Научная статья на тему 'Дарсликларга қўйиладиган замонавий талаблар'

Дарсликларга қўйиладиган замонавий талаблар Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
4135
512
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
дарслик / дидактик ва методик тамойиллар / тушунтириш методлари / билим / дарслик функциялари / кўникма / ўқув предмети / малака / ҳаётий компетенциялар / асосий матн / қўшимча матн / илова / иллюстрация / матн устида ишлаш / таҳлил ва синтез / эмоционал таъсир / тарихий манбалар ва ҳужжатлар / учебник / дидактические и методические принципы / методы разъяснения / знание / функции учебника / навыки / учебный предмет / квалификация / жизненные компетенции / основной текст / дополнительный текст / приложения / иллюстрация / работа над текстом / анализ и синтез / эмоциональное воздействие / исторические источники и документы

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Бўстонов Абдуқаҳҳор Содиқович

Мақолада мустақиллик даврида янги авлод дарсликларини яратиш зарурияти, дарсликни тайёрлашга қўйиладиган талаблар ва у қандай педагогик функцияларни бажариши лозимлиги тушунтирилган, дарслик матнининг вазифалари тизимлаштирилган, матн тузишнинг ўзига хос ҳусусиятлари очиб берилган. Тарих фани дарсликлари мисолида ўқувчиларни дарслик матни ва ҳужжатлар билан ишлашга ўргатиш, дарсликларни такомиллаштириш бўйича тавсиялар ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

СОВРЕМЕННЫЕ ТРЕБОВАНИЯ, ПРЕДЪЯВЛЯЕМЫЕ К УЧЕБНИКАМ

В статье разъясняется необходимость создания нового поколения учебников в условиях независимости, излагаются требования к созданию учебников, педагогические функции учебников. Систематизированы функции текста учебника, раскрыты особенности составления текста. На примере учебников по истории даются рекомендации по обучению учащихся работе над текстами и историческими документами, а также по совершенствованию учебников общеобразовательных школ.

Текст научной работы на тему «Дарсликларга қўйиладиган замонавий талаблар»

Бустонов Абдук,ах,х,ор Содик,ович,

Наманган давлат университети хузуридаги Халк таълими ходимларини кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш худудий маркази «Ижтимоий-иктисодий фанлар методикаси» кафедраси катта укитувчиси

ДАРСЛИКЛАРГА КУЙИЛАДИГАН ЗАМОНАВИЙ ТАЛАБЛАР

БУСТОНОВ А.С. ДАРСЛИКЛАРГА КУЙИЛАДИГАН ЗАМОНАВИЙ ТАЛАБЛАР

Маколада мустакиллик даврида янги авлод дарсликларини яратиш зарурияти, дарсликни тайёрлашга куйиладиган талаблар ва у кандай педагогик функцияларни бажариши лозимлиги тушунтирилган, дарслик матнининг вазифалари тизимлаштирилган, матн тузишнинг узига хос хусусиятлари очиб берилган. Тарих фани дарсликлари мисолида укувчиларни дарслик матни ва хужжатлар билан ишлашга ургатиш, дарсликларни такомиллаштириш буйича тавсиялар ишлаб чикилган.

Таянч суз ва тушунчалар: дарслик, дидактик ва методик тамойиллар, тушунтириш метод-лари, билим, дарслик функциялари, куникма, укув предмети, малака, хаётий компетенциялар, асосий матн, кушимча матн, илова, иллюстрация, матн устида ишлаш, тахлил ва синтез, эмо-ционал таъсир, тарихий манбалар ва хужжатлар.

БУСТОНОВ А.С. СОВРЕМЕННЫЕ ТРЕБОВАНИЯ, ПРЕДЪЯВЛЯЕМЫЕ К УЧЕБНИКАМ

В статье разъясняется необходимость создания нового поколения учебников в условиях независимости, излагаются требования к созданию учебников, педагогические функции учебников. Систематизированы функции текста учебника, раскрыты особенности составления текста. На примере учебников по истории даются рекомендации по обучению учащихся работе над текстами и историческими документами, а также по совершенствованию учебников общеобразовательных школ.

