарсларида ўқувчиларга тил ҳодисаларини ўргатишда бадиий асар матнидан фойдаланиш'

Бошланғич синф она тили дарсларида ўқувчиларга тил ҳодисаларини ўргатишда бадиий асар матнидан фойдаланиш Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
33609
373
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тил ҳодисалари / морфология / сўз туркумлари / предмет / от / сифат / боғланишли нутқ / матн / синоним / антоним / языковые явления / морфология / части речи / предмет / имя суще- ствительное / имя прилагательное / связная речь / текст / синоним / антоним

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Муҳаммадиева Хадича Караматовна, Исматуллаев Фазлиддин Ражабович

Мақола бошланғич синф она тили дарсларида ўқувчиларга тил ҳодисаларини ўргатишда бадиий асар матнидан фойдаланиш муаммосига бағишланган. Унда 4-синфларда от, сифат сўз туркумларининг лексик-грамматик хусусиятларини ўрганишда ўқувчиларни бадиий асар матнидан фойдаланишга ўргатишнинг ўзига хос жиҳатлари тажрибалар асосида ёритиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ТЕКСТА ХУДОЖЕСТВЕННОГО ПРОИЗВЕДЕНИЯ В ПРЕПОДАВАНИИ ЯЗЫКОВЫХ СИТУАЦИЙ НА УРОКАХ РОДНОГО ЯЗЫКА В НАЧАЛЬНЫХ КЛАССАХ

Статья посвящена проблеме использования текста художественной литературы при обучении языковых явлений на уроках по родному языку в начальных классах. В ней изложен опыт использования текстов художественной литературы.

Текст научной работы на тему «Бошланғич синф она тили дарсларида ўқувчиларга тил ҳодисаларини ўргатишда бадиий асар матнидан фойдаланиш»

60 МАКТАБ ТАЪЛИМИ / ШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ ч___/

Мух,аммадиева Хадича Караматовна,

Тошкент вилояти халк таълими ходимларини кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш институти «Мактабгача, бошланFич ва махсус таълим» кафедраси укитувчиси; Исматуллаев Фазлиддин Ражабович, Тошкент вилояти халк таълими ходимларини кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш институти «Табиий ва аник фанлар таълими» кафедраси укитувчиси

БОШЛАНМЧ СИНФ ОНА ТИЛИ ДАРСЛАРИДА ДУВЧИЛАРГА ТИЛ ХОДИСАЛАРИНИ УРГАТИШДА БАДИИЙ АСАР МАТНИДАН ФОЙДАЛАНИШ

МУЦАММАДИЕВА Х.К., ИСМАТУЛЛАЕВ Ф.Р. БОШЛАНГИЧ СИНФ ОНА ТИЛИ ДАРСЛАРИДА УЦУВЧИЛАРГА ТИЛ ЦОДИСАЛАРИНИ УРГАТИШДА БАДИИЙ АСАР МАТНИДАН ФОЙДАЛАНИШ

Макола бошла^ич синф она тили дарсларида укувчиларга тил х,одисаларини ургатишда бадиий асар матнидан фойдаланиш муаммосига баFишланган. Унда 4-синфларда от, сифат суз туркумларининг лексик-грамматик хусусиятларини урганишда укувчиларни бадиий асар матнидан фойдаланишга ургатишнинг узига хос жих,атлари тажрибалар асосида ёритиб берилган.

Таянч суз ва тушунчалар: тил х,одисалари, морфология, суз туркумлари, предмет, от, сифат, боFланишли нутк, матн, синоним, антоним.

МУЦАММАДИЕВА Х.К., ИСМАТУЛЛАЕВ Ф.Р. ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ТЕКСТА ХУДОЖЕСТВЕННОГО ПРОИЗВЕДЕНИЯ В ПРЕПОДАВАНИИ ЯЗЫКОВЫХ СИТУАЦИЙ НА УРОКАХ РОДНОГО ЯЗЫКА В НАЧАЛЬНЫХ КЛАССАХ

Статья посвящена проблеме использования текста художественной литературы при обучении языковых явлений на уроках по родному языку в начальных классах. В ней изложен опыт использования текстов художественной литературы.

