Научная статья на тему 'ҲОЗИРГИ ЗАМОН НЕМИС ТИЛИДАГИ ГАП КОМПОНЕНТЛАРНИНГ ИЧКИ ВА ТАШҚИ ТОМОНДАН КЕНГАЙИШИ ИМКОНИЯТЛАРИ'

ҲОЗИРГИ ЗАМОН НЕМИС ТИЛИДАГИ ГАП КОМПОНЕНТЛАРНИНГ ИЧКИ ВА ТАШҚИ ТОМОНДАН КЕНГАЙИШИ ИМКОНИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

1
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Лутфулла Ташкуватович Холияров

В данной статье рассматриваются теоретические проблемы грамматического построения в современном немецком языке.Также описывается коммуникативное единство как синтаксическая структура предложения; взаимная совместимость компонентов предложения (отдельные формы слов, словосочетания и создание связи в них; расширение компонентов структуры предложения во внутреннюю и внешнюю сторону; языковой синтаксис в коммуникативном и некоммуникативном плане единства взаимоотношения между словосочетаниями и систем предложения; выполнение роли основных синтаксических категорий (например: взаимозависимость и предикативная категория структурнои семантических принципов предложения): а также рассматривается такие проблемы как: грамматический субъект в внутреннем контексте, грамматический предикат и расширение компонентов его границы.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҲОЗИРГИ ЗАМОН НЕМИС ТИЛИДАГИ ГАП КОМПОНЕНТЛАРНИНГ ИЧКИ ВА ТАШҚИ ТОМОНДАН КЕНГАЙИШИ ИМКОНИЯТЛАРИ»

Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics

Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik

^hirchiqdavlat^edagOgikaHniliiliiiii^^^^^^^Zim

ХОЗИРГИ ЗАМОН НЕМИС ТИЛИДАГИ ГАП КОМПОНЕНТЛАРНИНГ ИЧКИ ВА ТАШ^И ТОМОНДАН КЕНГАЙИШИ ИМКОНИЯТЛАРИ

Лутфулла Ташкуватович Холияров

УзДЖТУ роман-герман тиллари таржимашунослиги кафедраси мудири Ф.ф.н. доцент

В данной статье рассматриваются теоретические проблемы грамматического построения в современном немецком языке.Также описывается коммуникативное единство как синтаксическая структура предложения; взаимная совместимость компонентов предложения (отдельные формы слов, словосочетания и создание связи в них; расширение компонентов структуры предложения во внутреннюю и внешнюю сторону; языковой синтаксис в коммуникативном и некоммуникативном плане единства взаимоотношения между словосочетаниями и систем предложения; выполнение роли основных синтаксических категорий (например: взаимозависимость и предикативная категория структурно - и семантических принципов предложения): а также рассматривается такие проблемы как: грамматический субъект в внутреннем контексте, грамматический предикат и расширение компонентов его границы.

Замонавий тилшуносликни ривожлантиришнинг мавжуд узига хос хусусиятлари сифатида тилшунос олимларнинг тулик конуний жихатдан уринишлари, хусусан, янги назарий холатлардан келиб чиккан холда эски ва анъанавий муаммоларни хал этиши жараёнини хисоблаш мумкин. Одатда бунга ухшаш уринишлар тил системасининг алохида аник хусусиятларини умумий тасвирлашда уз аксини топади. Бу нарса азалдан турли хил мактаб ва йуналишдаги тилшуносларнинг диккат марказида турган объект хисобланган. Шунингдек, тил фактларини тасвирлашнинг янги назарий даражаси умумий тилшунослик назариясининг ахамиятли тарзда бойишига олиб келди.

Хдкикатдан хам, хар кандай гап нутк жараёнининг махсули хисобланиб, у нихоятда мураккаб тузилишга эга ва у янги тилшуносликнинг хамда тадкикотларнинг урганиш манбаига айланган.

Айтишимиз мумкинки, бу муаммо халигача долзарблигича колмокда, мисол учун Р.А. Будаговнинг (1971, с. 219) куйидаги фикрларини келтирамиз: "Мантикка зид равишда суз тартиби муаммоси хинд-европа филологиясининг кам урганилган муаммоларидандир. Хднузгача суз тартибини урганишда аник метод мавжуд эмас".

April 23-24, 2024

429

Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics

Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik

Хдкикатдан хам, факат суз тартиби муаммоси гапни урганишда куйидагича махсус ёндашувни талаб этади: формал-грамматик, мазмуний, ритмик, психологик, экспрессив эмфатик ва хоказолар. Бундан ташкари, бу муаммо умумий синтактик системалар режасида куйидагича йуналишларга асосланиши мумкин: тил асосий функцияларига мувофик суз тартиби (мулокот воситаси сифатида); суз тартиби функцияси; суз тартибини катъийлаштириш функцияси; суз тартиби ва стил жихатдан матнлар ноухшовлиги уртасидаги узаро боFликлик; суз тартиби турлари; суз тартиби ва тил меъёри; ва бошкалар.