Ключевые слова и понятия: учебник, дидактические и методические принципы, методы разъяснения, знание, функции учебника, навыки, учебный предмет, квалификация, жизненные компетенции, основной текст, дополнительный текст, приложения, иллюстрация, работа над текстом, анализ и синтез, эмоциональное воздействие, исторические источники и документы.

BUSTONOV A.S. MODERN REQUIREMENTS ТО TEXTBOOKS

In the article the necessity of creation of new generation of textbooks in the independence stage, requirements to creation of textbooks, pedagogical functions of textbooks are discussed. The functions of textbook consistence and the features of drafting of text are exposed. On the example of textbooks on history are given recommendations to teach students how to work with texts and historical documents, and also recommendations for perfection of secondary schools textbooks.

Keywords: textbook, didactic and methodical principles, methods of education, knowledge, functions of textbook, skills, educational object, qualification, vital competences, basic text, additional text, appendixes, illustration, to work with text, analysis and synthesis, emotional influence, historical sources and documents.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 10

Узбекистон Республикаси давлат мустациллигига эришиб, уз тарацциёт йулини белгилаб олгач, жамият цаётининг барча соцалари цаторида таълим тизими цам босцичма-босцич ислоц цилиб борилди.

Таълимни ислох килишда бошка вазифалар катори таълим муассасаларининг укув-мето-дик ва ахборот-адабиёт базасини янгилаш хамда мустахкамлаш, хусусан, дарсликларнинг янги авлодини яратиш лозим эди. Мамлакати-мизда Кадрлаш тайёрлаш миллий дастури кабул килинмасдан аввал дарсликлар эски мафкуравий саркитлардан ва синфийлик тамойилларидан тулик, холи этилмаган эди. Мактабда дарсликлар «нимани укитиш керак ва кандай укитиш керак», деган саволга хали жавоб беролмасди.

1997 йил 29 августда кабул килинган Кадр-лар тайёрлаш миллий дастурида «Таълим муассасаларини зарур дарсликлар ва адаби-ётлар билан таъминлаш, бу ишга йирик олим-лар, юкори малакали мутахассисларни жалб этиш, таълим ва илм-фан сохасининг нашриёт базасини ривожлантириш» вазифаси куйилди1.

Узбекистон Республикасининг «Таълим туFрисида»ги Конуни ва Кадрлар тайёрлаш миллий дастури талабларидан келиб чикиб, 1999 йилда умумий урта таълимнинг давлат таълим стандартлари ва укув дастурлари кабул килиниши муносабати билан, уларга мос тарзда дасрликларнинг янги авлоди яра-тилди. Дарсликлар миллат фикри, миллат тафаккури ва миллат мафкурасининг энг илFор намуналарини акс эттириши керак эди2. Яъни, дарсликлар янгидан барпо килинган миллий таълим тизимимизга мос булиши, халки-мизнинг бой педагогик мероси, миллий анъана ва кадриятлари, халк педагогикаси-нинг бой тажрибасига таяниши лозим.

Дарсликлар билим олишнинг асосий йунал-тирувчиси булиши билан биргаликда бутун укув-тарбия жараёнини ташкил этишнинг мухим воситаси хисобланади. Шунга кура дарслик таълимнинг максади ва вазифалари, унинг дидактик ва методик тамойилларига

1 Узбекистон Республикасининг Кадрлар тайёрлаш миллий дастури, 5-булим. // Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси. 1997-йил 9-сон.

2 Баркамол авлод орзуси. / Тузувчилар: Курбонов Ш.,

Саидов Ш., Ахлиддинов Р. - Т.: «Шарк,», 1999. -14-б.

мос булиши керак. Дарслик укув фани мазму-нинигина эмас, балки билимларни узлаштириш даражасини ва тушунтириш методларини хам акс эттириши зарур3.

Дарсликка фандаги сунгги янгиликлар, илмий тадкикотлардаги янги ютуклар, илFор халкаро тажриба ва тараккиёт тенденциялари киритиб борилиши зарур. Яъни, дарсликнинг мазмуни жамият тараккиётининг хозирги талабларига жавоб бериши, фаннинг ва уни укитишнинг сунгги илFор ютукларига асосла-ниши лозим.