Ключевые слова и понятия: языковые явления, морфология, части речи, предмет, имя существительное, имя прилагательное, связная речь, текст, синоним, антоним.

MUKHAMMADIEVA КН.К., ISMATULLAEV F.R. APPLYING THE TEXT OF FICTION LITERATURE IN TEACHING OF NATIVE LANGUAGE LESSONS IN PRIMARY CLASSES

The article is devoted to the issues of literature texts implementation in teaching language phenomena at the lessons of native language in primary classes. It states peculiar points of teaching vocabulary-grammatical features of parts of speech in applying literary texts.

Keywords: language phenomena, morphology, parts of speech, object, noun, adjective, connected speech, text, synonym, antonym.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 9

Кадрлар тайёрлаш миллий дастурининг бош *ояси х,ар томонлама шаклланган баркамол инсон ва малакали кадр-ларни тарбиялаб вояга етказишдан иборат.

Бу борада Узбекистон Республикаси Би-ринчи Президенти Ислом Каримов «... кела-жагимиз пойдевори билими даргохларида яратилади, бошкача айтганда, халкимизнинг эртанги куни кайндай булиши фарзандлармиз-нинг бугун кандай таълим ва тарбия олишига боFлик. Бунинг учун х,ар кайси ота-она, устоз ва мураббий х,ар бир бола тимсолида аввало шахсни куриши зарур. Ана шундай оддий та-лабдан келиб чиккан холда, фарзандларимиз-ни мустакил ва кенг фикрлаш кобилиятига эга булган, онгли яшайдиган комил инсонлар этиб вояга етказиш - таълим-тарбия сохасининг асосий максади ва вазифаси булиши лозим, деб кабул килишимиз керак»1, деб таъкидла-ган эди.

Хакикатан хам, халкимиз томонидан яра-тилгани бой илм-маърифат, муайян фан асос-лари, назарияларни узлаштириб, уз фаолия-тига амал кила оладиган авлодни тарбиялаб етиштириш комиллик, баркамоллик сари ин-тилишдир. Баркамол инсон илмий билимлар хамда хар бир фанни пухта узлаштириши лозим. Уларни узлаштиришда замонавий техника ва илFор педагогик технологиялардан фойда-ланиш зарур.

БошланFич таълим тизимини модернизация-лашда ахборот технологиялари ютукларини кенг жорий этиш хам мухим омил саналади. Ахборот технологиялари ютуклари айни пайт-да укувчиларни замонавий маданиятга ошно этиш воситаси булиб хизмат килади, ахборот-лашган жамият шароитида бу алохида долзарб-лик касб этади. Айникса, она тили дарсларида урганиладиган мавзуларни урганишда ахборот технологиялари жуда кул келади.

Дарснинг аниклиги ва ички мантикийлиги, унинг максадга йуналтирилганлиги жуда мухимдир. Янги материал ургатиладиган дарснинг мазмуни ва мантиFи урганиладиган тил ходисаси хамда унинг лингвистик мохиятининг бир-бирига таъсир килишига маълум да-

1 Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият», 2008. - 61-б.

ражада сабаб булади. Укитувчи бу узаро боFланишни билиши ва уни укувчилар билан бирга топширикларни бажариш давомида аста оча бориши мух,им.

Агар дарс грамматик билимларни мустах,-камлаш, орфографик куникмаларни шакллан-тириш максадини уз олдига куйса, дарснинг мантикий шартлари аста мураккаблаштириб борилган машклар тизимини акс эттиради. Болалар бирор имло коидасини яхшилаб би-либ, урганиб олишлари учун бир-икки машк жамоавий равишда бажарилади. Укувчилар тажрибаси ошгач, машкни мустакил ишлайди-лар. Дарсда бажарилган машклар уртасидаги боFланишни шакллантирадиган куникманинг хусусияти хам сабаб булади. Укув материали-нинг мавзу ва дарснинг максадига мос булиши унинг максадга йуналтирилишини таъминлай-ди. Дарсда фойдаланиладиган барча укув ма-териаллари (шу жумладан, тил далилларини кузатиш, имло ва нуткка оид машкларни бажариш учун танланадигаи материаллар хам) дарснинг максадига мос булиши зарур.

