Научная статья на тему 'ҲОЗИРГИ ЗАМОН ҚОРАҚАЛПОҚ ШЕЪРИЯТИНИ ҒОЯВИЙМАВЗУЛИ БАДИЙЭСТЕТИК ЖИҲАТЛАРИ'

ҲОЗИРГИ ЗАМОН ҚОРАҚАЛПОҚ ШЕЪРИЯТИНИ ҒОЯВИЙМАВЗУЛИ БАДИЙЭСТЕТИК ЖИҲАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
164
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
театр санъати / спектакл / миллий ранг / режиссёр / безак / мусиқа / тарихий элементлар / халқ қўшиғи / оғзаки халқ санъати

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Зиўар Асқарова

Қадимий ва бой тарихга эга қорақалпоқ фолклорининг асосини лирик ва эпик асарларнинг барча турлари ташкил этади. Лирик жанрли асарларга халқ, маросим қўшиқлари (ёр-ёр, хаужар, жоклау, рамазон, гулапсан, бадик ва б.), Айтишлар (мақолалар, қўшиқ танловлари), мақол ва маталлар, масаллар, тез гаплар киради; эпик жанрдаги асарларга эртаклар, шеърлар, достонлар киради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҲОЗИРГИ ЗАМОН ҚОРАҚАЛПОҚ ШЕЪРИЯТИНИ ҒОЯВИЙМАВЗУЛИ БАДИЙЭСТЕТИК ЖИҲАТЛАРИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - Volume 2 Issue 4 / December 2021 ISSN 2181-063X

ХДОИРГИ ЗАМОН КОРАКАЛПОК ШЕЪРИЯТИНИ ГОЯВИЙ-МАВЗУЛИ БАДИЙ- ЭСТЕТИК ЖИ^АТЛАРИ

Зиуар Аскарова

Узбекистон санъат ва маданият институти Нукус филиали

Аннотация: Кадимий ва бой тарихга эга коракалпок фолклорининг асосини лирик ва эпик асарларнинг барча турлари ташкил этади. Лирик жанрли асарларга халк, маросим кушиклари (ёр-ёр, хаужар, жоклау, рамазон, гулапсан, бадик ва б.), Айтишлар (маколалар, кушик танловлари), макол ва маталлар, масаллар, тез гаплар киради; эпик жанрдаги асарларга эртаклар, шеърлар, достонлар киради.

Калит сузлар: театр санъати, спектакл, миллий ранг, режиссёр, безак, мусика, тарихий элементлар, халк кушиги, огзаки халк санъати.

IDEOLOGICAL, THEMATIC AND AESTHETIC ASPECTS OF MODERN

KARAKALPAK POETRY

Ziwar Askarova

Nukus branch of Uzbekistan State Institute of Arts and Culture

Abstract: All types of lyrical and epic works form the basis of Karakalpak folklore with its ancient and rich history. Lyrical genre works include folk, ceremonial songs (yor-yor, khaujar, joqlov, ramazan, gulapsan, badik, etc.), aytis (sayings, song-contests), proverbs and sayings, parables, quick sayings; works of epic genre include fairy tales, tales, folk tales, epics.

Keywords: Theater art, performance, national color, director, decoration, music, historical elements, folk song, oral folk art.

Коракалпок тилида, бошка купчилик туркий тилларда булганидек, умумтуркий сузлардан ташкари, араб, эроний, рус тилларидан узлашган сузлар хам анчагина.

Коракалпок тили ёзуви ислох килинган араб графикаси асосида 1924 йилда шакллантирилган. 1929-40 йилларда лотин графикасига асосланган коракалпок ёзуви амалда булган булса, 1940 йилдан рус графикаси асосидаги ёзув жорий этилган. 1999 йилдан лотин графикаси асосидаги ёзувга утиш ишлари амалга оширилмокда.