Дарслик хар бир мавзуни урганишда таъ-лимий, тарбияловчи ва ривожлантирувчи педагогик функцияларни бажаради. Унинг таълимий функцияси таълим олувчиларнинг фан асосларини эгаллашига ва олган билим-ларини хаётда куллай олиш компетенциясини шакллантиришга хизмат килади. Яъни, дарслик назарий билим ва маълумотлар беришдан ташкари амалий тажриба ва малакалар хосил килиши лозим. Дарсликнинг тарбиявий функцияси таълим ва тарбиянинг узвийлиги ва хар доим бирлигига асосланади. Дарслик ёш авлодни мустакил фикрлайдиган, фаол фукаролик позициясига эга булган, кенг дунё-карашли, юксак маънавиятли баркамол шахс-лар этиб тарбиялаши лозим. Умумий урта таъ-лимда укитилаётган фанларнинг тарбиявий имкониятлари жуда катта. Дарсликларда бу имкониятлардан самарали фойдаланиш зарур. Дарсликнинг ривожлантирувчи функцияси таълим олувчиларнинг билим узлаштириш-лари даражасининг энг куйи - урганиш боскичидан тушуниш-англаш, анализ ва синтез килиш, куллай олиш боскичлари оркали энг юкори боскичга - бахо бериш ва хулоса чикариш боскичигача олиб чикиши керак. Дарслик укувчиларнинг тафаккури ва тасавву-рини шакллантириши, уларни мустакил фикр-лаш ва ишлашга ургатиши, фан асосларини реал хаёт билан боFланишини амалга оши-

3 Турсунов К., Нормаматова Н. Дарслик тузилишига куйиладиган замонавий методик талаблар. // «Халк таъ-лими» журнали, 2015 йил, 2-сон. -83-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 10

риши, хозирги замоннинг асосий муаммола-рини тушунишида кумаклашиши керак1. Шуни таъкидлаш керакки, дарслик укитувчи учун эмас, аввало, укувчи учун ёзилади. У укув-чининг дарс ва уй вазифасини бажаришда фойдаланадиган асосий укув китобидир. Лекин укувчининг асосий укув куроли ва воситаси, билимларнинг асосий манбаи сифа-тида дарсликнинг роли ва ахамияти хозирги глобаллашув ва ахборотлашув таъсири остида бир мунча пасайганлиги, бу холат тенденция тарзида бундан буён янада давом этиб бориши эхтимолини дарслик муаллифлари хам, уни укитаётган укитувчилар хам хисобга олишлари зарур.

Умумий урта ва урта махсус, касб-хунар таълимининг давлат таълим стандартларида, шунингдек, катор илмий адабиётларда дарс-ликларга куйиладиган талаблар ишлаб чикилган, бирок улар тулик эмас ва тизим-лаштирилмаган2. Фикримизча, таълимнинг максади ва вазифаларидан хамда таълим жараёни мазмунидан келиб чик,иб, дарсликка куйиладиган талабларни куйидагича гурухлаш-тириш мумкин:

- илмий талаблар;

- методик талаблар;

- дидактик талаблар;

- психофизиологик талаблар;

- маънавий^оявий талаблар;

- эстетик талаблар;

- гигиеник талаблар;

- полиграфик талаблар;

- типографик талаблар.

Дарсликнинг етакчи компоненти матндир. Матнлар асосий, кушимча ва изохловчи тур-ларга булинади. Дарслик матни ахборотларни шунчаки баён килиш эмас, балки укув мате-

1 Сафарова Р., Мусаев У., Мусаев П., Юсупова Ф., Нур-жанова Р. Узбекистон Республикасида умумий урта таълим стратегияси муаммолари ва таълим мазмуни-нинг янги моделлари, уларни татбик, этиш йуллари. - Т.: «Фан», 2005. -89-б.

2 Шодиев Д. Дарслик яратиш методологияси. - Т.: Т.Н.Крри Ниёзий номли УзПФИТИ, 1994; Сафарова Р., Мусаев У., Мусаев П., Юсупова Ф., Нуржанова Р. Узбекистон Респуб-ликасида умумий урта таълим стратегияси муаммолари ва таълим мазмунининг янги моделлари, уларни татбик этиш йуллари. - Т.: «Фан», 2005; Джураев Р.Х., Неъ-матов Ш.Х. Дарсликларнинг тарихий тарак,к,иёт йули ва бугунги кунда таълим-тарбия жараёнидаги урни. - Т.: «Сано-Стандарт», 2010.