Шуни хисобга олган холда, биз 4-синфларда от, сифат суз туркумларининг мураккаб грамматик хусусиятларини урганишда она тили дарси билан укиш дарсларини интеграция-лаш буйича уз тажрибаларимизни баён кил-мокчимиз.

«От» мавзусини урганиш жараёнида унинг барча хусусиятларини камраб оладиган матн-лардан унумли фойдаланиш лозим. Бунда соддадан мураккаб томон бориш тамойилига амал килиш талаб этилади. Укувчиларга от-нинг сУроFи асосида асар матнидаги отларни топиш топшириFи берилади.

Бунда укувчиларга 4-синф «Укиш кито-би»даги Ш.Саъдулланинг «Лакма ит» асари матнидан «Ким?», «Нима?» сУроFига жавоб буладиган сузларни аниклаб жадвалга жой-ланг» каби топшириFи берилиши мумкин. Бунда укувчилар топширикни куйидаги кури-нишда бажаришлари лозим:

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 9

Асар номи Ким? Нима?

«Лак,ма ит» Ш.Саъдулла Ит, мушук, Мошхон, эчки, сигир, Говмуш, Олак,ашк,а, хуроз, товук, курка, урдак

Бирлик Куплик

Унли Ундош Унли Ундош

товушдан сунг товушдан сунг товушдан сунг товушдан сунг

I шахс бошим умингиз

II шахс чойинг, ойинг, касалинг

III шахс онаси, форточкаси, уFли, каравоти, кукраги, кузи уртоклари, куллари

«Отларнинг бирлик ва купликда цулла-ниши» мавзуси юзасидан х,ам 4-синф укув-чиларининг билимини текшириш учун «Ук,иш китоби»даги Носир Фозиловнинг «Яхши булди» х,икоясидан турдош отларни топиб, уларни жадвалга жойлаштириш топшириFини бериш мумкин. Топширикни укувчилар куйидаги тар-тибда бажаришлари зарур:

Бирликдаги отлар Купликдаги отлар

уй нарвон уста куча к,ишлок, усталар хашарчилар уртоклар уFилчалар

Топширикнинг бундай бажарилиши укувчиларни кузатувчанлик, сермулох,азаликка урга-тади, оFзаки ва ёзма луFатини янги сузлар би-лан бойитади.

«Отларнинг эгалик цушимчалари билан цулланиши» мавзусини урганишда х,ам бадиий асар матнидан фойдаланиш мумкин. Бунда Фархдд Мусажоновнинг «ЁмFир» х,икояси матнидан фойдаланиш мумкин. Топширикни куйидаги х,олатда бериш мумкин: «Хикоя матнидан эгалик кушимчаларини олган отларни аникланг. Уларни шахси ва сонига кура гурух,ланг».

Бирлик Куплик

I шахс Бошим

II шахс чойинг, ойинг, касалинг уFЛИHГИЗ

III шахс уFли, онаси, каравоти, кукраги, форточкаси, кузи уртоклари, куллари

Укувчилар топширикни бажариб булишгач, матндаги эгалик кушимчаларини олган сузлар купрок кайси шахсга тегишли эканлигини тах,лил килишади х,амда матн билан ишлаш тартибини пухта эгаллайдилар. Бундан сунг от-ларда эгалик кушимчаларининг унли ва ундош товушлардан сунг кулланиши юзасидан асар матнидан топилган сузларни гурух,лаш топ-шириFи берилади. Укувчилар куйидаги жад-вални тулдиришлари лозим булади:

Укувчилар жадвални тулдириб булишгач, жавоблар текширилади ва бах,оланади.

«Отларнинг келишик цушимчалари билан турланиши» мавзуси урганиб булингач, укувчиларнинг мавзу юзасидан олган билим-ларини аниклаш максадида бадиий асар матнидан фойдаланиш самарали натижалар бера-ди. Бунда Рах,им Бекниёзовнинг «Муъжиза» номли асаридан фойдаланиш мумкин. Бу топ-ширик укувчиларнинг келишик кушимчалари юзасидан олган билимларини яккол намоён килади. Укитувчи укувчиларга дафтарга олтита келишик номини ёзиш ва асардаги келишик кушимчасини олган отларни белгилаб, кушим-чаларнинг турини аниклаш вазифасини топ-ширади. Бунда топширикни укувчиларни гурух,га булиб, бажартириш мумкин.

