Научная статья на тему 'НОҚАРДОШ ТИЛЛАР ҚУРИЛИШИНИНГ МУҲИМ ХУСУСИЯТИ'

НОҚАРДОШ ТИЛЛАР ҚУРИЛИШИНИНГ МУҲИМ ХУСУСИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тил / таълимот / руҳий қувват / тежамкорлик / грамматик маъно / луғавий маъно

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Яраш Бозорович Рўзиев

Мақолада немис, рус, араб ва ўзбек тилларидаги феъл ўзагини ўзаро қиѐслаш орқали ушбу тиллар қурилишининг бош хусусияти ҳақида мулоҳаза юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «НОҚАРДОШ ТИЛЛАР ҚУРИЛИШИНИНГ МУҲИМ ХУСУСИЯТИ»

Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics

Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik

^hirchiqdavlat^edagOgikaHniliiliiiii^^^^^^^Zim

НОКАРДОШ ТИЛЛАР КУРИЛИШИНИНГ МУХИМ ХУСУСИЯТИ

Яраш Бозорович Рузиев

фил.ф.ф.д., доцент, Бухоро давлат университети

АННОТАЦИЯ

Маколада немис, рус, араб ва узбек тилларидаги феъл узагини узаро киёслаш оркали ушбу тиллар курилишининг бош хусусияти хакида мулохаза юритилади.

Таянч сузлар: тил, таълимот, рухий кувват, тежамкорлик, грамматик маъно, луFавий маъно.

ABSTRACT

The article discusses the main features of the construction of German, Russian, Arabic and Uzbek by comparing the stem of the verb in these languages.

Keywords: language, doctrine, spiritual power, economy, grammatical meaning, lexical meaning.

Назарий тилшунослик асосчиси В. Хумболтнинг ёзишича тилнинг ай-рим унсурида унинг характерли белгилари мужассам булади. Хдкикатан шундайлигини билиш максадида туртта тилда битта феълнинг узагини киёслаб курса булади: кр' - чита - les - уки. Араб тилида узак учта ундошдан иборат булиб факат грамматик эмас, луFавий маъно хам англатмайди. Унга хар кайси ундошдан кейин битта унли кушилса бирданига луFавий ва бир нечта грамматик маъно намоён булади. Утган замон, учинчи шахс, бирлик шулар жумласидан: кара 'а - укиди. Рус тилида феълнинг узаги факат луFавий (аташ) маъно англатади. Грамматик маъно ифодаланиши учун кушимча талаб этилади: чита-й - уки. Немис тилида узакдан луFавий маъно англашилиб грамматик маъно унли узгариши билан ифода этилади: lies - уки. Узбек тилида эса тамоман бошкача холга дуч келамиз. Феълнинг узаги (уки)дан аввало рус тилидагидек луFавий маъно яъни харакатнинг инсонга хос фаолият эканлиги англашилади. Бундан ташкари рус ва немис тилидагидек эга, тулдирувчи, хол билан бирикиш имконияти (валентлиги) сезилиб туради. Шу билан бирга узакдан унга якин грамматик маъно англашилади. Шахс (тингловчи), сон (бирлик), майл (буйрук), замон (келаси), булишлик (тасдик), хурмат (га бетарафлик), нисбат (бош шакл), тарз, аспект (харакатнинг тугалланганлиги ва хоказога бетарафлик) хамда хис-туЙFуга бетарафлик (ифодаланиши урFу ва

April 23-24, 2024

201

Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics

Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik

^hirchiqdavlat^edagOgikaHniliiliiiii^^^^^^^Zim

хоказога боFлик) шулар жумласидандир. Феълнинг узаги бундан ташкари коммуникатив вазифа хам бажаради. Битта узи фикр ифодалаб тингловчини узакдан англашилган харакатни бажаришга ундайди. Предикативлик тулик ифодаланганидан буйрук гап булиб келади: Уци. Шуни таъкидлаш лозимки хозирги узбек адабий тилида феълнинг узаги энг кичик гап булиб гапнинг бошка барча куриниши шундан кушимча ва бошка воситалар билан хосил булади. Куринадики хозиргача нол курсаткичли шакл деб каралган восита хам луFавий хам грамматик хам коммуникатив бирлик вазифасини бажаради.