риалининг мазмунини дастурга мос холда тушунтириб бериши лозим.

Дарслик матни устида ишлаш укувчиларда фаннинг функционал таълимий вазифалари -билимларни урганиш, уз фикр ва нуктаи-назарларини оFзаки ёки ёзма тарзда тузиш, мустакил ишлаш жараёнида узининг укиш ва билиш кобилиятини ривожлантириш, хоти-рада эслаб колиш, маълумотни кайта ишлаш, баён килиш, тахлил ва танкид килиш, кушимча адабиётлардан фойдаланиб, матнни узгарти-риш ёки тулдириш каби куникма ва малакала-рини ривожлантиради.

Дарсларда укувчи мавзу мазмунини тушу-ниб олиши, вокеа-ходисани тасаввур кили-шида матн танлаш, уни баён килиш, тушунти-риш, тасвирлаш услуби мухим ахамиятга эга. Яъни, баён килинаётган маълумотлар тушу-нарли булиш билан бирга жозибали ва эмо-ционал таъсирчан булиши керак. Масалан, 7-синф Узбекистон тарихи дарсларида Ибн Синонинг олим ва табиб сифатида канчалик ёш танилганини3 куйидагича тушунтириш мумкин: «У олим ва табиб сифатида бутун мамлакатга танилганида сизлардан уч ёш катта эди, холос. Яъни, хозирги 10-синфда укиётган акаларингиз ёшида эди». Юкоридаги тарихий маълумот оддий ва курук тушунти-рилса, укувчиларнинг эътиборини тортиш кийин булади. Матн тузилиши укувчиларнинг ёш даражаси ва психофизиологик хусусият-ларига мос булиши зарур. 7-синфларнинг амалдаги «Узбекистон тарихи» дарслигида «Этник жараёнлар ва узбек халкининг шакл-ланиши» мавзусида «антропологик киёфа», «этник катлам», «этник асос», «этник омил-лар» каби илмий-тарихий тушунчалар берил-ган4. Бу тушунчаларни нафакат укувчилар, хатто укитувчилар хам изохлаб, тушунтириб бера олмайди. Бундай мисолларни барча дарсликлардан келтириш мумкин.

Юкори синфлар дарслигида укувчиларнинг билиш фаоллигини ошириш максадида анализ ва синтез килиш, киёслаш ва умумлаштириш, мустакил фикрлаш, мулохаза юритиш ва бахо беришга ундовчи материаллар, савол ва топшириклар берилиши керак. Масалан,

3 Мухаммаджонов А. Узбекистон тарихи. 7-синф учун дарслик. - Т.: «Шарк,», 2017. -96-б.

4 Уша жойда, 89-90-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 10

9-синф «Узбекистон тарихи» дарслигидаги «Туркистонда 1916 йилги вокеаларнинг оки-батлари ва ахамияти» мавзусини урганишда «уруш фронтларига янги бир фронт - Туркис-тон фронти кушилди»1, деган иборани кандай изохлаш мумкин?», «Туркистонда 1916-йилдаги куз^олонлар туфайли халк оммаси-нинг энг катта йукотишларидан бири - озик-овкат захираси булди. Мазкур холатни кандай тушунтира оласиз?» каби мушохада килина-диган саволлар берилса, максадга мувофик булади.

Дарсликдаги кушимча матнлар асосий матнда берилган билимларни тезрок ва осонрок узлаштириш, мустахкамлашга хизмат килади, шу билан бирга эмоционал таъсирни кучайтиради. Кушимча матнлар худди асосий матн каби нафакат таълимий, балки тарбия-вий йуналтирилган булиши лозим. Шунингдек, улар таълим олувчиларнинг ёши, психофизио-логик хусусиятлари, фаннинг дастурий максад-лари, укувчиларнинг ижодий ва укув-билув кизикишлари хамда интеллектуал имконият-ларига мос булиши зарур.