1-гурух,. Бош келишик.

Вакт, куёнлар, куз, дала, йил, пахта, куллар, жониворлар, камишзор, ковун, дастурхон, чол.

2-гурух,. Караткич келишик.

Милтикнинг, куённинг, овчининг.

3-гурух,. Тушум келишик.

К,уённи, муъжизани, велосипедини, милтик-ни, тепкисини, ерни, бошини, халтани, цуржунни, пичогини.

4-гурух,. Жуналиш келишик.

Овга, кифтига, арикка, милтикка, саволга, кузимга, итга, кулимга, халтамга, чолга, куёнга.

5-гурух,. Урин-пайт келишиги.

К,урасида, майдонда, жойида, масофада, ерида, ёшлигида, халтада.

6-гурух,. Чикиш келишиги.

Fузадан, куёндан, жойидан, овчидан, хал-тангиздан, арслондан, кулидан.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 9

Топширикни кайси гурух биринчи т^ри ба-жарса, уша гурух раFбатлантирилади. Топши-рикнинг мантикий давоми сифатида гурух-ларга бадиий асар матнидан аниклаган суз-ларга келишик кушимчалари кушилганда то-вуш узгариши булган сузларни аниклаш топ-шириFи берилиши мумкин.

Шундай килиб, от суз туркумини урганишда бадиий асар матнларидан унумли фойдаланиш мумкин.

БошланFич синфларда «сифат» тушунчаси-ни шакллантириш укувчиларнинг «предмет белгиси» деган умумлаштирилган категорияни узлаштириш даражасига бевосита боFлик. Шу максадда ранг, маза, шакл-хажм, хил-хусу-сиятни билдирадиган сузлар аникланади ва шу сузларнинг хусусиятлари умумлаштирилади. Сифатнинг лугавий маъноси билан бирга унинг характерли грамматик хусусиятлари хам кайд этилади.

Сифатни урганишда оFзаки ва ёзма ижодий ишларга катта урин берилади. Сифатнинг нуткимиздаги, фикрни аник ва тушунарли ифо-далашдаги ролини пухта узлаштиришга эри-шиш учун синоним ва антоним сифатлар усти-да ишлаш, укиш дарсларида эса сифатнинг уз ва кучма маънода ишлатилишини кузатиш максадга мувофик.

4-синф она тили дарсларида назарий маъ-лумотларга асосланиб, матнда берилган от-ларнинг белгиларини ифодалайдиган сифат-ларни танлаб куйиш, гапда сифат боFланган отни аниклаб ёзиш; отга мос сифатлар танлаб предметни тасвирлаш, берилган сифатлар ёки суз бирикмаси билан гап тузиш каби машк-лардан фойдаланилади. Бунда бадиий асар материалларидан фойдаланиш яхши самара беради. Укувчиларда сифатнинг отга боFла-ниши хакидаги билимларини мустахкамлаш учун куйидаги топшириклардан фойдаланиш мумкин.

1-топшириц. Музаяна Алавиянинг «Навруз-бахор байрами» асаридан сифатларни топиб узи боFланган суз билан кучириб ёзинг. Момик гунчалар Зур кувонч катта тайёргарлик Энг яхши одат Ранг-баранг кийимлар Турли кандолатлар Хушбуй нарсалар

Сифатни урганишда топишмок тарзидаги бадиий асарлардан фойдаланиш хам яхши на-тижалар беради. Куйида ана шундай топшириклардан бирини тавсия этамиз.