Кадимий ва бой тарихга эга коракалпок фольклорининг асосини лирик ва эпик асарларнинг барча турлари ташкил этади. Лирик жанр асарларига халк,

маросим кушиклари (ёр-ёр, хаужар, жуклов, рамазон, гулапсан, бадик ва б.), айтис (айтишув, кушик-беллашувлар), матал ва маколлар, масаллар, тез айтишлар; эпик жанр асарларига эртак, тулгов, терма, достонлар киради.

Достонлар коракалпок фольклорининг асосий жанри булиб, 4 тур (кахрамонлик, лирик, ижтимоий-маиший, тарихий достонлар)га булинади. Коракалпокларда кенг таркалган достон «Алпамис» достони. Шунинг-дек, «Едиге». «Коблан», «Кирк киз» достонлари машхур.[1.Б.42]

Коракалпок мумтоз адабиётининг йирик намояндаси шоир Жиен Жировнинг (1730-1784) фаолияти мухим ахамиятга эга. Узининг «Улуг тог», «Поскан ел» достонларида коракалпокларнинг Хоразмга кучиб келиш тарихини ёзган. Коракалпокларнинг Туркистондан кучиб келишига шоирнинг яна бир «Хуш булинг, дустлар» шеъри багишланган. Яна бир шоир Кунхожа шеърларида узи яшаган даврдаги халк хаётини тасвирлаган. Ажиниязнинг ижоди XIX асрда ижод килган коракалпок шоирлари орасида етакчи уринни эгаллайди. Унинг асарлари алохида тупламлар сифатида коракалпок, узбек, козок ва рус тилларида чоп этилган. Бердак шоирнинг лирик, сатирик, дидактик шеърлари, тарихий достонлари диккатга сазовор. Шунингдек, Отеш Алшинбай угли (1828-1902), Колмурот Курбош угли (1841-1926). Омар Сугиримбет угли ва бошка шоирларнинг шеър, достон ва бошка асарлари коракалпок адабиёти тарихида муносиб урин эгаллайди. [2. Б.152]

XX аср бошларида коракалпок адабиётида шеърият етакчилик килди. Хрзирги замон коракалпок адабиётининг асосчилари А.Мусаев, С.Мажитов, К.Авезов, К.Ёрманов, И.Фозилов, Н.Довкораев, А.Бегимов, Ж.Аймурзаев, Д.Назберганов, М.Дарибаев, А.Шомуратов, С.Курбонниёзов ва бошкаларнинг ижодида маданият ва маърифат, таълим, мехнат, табиат, халклар дустлиги, аёллар тенглиги ва бошка умуминсоний масалалар асосий мавзулардан булди.

Х,озирги замон коракалпок шеъриятини гоявий-мавзули бадиий-эстетик жихатдан бойитишга И.Юсупов салмокли хисса кушди. 1980 йилларнинг2-ярмида К.Мамбетовнинг «Хуждан», О.Абдурахмоновнинг «Бусага», А.Отепбергеновнинг «Дузах ичида», К.Рахмоновнинг «Окибат», Ш.Сейтовнинг «Халкобод» романлари яратилди. Шеъриятга уз овозига эга булган К.Каримов, К.Реймов, Н.Торешова, М.Жуманазарова, О.Сейтаев, О.Сатбаев, Ж.Хушниёзов, Х.Даулетназаров, Ж.Избосканов, Х.Айимбетов каби истеъдодли ижодкорлар келиб кушилди. [3.Б.90-91]

Коракалпоклар санъатининг сарчашмалари Шаркий Европа ва Осиё кадимий маданияти билан чамбарчас боглик. Коракалпок орнаментлари Киев якинидан топилган- кумушдан ясалган тамгали белбог кадамлари, фибуллар ва чакка халкаларида хам учрайди. Чирикработда топилган заргарлик буюмларидаги мотивларни коракалпок орнаментининг тимсоли деб хисоблаш