Дарслик матни устида ишлашнинг мухим жихатларидан бири — укувчиларни уйда ишлаш учун бериладиган вазифани бажаришга ургатишдир. Укувчилар бу вазифани муваффа-киятли бажаришлари учун топширилган вази-фанинг мазмуни ва уни бажариш йулларини яхши англаб олишлари лозим. Хар бир дарс якунида уйга вазифа сифатида мустакил укиш учун мавзуга мос тарзда китоб тавсия килиш зарур. Холбуки, дарс хам, дарслик хам янги билимларни укув адабиётларидан мустакил излаб топиш куникмаларини шакллантиришга йуналтирилган булиши керак. Афсуски, уму-мий урта таълим мактабларининг тарих дарс-ликларида укувчилар мустакил укиши учун кушимча тарихий-бадиий адабиётлар тавсия килинмаган.

Барча тарих дарсликларида мавзулар кис-ман хрестоматиялаштирилиши, яъни кизи-карли маълумотлар, тарихий манбалар ва хужжатлар, тарихий арбобларнинг фикрлари (нутклари)дан парчалар кушимча матн сифатида илова килиб берилиши керак. Афсуски, умумий урта таълимда амалдаги тарих дарс-

1 Тиллабоев С., Замонов А. Узбекистон тарихи. 9-синф учун дарслик. - Т.: «Шарк», 2014. -107-б.

ликлари бундай талабга жавоб бермайди. Масалан, муаллифлар С.Тиллабоев ва А.Замо-новнинг 9-синфлар учун «Узбекистон тарихи» дарслигида (2014 йил нашри) 2 та тарихий хужжат (118-бетда Бухоро амирлиги хазинаси хакида ва 147-бетда Хива хони Мухаммад Рахимхон II нинг фармони) берилган, холос. Мазкур дарсликда куплаб фотолар ва расмлар босилган. Уларнинг хажми жуда кичик, бунинг устига айримлари хира ва тушунарсиз. Масалан, 21, 38, 45, 50, 78, 103-бетлардаги расм-ларда нималар тасвирланганини тушуниб бул-майди. Истикболда ушбу дарсликнинг иллюстрация кисми сифатини яхшилаш ва бойитиш лозим.

Тарих дарсликларида мавзуларнинг хресто-матиялаштирилиши, биринчидан, мавзуни фактик маълумотлар билан тулдиради. Иккинчи-дан, билимларни укувчи хотирада саклаб колишига ёрдам беради. Учинчидан, мавзу-нинг кизикарлилик даражаси, эмоционал таъ-сирини оширади. Туртинчидан, укувчиларда тарихий манбалар ва хужжатлар билан мустакил ишлаш куникма ва малакаларини шакл-лантиради. Тарих фанидан умумий урта таъ-лимнинг Давлат таълим стандартларида укувчиларда манбалар ва кушимча адабиёт-лар билан, тарихий хужжатлар билан ишлаш компетенциясини шакллантириш талаби куйилган. Хусусан, малака талабларининг А2 даражасида укувчилар кушимча адабиёт ва манбалардан фойдалана олиши, тарихий-бадиий асарлар, оммавий ахборот воситала-рида берилаётган маълумотларга тарихий билимлари асосида муносабат билдира олиши талаб этилади2.

Тарихий хужжат, аввало, укувчиларга бери-лаётган маълумотларни аниклаштириш ва далиллаш учун хизмат килади, укитувчи баё-нининг ишончли ва эмоционал булишини таъ-минлайди, утмишнинг ёркин образлари, тарихий вокеаларнинг яхлит манзарасини гавда-лантириш, урганилаётган давр хусусиятларини англаб олишга ёрдам беради. Хужжат устида ишлаш укувчиларни фактлар ва ходисаларни мустакил равишда аниклаш, уларни пухта англаб олиб, хулосалар чикаришга ургатади.

2 Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2017 йил 6 апрелдаги «Умумий урта ва урта махсус, касб-хунар таълимининг давлат таълим стандартларини тасдиклаш туFрисида»ги 187-сон карорига 3-илова.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 10

Шу билан бирга хужжат маълум вазиятни аниклаш, ахамиятини билиб олиш, тарихни объектив нуктаи назардан тушунишга ёрдам беради. Тарихий хужжатлар билан ишлашнинг яна бир мухим томони шундаки, бу иш укувчиларни тарихий тадкикот методининг элементлари билан таништиради хамда уларни тарихий хужжатларни тахлил килишга, уларга танкидий карашга ургатади. Дарслик-лардаги тарихий хужжатлар хар бир синфдаги укувчиларнинг ёши, билим савияси, уша синфда урганиладиган тарих курсининг хусу-сиятларига караб киритилиши лозим. V-VI синф укувчиларининг психологик хусусият-лари ва ёш даражасини хисобга олган холда, уларнинг тарихий хужжатлар билан биринчи марта танишишларини эътиборга олиб, дарс-ликка асосан хикоя ва тавсифлаб бериш характеридаги хужжатлар киритилади.