Бундан ташкари рус, немис тилларида луFавий ва грамматик маъно алохида-алохида восита билан ифодаланса араб тилида луFавий маъно ифодаланишида хам ундош хам унли иштирок этиб грамматик маъно факат унли воситасида намоён булади. Узбек тилида эса факат луFавий ва грамматик маъно эмас, коммуникатив маъно хам бирор кушимча воситасиз фелнинг узагидан англашилаверади. Бунинг асосий сабаби шуки мазкур халкларнинг борликни идрок килиши аникроFи миллий тилларнинг шаклланиш даврида борликдаги вокеа-ходисаларнинг тушунча ва фикрга айланиш тарзи бир хил булмаган. Араб (сом) ва узбек (туркий) халклари тежамкорлик йулини тутган булса славян ва герман халклари нотежамкорлик йулидан борган. Бошка суз туркумларида хам шунга ухшаш фарк-тафовут мавжуд [2: 63-65].

Рухий-ижтимоий ёки идеалистик-материалистик йуналишга оид тадкикотларда асосланилишича тежамкорлик узбек тилида лисоний бирликларнинг барчасига турли куриниш ва даражада хос. Жумладан кушимчанинг тежаб ишлатилиши [3: 124] 1, кискарув [10: 2004], бирикмада суз кулланмаслиги, гапда мустакил ва ёрдамчи суз ишлатилмаслиги, содда ва кушма гапдаги шаклий хамда мазмуний номувофиклик, содда гап билан эргашган кушма гап маънодошлиги, узлаштирма хабар, уюшган гап, пресуппозиция, импликация ходисаси, туликсиз гапнинг барча тури тежамкорликнинг турлича куринишидир. Шуларга асосланиб биз хам узбек адабий тили курилишининг бош хусусиятини тежамкорлик деб атаймиз.

Юкоридаги кискача шархдан куринадики сузнинг тузилишига кура (морфологик, типологик жихатдан) таснифлаб урганиш усули 19-асрда киёсий-тарихий тилшуносликда асослаб берилган. Унга кура хинд-оврупо, хом-сом (хамит-семит) тиллари флектив, олтой (туркий, муFул) тиллари агглютинатив деб аталади. Бинобарин узбек тилида сузнинг тузилиши рус, немис, инглиз, француз, араб, форс-тожик тилларидан фарк килади деб

1 Г.П. Мельников аффиксни тежаб ишлатишни барча туркий тилнинг бош хусусияти деб хисоблайди.

April 23-24, 2024

https://cspu.uz/ International Scientific and Practical Conference

202

каралади. Ана шу фарклардан бири суз кисмлари (узак ва кушимча) орасидаги муносабат (мустакил кулланиш-кулланмаслиги, бир-бирига уланиши) булса, иккинчиси улар оркали луFавий, грамматик ва коннотатив (услубий, кушимча) маъно ифодаланишидир.