мумкин. Коракалпокларда халкнинг узига хос этник хусусиятлари гилам ва кашта буюмларида яккол акс эттирилган. Уларга кушни булган халклар орасидан коракалпокларда купрок туркман орнаменти ва накшларига якинлик сезилади. Коракалпок кигиз ва наматларидаги безаклар жуда кизикарли булиб, уларга накш тушириш техникаси узига хос, козокларникидан фаркди уларок, аппликация йули билан туширилади. Уларда безаклар тулкин куринишида булади, бу жуда кадимий орнамент булиб, сув рамзини билдиради. Чунки коракалпоклар кадимдан дарё ва кул буйларида яшаб келганлар. Уларда кадимдан мовут ва фил суяги билан кадама накшли ёгоч уймакорлиги ривожланган. Коракалпогистон худудида антик, урта аср ва янги даврларга оид меъморлик ёдгорликлари мавжуд.

Тасвирий санъат шакллари ривож топди (И.Савицкий, К.Соипов, Ж.Изентаев, Ж.Куттимуродов ва бошкалар). Нукусда Коракалпогистон давлат санъат музейи, Коракалпогистон Республикаси улкашунослик музейи фаолият курсатмокда. Коракалпок санъати анъанавий шаклга, чукур тарихий утмишга эга. Коракалпогистон санъатда узига хос миллийлик сакланиб колган минтакадир. Халк орасида утов, ховли анъанавий яшаш жойлари хисобланади. Бугунги кунда хам санъатдаги анъанавийлик хамда миллий узига хослик сакланиб колган ва уз ривожланишига эга.

Коракалпок мусика маданияти узок тарихга эга булиб, хозирги кунда бой мусикий фольклор, огзаки анъанадаги профессионал мусика ва шунингдек, ривож топган композиторлик ижодиёти намуналарига эгадир.

Мусикий фольклор шакллар асосини кушиклар ташкил этади. Халк маросимлари билан боглик бир канча жанрлар (мавсум маросим кушиклардан «Айдар-айдар» - шамолни чакириш, диний маросим - «Ярамазан», оилавий маросим ва маиший кушиклардан «Яр-яр», «Х,аужар», «Улен», «Сицсиу», «Жоклау» ва б.) унинг энг кадимги катламини ташкил этади. Бадиий мазмунига кура халк кушиклари ишкий-лирик, тарихий, маросим, аёллар (кизлар), болалар кушикларидан иборат. Уларнинг аксарияти диатоник ладларга асосланиб, оханглари мелизматик безакларга бой куйчанлик хусусиятларга эга. Коракалпокларда исломдан олдинги маданият хисобланувчи рухларни чакириш, улар ёрдамида беморларни даволаш учун порхай (парихон)лар томонидан ижро этилган айтимлар хам сакланган («балик», «гулапсан»). Фольклор мусикасида аёллар (кизлар)нинг чангкубиз мусикаси, йигит-кизларнинг театрлашган уйин-кушиклари, лапарлари («яглы бахар») мавжуд. [4. Б.55]

Коракалпокларнинг огзаки анъанадаги профессионал мусикасининг марказий кисмини достон мусикаси эгаллайди. Коракалпок достон ижрочилари 3 турга булинади: жировлар, бахшилар ва киссахонлар. Уларнинг хар бири

узига хос маълум ижтимоий-сиёсий шароитда юзага келган булиб, бир-биридан репертуаридаги достонлар мазмуни, ижро услуби, достон айтим куйлари хамда мусикий чолгу журнавозлиги жихатидан фарк килади. Жировлар фаолияти анъанавий ижоднинг энг кадимий катламига мансуб булиб, кахрамонлик достонларни («Коблан», «Шарьяр», «Едиге», «Алпамис», «Маспатша»), тарихий тулговларни ички овозда кубиз журлигида ижро этишади. Бахши (бакси)лар ишкий-лирик ва кахрамонлик достонларни («Юсуф-Зулайха», «Зауре-Тайир», «Юсуф-Ахмет», «Гуругли») хамда мумтоз шеърияти асарларини очик овозда, дутор ва гижжак журлигида (гохида буламон хам кушилади) ижро этишади. Куйлар мураккаблиги, ифода воситалар бойлиги билан жировдан фарк килади. Киссахонлар купинча саводхон шахслар булиб, халк йигинларида достон кулёзмаларини укиб ёки ёддан айтиб беришади. Улар шеърларни факат узига хос, нутк интонациясига якин айтим куй (нама)ларга солиб, мусикий чолгу журлигисиз очик овозда ижро этишади.