Дарсликлар узининг мазмуни, методик вазифасига кура далилий материалларни эслаб колиш ва хотирада мустахкамлашгагина хизмат килмай, баён килинаётган вокеа-ходи-салар, предметнинг мохиятини англаш, уларнинг содир булиш сабаблари ва окибатлари хакида мушохада юритишга ургатиши зарур. Укувчиларнинг ижодий кобилиятларини ривожлантириш учун кулай шароит яратиши зарур1. Дарслик укувчиларда уз билимларини муттасил тулдириб, такомиллаштириш ва мус-такил билим олишга интилишини тарбиялашга ёрдам бериши зарур.

Турли фанлардан ёзилган дарсликларда табиат ва жамият хакидаги, тарихий шахслар хаёти ва фаолиятига оид айни бир хил вокеа-ходисаларни бир-бирига мувофиклаштириб берилиши керак. Умумий урта таълимнинг амалдаги дарсликларида айрим маълумотлар-нинг берилишида фанлараро мос келмаслик холатлари учрайди. Дарсликда билим ва ахбо-ротларни беришда шу синфдаги бошка фан дарсликлари билан, мазкур фаннинг куйи синфлар билан мувофиклиги, изчиллиги таъ-минланган булиши зарур. Дарсликларда фанлараро боFланиш мавзу, булим (боб), курслар мазмуни ичида, фан контекстидан ажратилма-

1 Сафарова Р., Мусаев У., Мусаев П., Юсупова Ф., Нур-жанова Р. Узбекистон Республикасида умумий урта таълим стратегияси муаммолари ва таълим мазмуни-нинг янги моделлари, уларни татбик, этиш йуллари. - Т.: «Фан», 2005. -90-б.

ган холда амалга оширилиши лозим. Чунки фанлараро боFланиш максад булмай, балки узлаштириладиган билимларни чукуррок ургатиш, укувчиларнинг билимларини бойи-тиш ва ойдинлаштириш усулидир.

Юкоридагилардан келиб чикиб, дарслик-ларнинг вазифаларини куйидагича умумлаш-тириш мумкин:

• фан ва укитишнинг сунгги ютукларидан фойдаланган холда укув предмети дастурини очиб бериши, укув фани мавзуларининг мукаммал узлаштирилишини таъминлаши;

• билимларнинг ворисийлиги ва давомий-лигини хисобга олган холда, мавзуларни ёри-тишда узвийлик ва узлуксизликка амал килиши, курслар (синфлар)аро боFликлик ва мувофикликни таъминлаши;

• укув жараёнининг педагогик-психологик омиллари ва хусусиятлари, укувчиларнинг тайёргарлик даражасини хисобга олиши;

• асосий, кушимча ва изохловчи матнлар, матндан ташкари компонентлар максадга мувофик узаро уЙFун холда ва оптимал хажмда берилиши;

• укув фанига кизиктириши, билимларни онгли равишда узлаштириш, мустакил фикр-лаш ва мушохада килишга йуналтира олади-ган хусусиятларга эга булиши;

• укитишнинг интерфаол усулларини татбик килишда кумак бериши;

• билим олувчиларни мустакил илмий-ижодий фаолиятга йуналтириши, ижодий кобилиятлари ва малакаларини шаклланти-ришга хамда ривожлантиришга каратилиши;

• узлаштириш учун кулай булиши, укиш ва билимларни ошириб бориш учун мотивация тугдириши;

• таълим ва тарбиянинг купрок амалий характерда булиши, яъни улар реал хаёт билан боFланиши, укувчиларда хаётий компетенция-ларни шакллантиришга каратилган булиши;

• фан, техника ва технология ютукларининг ахамиятини ифодалаши;

• билим, куникма ва малакалар хажми фанни укитиш учун ажратилган академик соатларга мос булиши;

• маънавий-ахлокий сифатларни шакллан-тириши, таълим ва тарбия узвийлигини таъ-минлаши;

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 10

• шахснинг жамият хаётида масъулиятли-лиги, жараёнларга дахлдорлигини англатишга каратилиши;

• укув фанининг назарий ва амалий ривожланишида утмишдаги бой интеллектуал меросимизнинг урни ва ахамиятини курса-тиши;

• ватанпарварлик ва миллий Fурур хиссини шакллантириши;

• таълимий, тарбияловчи ва ривожланти-рувчи омилларни баркамол шахсни вояга етказишга сафарбар этиши.