Гаплар модели ва уларни урганишнинг зарурлиги борасидаги В.Г. Адмонининг карашлари анча мухим. Хусусан, у нутк пайдо булиши жараёнининг семантик-синтактик деривацион хусусиятлари мохиятини тушунишга эътиборни каратади. Куйидаги унинг шундай фикрларини келтирамиз: "Гапнинг структуравий асоси хакидаги муаммо мухим синтактик муаммосига мансуб" (В.Г. Адмони 1966, с. 166).

Бундан шундай синтактик муаммо келиб чикадики, бу муаммо гапларнинг бошлаетич моделидаги компонентлар кенгайишидаги фаол ва потенциал жараённи тахлил килишга каратилгандир. Бу тилдаги суз ясовчилик хусусиятининг деривацион фаолияти муаммоси билан боFлик.

Гап табиатини урганишда, аввало, унинг коммуникативлигидан келиб чикилади. Вахоланки, гап коммуникатив функцияларни амалга ошириш учун хизмат килади, яъни у маълум бир маънони туплаш, саклаш ва узатиш функциясини бажаради. Шу уринда Г.В. Колшанский (1965, с. 152) шундай ёзади: "Гап коммуникациядан ташкари мавжуд эмас, у коммуникация ва алокага киришади хамда ушбу максадга хизмат килади".

Гапни тахлил килишнинг коммуникатив йуналиши муаммонинг куйидаги аспектларида уз ижросини топади: гапнинг бутун бир коммуникатив бирлик сифатидаги тавсифи; контекстда турли хил гапларнинг синтактик-функционал шаклланиши; гапларни типологик жихатдан таснифлашдаги мантикий ва тилга хос мувофиклиги; гапларнинг деривацион долзарблиги (С.Д. Кацнельсон 1967).

Гапдаги трансформацион муносабатлар сингари деривацион муносабатлардаги ходисаларни урганиш аспекти хам хозирги кунда долзарблик касб этади. Шу муносабат билан В.С. Храковский деривация асосида маълум бир гапдан бошка бир гапнинг ясалишини ва бу ясама гап бошлаетич гапдан уз грамматик макоми ва маъноси билан фарк килишини тушунади. У шундай ёзади: "Бошлаетич гап-операнд, ясама гап-дериват деб аталади. Ясама гапда белгиланган маъно ва формал (грамматик) макомга хос узгаришлар эса

430

Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics

Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik

^hirchiq^avlat^edagogikiHliliililiB

бошлаетич гап билан киёсланган холда деривациянинг маъно ва формал операторлари деб аталади" (В.С. Храковский 1973, с. 13-14).

Гап табиатининг яна бир мухим жихатларидан бири ички структура деб аталади. Бу уз ичига куйидаги муаммоларни камраб олади: гапни ташкил этувчи структуравий компонентларнинг тилга хос мохияти; бу компонентларнинг узаро синтактик алокасига хос характери, уларнинг валентли узгариши ва муайян тарзда амалга ошиши; асосий компонентларнинг гап лексик-семантик куламини шакллантиришдаги, тиклашдаги ва кенгайтиришдаги иштироки (шунингдек, стилистик-экспрессив тикланишида хам); гапнинг у ёки бу парчаси асосидаги деривацион жараёнларнинг фаоллик даражаси ва хоказолар.

Гапнинг синтактик табиатини тасвирлашга булган бундай ёндашув, одатда, унинг ички структурасини икки ёклама тахлил килишга олиб келади.

Гапни тахлил килишнинг анча анъанавий усули гапни булакларга булиш оркали тахлил килиш билан тавсифланади. Бу борада нихоятда бой тажриба тупланган уз навбатида янада тулдирилиб аниклик касб этиб бормокда (M.M. Guchmann 1969, c. 185-186).

Бу хусусдаги яна бир янгича ёндашув-гапларни суз бирикмалари нуктаи назаридан ажратиш куйидаги методлар асосида амалга оширилади:

1) гап структурасида уни ташкил этувчи барча суз бирикмалари булакларга ажратилади. Бунда (гап компонентларидан иборат) алохида суз бирикмалари сингари (синтактик ва семантик автономга эга булган) ички суз бирикмалари уртасидаги лексик-синтактик алока кузатилади;

2) асосий курилиш материали хисобланган бу суз бирикмаларининг релевант белгиларини изохлаш (лексик туликлик, ички семантик-структур имкониятлар чегараси, ташки валентлик алокалари имконияти, суз тартибининг узига хослиги, ундаги хилма-хилликнинг сархадлари ва бошкалар);

3) у ёки бу суз бирикмалари асосида ривожланадиган деривацион структуралар хисобга олинади, яъни бунда бевосита гапдаги таркибли компонентлар ва уларнинг автосемантик нуктаи назардан кулланилиш холлари кузатилади (Ю.М. Малинович 1990, с. 24; H.H. Drößiger 1995, c. 25-27; H.Ehrhardt 1995, c. 35).