2-топшириц. Fафур Fуломнинг «Буни то-пинг кизларим» топишмок шеъридан сифатларни топиб, куйидаги жадвалга жойлашти-ринг:

Ранг-тус билдирувчи сифатлар Маза-таъм билди-рувчи сифатлар Х,ажм билди-рувчи сифатлар Шакл билди-рувчи сифатлар Хил-хусусият билди-рувчи сифатлар

Кизил Кук Кора Сарик, Ок, Малла Мазали Тахир Ширин Нордон Калин Майда Юмалок, Пук

Укувчиларга шахснинг хусусиятлари ва нар-санинг хусусиятини билдирувчи сифатларнинг фаркига боришни хам ургатиш керак. Бунда куйидаги топширикдан фойдаланиш максадга мувофик.

3-топшириц. Пиримкул Кодировнинг «Айикни енгган чупон» хикояси матнидан нар-са ва шахснинг хусусиятларини билдирувчи сифатларни топиб, гурухланг.

Нарсанинг хусусиятини Шахснинг хусусиятини

билдирувчи сифатлар билдирувчи сифатлар

Семиз куй КунFир соколли

Думбали куй Чаккон йигит

Узун кайчи

Чукур жилFа

Эски куйлагим

Укувчиларга бадиий асар кахрамонлари-нинг хусусиятини билдирувчи сифатларни то-пишга ургатиш хам уларнинг сифатнинг маъно турлари хакидаги билимларини мустахкам-лашга ёрдам беради.

4-топшириц. Fафур Fуломнинг «Ола бузок» шеърининг кахрамонлари - сигир ва бузок-чанинг белгиларини аникланг.

Намуна.

Сигирнинг хусусиятлари: к^ир.

Бузоцнинг хусусиятлари: ола, кашка, кора, гажак, чузинчок, жажжи, силлик.

Сифатларни урганишда бадиий асар материалларидан унумли фойдаланиш укувчи-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 9

ларнинг луFат бойлигини оширади, нуткининг ифодалилигини таъминлайди.

Она тили дарсларида боFланишли нуткни устириш укувчиларнинг фикрлаш кобилият-ларини устиради, улар тафаккурини кенгайти-ради. Шунинг учун укитувчи бошланFИч синф-лардан бошлаб утилган мавзу асосида укувчиларнинг оFзаки ва ёзма нуткини устиришга алох,ида эътибор бериши лозим. Бунда укув-чиларга тил х,одисалари х,акидаги билимларни таркиб топтиришда интеграциялашган дарс туридан фойдаланиш мух,им ах,амият касб эта-ди. БошланFИч синф она тили дарсларида укувчиларга тил х,одисаларини ургатишда ба-диий асар матнидан фойдаланиш уларнинг матн х,акида тушунчаларини кенгайтиради, боFланишли нуткининг ривожланишига замин яратади.

Шундай килиб, бошланFИч синфларда она тили укув предметини ургатишда укувчиларга

суз туркумлари х,акида ахборот бериш, уларнинг билим, куникма, малакаларини шакллан-тириш салмокли ах,амиятга эга. Суз туркумла-рини урганиш жараёнида укувчиларнинг луFати бойитилади, адабий-орфоэпик талаф-фуз меъёрлари эгалланади, уларда имловий саводхонлик шакллантирилади. Укувчиларда оFзаки ва ёзма боFланишли нутк устирилади, узгалар фикрини англай олиш, укиганларини узлаштириш, уз фикрларини бошкаларга етка-за олиш имконияти яратилади. БошланFИч синфларда суз туркумларини ургатишнинг амалий а^амиятини назарда тутадиган булсак, уни ургатишнинг самарадор метод ва восита-ларини ишлаб чикиш зарурлигини англаш кийин эмас. Жумладан, она тили дарсларида укувчиларни мавзуни урганишга доир бадиий асар материалларидан фойдаланишга ургатиш ^ам узининг самарали натижаларини беради.

Адабиётлар руйхати:

1. Каримов. И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият». 2008.

2. Косимова К. ва бошк. Она тили укитиш методикаси. - Т.: «Ношир», 2009.

3. Fуломова Х., Йулдошева Ш., Шерматова У. 4-синфда она тили дарслари. - Т.: «Укитувчи», 2003.

4. Икромова Р., Fуломова Х., Йулдошева Ш., Шодмонкулова Д. Она тили. 4-синф учун дарслик. - Т.: «Укитувчи», 2014.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 9

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.