Мамлакатимизда мустакиллик йилларида таълимдаги ислохотлар каторида таълим муассасаларининг укув-методик базасини янгилаш ва мустахкамлаш буйича катта ишлар амалга оширилди. Хусусан, дарсликларнинг янги авлоди яратилди. Мамлакатимиздаги барча мактаблар дарсликлар билан тула таъ-минланди. Биро, дарсликлар билан боFлик айрим муаммолар мавжуд. Умумий урта таъ-лимда дарсликлар хар турт-беш йилда янги-дан ёзилади ёки кайта нашр этилади. Бу холат укитувчиларда жиддий кийинчиликларни кел-тириб чикаради. Республикамизда укувчи-ларни дарсликлар билан таъминлашнинг

амалдаги тартибига кура, биринчидан, муко-бил дарсликлар мавжуд эмас, яъни хар бир фан буйича ягона вариантдаги дарсликка буюртма килинади. Дарсликка куйилган барча талаблар буйича яхши ёзилган булса хам, айрим нуксон ва камчиликлари булса хам, уша дарсликдан фойдаланишга мажбурмиз.

Укитувчи дарсликларнинг афзалликлари ва камчиликларини билиши, укув жараёнида унинг афзалликларидан унумли фойдаланиб, камчиликларини тулдириши, дарсликларни такомиллаштириш буйича таклиф хамда тав-сиялар бера олиши лозим. Дарсликларни тах-лил ва такриз килиш, камчиликларини аник-лашдан асосий максад унинг таълим жараё-нини яхшилаш, такомиллаштиришга кай дара-жада таъсир курсатиши хамда укитувчи ва укувчининг дарслик билан ишлашига ёрдам беришдир. Чунки, дарслик яратиш назарияси айни вактда муайян даражада таълим назарияси хамдир. Зотан, дарсликлар миллий таълим тизимимизнинг ривожланиш динами-каси, тараккиёт боскичлари, ютук ва камчиликларини аниклаш хамда бахолаш имкония-тини беради1.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикасининг Кадрлар тайёрлаш миллий дастури. // Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси, 1997 йил, 9-сон.

2. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2017 йил 6 апрелдаги «Умумий урта ва урта махсус, касб-хунар таълимининг давлат таълим стандартларини тасдиклаш туFрисида»ги 187-сон карори.

3. Баркамол авлод орзуси. / Тузувчилар: Курбонов Ш. ва бошкалар. - Т.: «Шарк»,1999.

4. Сафарова Р., Мусаев У., Мусаев П., Юсупова Ф., Нуржанова Р. Узбекистон Респуб-ликасида умумий урта таълим стратегияси муаммолари ва таълим мазмунининг янги моделлари, уларни татбик этиш йуллари. - Т.: «Фан», 2005.

5. Джураев Р.Х., Неъматов Ш.Х. Дарсликларнинг тарихий тараккиёт йули ва бугунги кунда таълим-тарбия жараёнидаги урни. - Т.: «Сано-Стандарт», 2010.

6. Турсунов К., Нормаматова Н. Дарслик тузилишига куйиладиган замонавий методик талаблар. // «Халк таълими» журнали, 2015 йил 2-сон. -83-88-б.

7. Тиллабоев С., Замонов А. Узбекистон тарихи. Умумий урта таълим мактаблари-нинг 9-синфи учун дарслик. - Т.: «Шарк», 2014.

8. Мухаммаджонов А. Узбекистон тарихи. 7-синф учун дарслик. - Т.: «Шарк», 2017.

1 Джураев Р.Х., Неъматов Ш.Х. Дарсликларнинг тарихий тараккиёт йули ва бугунги кунда таълим-тарбия жараёни-даги урни. - Т.: «Сано-Стандарт», 2010. -25-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 10

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.