Шуро худудида тили хам хинд-оврупо хам олтой оиласига мансуб халклар яшаганлигидан киёсий-типологик тадкик усулига кизикиш кучайиб давлат сиёсатига мувофик узга тилларни рус тили билан киёслаб урганиш устуворлик килди. Узбек тилшунослигида хам шундай булди. Рус тили билан узбек тили орасида фарк эса асосан нуфузли рус олимлари (акад. В.В. Виноградов, проф. А.А. Реформатский)нинг тадкикотларига таяниб тайёрлаштирилди. Назарий фикрлар амалиётга татбик этилиб урта ва олий мактаб дарсликларига коида килиб киритилгани учун умумхалкийлик, умуммажбурийлик, намунавийлик макомини олди. Мисол тарикасида Узбек тили дарслигининг тилшуносликдан умумий маълумот булимида берилган иккита коидани олиб курайлик. "Агглютинатив тилларда хар бир грамматик маъно, одатда, алохида аффикс билан ифода этилади. Масалан, узбек тилида куплик ва келишик маъноларини алохида аффикслар ифода килади: Ишчи-лар-га мукофот--лар-ни топшир-дик. Флектив тилларда бирдан ортик грамматик маъно, одатда, биргина курсаткич оркали ифода этилади. Масалан, Эти книги сдаю в библиотеку гапида эти книги сузлари охиридаги -и аффикси икки маънони: тушум келишиги ва купликни билдириб келган; сдаю (сдай+у) сузи охиридаги -у аффикси майл, замон, шахс, сонни билдириб келган" [4: 16]. Аввало шуки киёс тулик эмас. Рус тилида феъл (кесим)даги кушимчанинг туртта грамматик маъно ифодалаши курсатилади-ю узбек тилида феъл (топшир-ди-к) даги -ди майл ва замонни, -к шахс ва сонни билдириши айтилмайди. Суздаги охирги кушимча (-к) тушириб колдирилса -ди майл, замон, шахс, сондан ташкари хурматга бетарафликни хам англатади; -ди тушириб колдирилса грамматик маъно сони яна ортади. Куринадики кушимчанинг куп маънолиги факат рус тилига эмас, узбек тилига хам хос. Рус ва узбек, кенгрок олиб карайдиган булсак флектив ва агглютинатив тиллар курилишидаги фарк бошка. Бу фарк шундан иборатки рус тилида сузнинг узаги луFавий маъно ифодалаш учун хосланган, узбек тилида эса узак хам луFавий хам грамматик маъно ифодалай олади. Шунга кура рус тилида феълнинг узаги грамматик шаклланмаган булиб мустакил ишлатилмайди, узбек тилида бунинг акси курамиз. Мазкур тиллар курилиши аникроFи тузилишида бошка узига хосликлар хам мавжуд [2: 43-57].

203

Юкоридаги кискача киёслашдан маълум буладики агглютинатив тиллардаги кушимчаларнинг бир маънолиги, флектив тилларда куп маънолиги хакидаги даъво асосли эмас экан. Маълумки бу фикр шуро тилшунослигида жумладан проф. А.А. Реформатский томонидан илгари сурилган эди [5: 212].

Бундан ташкари 19-асрда тарихий-киёсий тилшунослик вакиллари томонидан тили флектив хусусиятга эга булган халклар рухий-маънавий жихатдан тили бошка тузилишга мансуб халклардан устун деб даъво килинган. Бу FOя тилни рухий фаолият махсули деб караган атокли олим В. Хумболт томонидан рад этилган. Уз тажрибамга асосланиб шуни аник айта оламанки деб ёзади у турли тузилишли тиллардан имкон кадар купроFи чукур урганилса мазкур нуктаи назарнинг пучлиги, курук даъво эканлиги аён булади, чунки бирорта тилни хам соф флектив деб булмайди[11: 241]. Афсуски бу даъво шуро тилшунослигида хам хукмрон халк ва мустамлака халклар тилига нисбат берилган эди. К,иёсий-типологик тадкикотларда шу нуктаи назар асос килиб олинган эди.

Шуни хам эътироф этиш керакки В. Хумболт халкларнинг рухий куввати бир хил эмас шу сабабли тилларнинг тузилиши хам бир хил булмайди. Кушимча аслида суз булиб узак билан уЙFунлашиб кетмаса у суффикс (ёш суффикс) деб аталади. Бундай тил хам грамматик муносабат ифодалайди аммо рухий кувват бир кадар суст булади дейиш мумкин деб ёзади.

Шуни таъкидлаш лозимки ёш хумболтчилар окимининг йирик намояндаси Лео Вайсгербер уз устозининг мазкур фикрига тула кушилмайди. У шундай деб ёзади. В. Хумболт тафаккур коидалари барча халкларда мутлако ухшаш, айнан бир хил деган. Холбуки Кантнинг категориялар тизими европача категориялар тизимидан иборат холос [1: 114, 116].