Миллий мусика чолгулари каторига достончиларнинг чолгулари булмиш кубиз, дутор, гижжак (гиржек) ва буламондан ташкари чангкубиз, камиш сурнай ва болалар хуштаги («искирау-ик») киради. Утмишла коракалпокларда чиндовул, сурнай, карнай, ногора, дап (доира) каби чолгуларнинг мавжудлиги хакида кахрамонлик достонларида маълумотлар сакланган. Булардан кубиз ва дутор кенг таркалган, уларда мохир созандалар томонидан коракалпок мумтоз чолгу куйлари чалинади. Айникса, дутор куйлари орасида «Мухаллес», «Налиш» каби туркумий куйлар шаклан мураккаб ва ифода воситаларининг бойлиги билан ажралиб туради. Коракалпок анъанавий мусика ривожланишига XX асрда Нурабулло жиров, Ерпулат жиров, Хукиз жиров, Жумабой жиров, Киёс бахши ^айратдинов, Жапак бахши Шомуротов, Есжан бахши Коспулатов, Кенжабой бахши Тилевмуротов, Коракалпогистон халк артисти Т.Курбонов ва бошкалар салмокли хисса кушдилар. [5]

Шу вактларида миллий бастакорлик ижодиёти шакллана бошлади. Мусикади драмалар, кичик симфоник асарлар, хорлар, камер асарлар ва хоказолар ёзилди. Бу сохага Жапак бахши Шомуротов ва О.Х,алимовлар салмокли хисса кушдилар.

Драма ва театрнинг асосини коракалпок халкининг урф-одатлари ва уйинлари, халк достонлари, халк усталарининг ижодиёти, профессионал суз усталарининг санъати (Омирбек лакки, Кампакал-Кампир, Давлат Лакки, Тинимкиз) мужассамлашган. XIX асрда масхарабозларнинг санъати кенг таркалган. XX аср бошларига келиб театр профессионал санъат даражасида шаклланди. 1930 йил Турткулда мусикали драма театри ташкил этилди, кейинчалик унга К.С.Станиславский, 1990 йилда Бердак номи берилди. [6.Б.112]

Tearpnap y3nra xoc TapnxHH öynHH öochö yrgn Ba ^aonnaTga gaBOM этмокga. By nm ^apaeHHga MTyKgapra эpнmнпgн, KaMnnnuKnap x,aM y3nra apama. 3Hr My^HMH, Bexöyguö 6o6omh3 aÖTraHngeK, "Tearp - uSparxoHagnp", 6y MaKcaggaH y3OK^amMacnHK TearpHHHr эpтaнгн KyHHHH Ba Kena«:arHHH öenrunafign.

Oofiga^aHraH agaßneT^ap

1. ÄnneBa H. CaHtaT - MeHHHr x,aeTHM - T.: F.FynoM HOMngarn AgaöneT Ba caHtar HampneTH, 1975.

2. BaaHgneB T. "KppaKannoK Tearpn Tapuxu" T.: Y3^CMH 2011 h. 152-6eT

3. Bexöygnö M. TaHnaHraH acapnap. - T.: MatHaBnaT, 2006

4. CraHHcnaBCKHÖ K.C. AKTepHHHr y3 ycTnga Hmnamn. - T.: BagnnH agaöneT HampneTn, 1965.

5. Y3ÖeKHCTOH PecnyönnKacn Kонcтнтyцнacн. XVII 6o6, 70-Mogga.

6. Y3ÖeKHCTOH MH^HHH 3HceKnonegnacH. T.: ^aBnar HHMHH HampneTH, 11-

TOM.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.