Суз бирикмаларининг юкорида кайд килинган сунгги хусусияти куп холларда кенг аспектлар асосида тадкик килинган булиб, у, асосан, нуткий мулокот шароитидаги структуравий бутунликка эга булган гаплар пайдо булиши билан боFликдир. Бу ерда назарий жихатдан В.А. Виноградов концепциясини илгари суриш максадга мувофик: "Фикрларнинг табиий холда

April 23-24, 2024

431

Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics

Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik

^hirchiq^avlat^edagogikiHniViililili

пайдо булиши барча матнларни дастурлаш аппаратини (мазкур вазиятда аник максадли семантик курилма) уз ичига оладиган схемада ва квазиавтоном сатхни ташкил этадиган хамда кетма-кет бирикадиган кодлар (синтактик, морфологик, фонологик, фонетик) системасида содир этилади" (В.А. Виноградов 1966, с.5).

Гапнинг асосий бирлиги хисобланган суз бирикмаларининг гапда юзага келиши бир вактнинг узида уларнинг структураларини (компонентли таркиби, ички синтактик курилиши, суз тартиби, гапдаги турли хил компонентларнинг деривацион фаолияти) тадкик килишни такозо этади (U. Engel 1996, c. 781-782).

Тадкикотчилар сузнинг ички (сермазмун) структуралари ва унинг гапда амалга ошадиган ташки алокалари бир-бирига узаро чамбарчас боFликлиги хакидаги куплаб далилларни курсатадилар (H.-W.Eroms 1986, c. 12; A.Greule 1987, c. 427).

Агар аник лексемалар ички структуралар талкинига булган турли хил ёндашувлардан фарк килса, у холда куйидаги изох улар учун анча умумий хисобланади: "Тилга хос маънони компонентлар бирлиги сифатида схематик тарзда куйидагича ифодалаш мумкин: 1) объектни инсонга хос равишда тасвирлаш каби онгли тарздаги мазмун; 2) бу мазмуннинг коммуникатив киммати; 3) учинчи компонент имконияти асосида шахсий кизикиш ётадиган экспрессив-бахоловчи компонент ва фикрга булган эмоционал муносабат" (Общее языкознание ... 1970, с. 400).

Мазкур назарий холат асосида тилшуносликда хар кандай лексик ва грамматик категориялар кенг равишда тадкик килинади. Бунда объектив (мазмуний) ва субъектив (эмотив ва бахоловчи омиллар) бирликни узида акс эттирадиган маъно структуралари назарга олинади. Масалан В.Г. Колшанскийнинг (1975, с. 10) кузатишича, "бундай синтактик категориялар содда гап структурасидаги сингари суз тартиби, охангга хос тавсифи, такрорлашнинг стилистик кулланилиши, эллипслар, синонимик катордан сузларни танлаш ва бошкалар доимо тилнинг икки катламли режасида тадкик килинади".

У ёки бу тилга хос фактлардаги объектив ва субъектив икки ёкламалигининг пайдо булиши мазкур тил бирликларининг бир-бирига мос комбинацияларида (айтайлик, алохида лексемаларда) намоён булади. Шунинг учун хам гап булакларининг позицион жойлашуви ва бирикиш хусусиятлари (аник суз шакли хакидаги семантик-мазмуний маълумотлар билан бирга) турли хил эмотив, экспрессив бахолашнинг амалга ошиш сигнали сифатида акс этади.

432

Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics

Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik

^hirchiq^avlat^edagogikiHniliililili

REFERENCES

1. Адмони В.Г. Структурный каркас элементарного предложения в современных германских языках // Структурно -типологическое описание современных германских языков. - М., 1966. - С. 140-172.

2. Колшанский Г.В. Соотношение субъективных и объективных факторов в языке. -М.: Наука, 1975. -284 с.

3. Колшанский Г.В. Коммуникативная функция и структура языка. -М.: Наука, 1984. -175 с.

4. Крашенинникова Б.А. Потенциальность грамматических изменений // Вопросы языкознания.- М., 1969. -№ 1.-С. 52-62.

5. Кудрявцева И.Н. О способах выражения побуждения в немецкой диологической речи // Функциональная стилистика и лингводидактика. -М., 1988. -С. 44-53.

6. Мещанинов И.И. Члены предложения и части речи. -Л.: Наука, ЛО, 1978. -388 с.

433

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.