Шуро тилшуносларининг фикрига кура Л. Вайсгербер тафаккурнинг мантикий ва мазмуний жихатини фаркламайди. У мазмуний шакллар миллий хусусиятга эга булади деб эътироф этиш билан мантикий категориялар (субъект, предикат ва б.) нинг бутун инсоният учун муштараклигини инкор этади. Бошкача айтганда Л. Вайсгербер тилни икки ботиний жихатнинг узаро боFликлиги (зиддият) дан иборат деб талкин килганда тамомила хак. Шунга кура уни тадкик объектига диалектик нуктаи назардан ёндашган деса булади. Бирок янги хумболтчиларнинг умумий матафизик методологияси Л. Вайсгерберча диалектик ёндашув (позиция) га тулик утишига монелик килади. У тилни узаро узвий боFланган хосила (продукт) ва фаолият деб эътироф этар

2 Вайсгербер Й.Л. Язык и философия. Вопросы языкознания журнали. 1993, 2-сон.

204

экан бунда мазкур икки жихатнинг бирлиги узаро уЙFунлиги, мувофиклигини куради холос. Уларнинг узаро ракобатини (борьба), бир-бирининг номувофиклигини юзага чикарадиган зиддият (противоречие) дан иборат деб хисобламайди. Х,олбуки хосила булган лисон билан фаолият (яъни тил тизими билан нутк) орасидаги ракобат, зиддият (борьба) тил тизимида мавжуд булмаган нарсани юзага чикаришга имкон беради. Айни пайтда тил тизимида мавжуд булган нарсани руёбга чикаришга монелик килади. Тил тизимига борликни акс эттиришда мазмуний тафовут ва узгаришлар хос. Нуткда булар бартараф этилади ва дунёнинг ягона, купкиррали замонавий амалиёт ва замонавий илмий билиш даражасига мос шаклланиши учун шарт-шароит пайдо булади [9: 51].

Мазкур фикрлардан шундай хулоса чикариш мумкин. Миллий тиллар тузилишига бахо беришда дунёни идрок килишнинг узига хос усуллари борлигини эътироф этишга туFри келади. Тили флектив деб аталувчи халклар рухияти борликни тилга айлантиришда икки боскичли синтездан фойдаланади. Тили агглютинатив деб аталувчи халкларда эса синтез бирданига руй беради. Иккала боскич хусусияти хам узакда вокеланади. Бундай холда В. Хумболтнинг нима грамматик маъно ифодаласа уша грамматик шакл деб каралади деган фикри инобатга олинган булади.

REFERENCES:

1. Вайсгербер Й.Л. Язык и философия. Вопросы языкознания журнали. 1993, 2-сон.

2. Зикриллаев F. Истиклол ва адабий тил. Тошкент, "Фан", 2004.

3. Мельников Г.П. Принципы системной лингвистики в применении к проблемам тюркологии. Структура и история тюркских языков (туплам). М., 1971.

4. Мирзаев М., Усмонов С., Расулов И. Узбек тили. Тошкент, 1978.

5. Реформатский А.А. Введение в языкознание. М., 1955.

6. Рузиев Я.Б. Узбек тилшунослигида кучирма ва узлаштирма нуткнинг талкину тавсифи. БухДУ илмий ахбороти. - Бухоро: БухДУ, 2022. -№ 4-сон. 68-77-б. http://journal.buxdu.uz/index.php/journals_buxdu/article/view/8285.

7. Рузиев Я.Б. Рус тилида кучирма ва узлаштирма нутк. Ilm sarchashmalari, UrDU, 2022 yil, 11- son. 141-145-b. https://journal.buxdu.uz/index.php/journals_buxdu/authorDashboard/submission/828 7.

205

q^avjat^edagogj

Я

8. Рузиев Я.Б. Рухий кувват билан тилнинг узаро муносабати. Innovative Development in Educational Activities. ISSN: 2181-3523. Volume 1, Issue 6, 2022. https://zenodo.Org/record/7434511#.Y5nmLX1BzIU

https://iournal.buxdu.uz/index.php/iournals buxdu/authorDashboard/submission/828 9

9. Чесноков П.В. Неогумбольдтианство // Философские основы зарубежных направлений в языкознании (туплам). Москва, Наука, 1977.

10. Элтазаров Ж. Тилдаги тежамкорлик тамойили ва кискарув. Самарканд,

11. Wilhelm von Humboldt. Gesammelte Schriften. Band VII. Erste Abteilung: Werke VII. Erste Hälfte. Berlin, B. Behrs Verlag, 1907.

2004.

206

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.